Ο Μπρούνο Γκανς άφησε ανεξίτηλο το στίγμα του στον παγκόσμιο κινηματογράφο με την ερμηνεία του ως άγγελος στα «Φτερά του Ερωτα» και με την ανθρώπινη (κι ως εκ τούτου ακόμα πιο τρομακτική) προσέγγιση στη μορφή του Αδόλφου Χίτλερ στην «Πτώση» του Ολιβερ Χίρσμπιγκελ και αναδείχθηκε σε μια από τις πιο σημαντικές παρουσίες στο ευρωπαϊκό σινεμά των τελευταίων πέντε δεκαετιών με συμμετοχές σε ταινίες των Λαρς φον Τρίερ, Βιμ Βέντερς, Θόδωρου Αγγελόπουλου, Βέρνερ Χέρτσογκ και Ερίκ Ρομέρ. Ανατρέχοντας, ωστόσο, στην πλούσια φιλμογραφία του που μετρά πάνω από 100 ταινίες, σήμερα στεκόμαστε σε μια ταινία που έχει αδίκως ξεχαστεί από το χρόνο και στην οποία ο Ελβετός ηθοποιός που έφυγε χθες από τη ζωή σε ηλικία 77 ετών δίνει (ίσως) την καλύτερη ερμηνεία του.
Αποκύημα μιας ταραγμένης δεκαετίας σε μια ήδη διχοτομημένη χώρα, το απρόβλητο στην Ελλάδα «Messer im Kopf» (ή «Knife In the Head» στα αγγλικά) εμφανίστηκε στη Δυτική Γερμανία το 1978 σε μια εποχή που η Ομάδα Μπάαντερ-Μάινχοφ είχε κορυφώσει το αντάρτικο πόλεων και την τρομοκρατική της δράση, ενώ το επίσημο κράτος είχε εξαπολύσει ανθρωποκυνηγητό για τη σύλληψη των μελών της υιοθετώντας αμφίβολης συνταγματικότητας μέτρα παρακολούθησης και πρακτικές καταστολής, επιτείνοντας το γενικότερο αίσθημα ανασφάλειας και τρομοκρατίας. Στην ίδια νοητή γραμμή με την «Χαμένη Τιμή της Καταρίνα Μπλουμ» των Φόλκερ Σλέντορφ και Μαργκαρέτε φον Τρότα, την «Τρίτη Γενιά» του Ράινερ Βέρνερ Φασμπίντερ και το σπονδυλωτό «Η Γερμανία το Φθινόπωρο», στο οποίο συμμετείχαν όλοι σχεδόν οι ταγοί του Γερμανικού Νέου Κύματος, ο Ράινχαρτ Χάουφ θέλησε να αποτυπώσει την περιρρέουσα ατμόσφαιρα της παράνοιας που επικρατούσε στη γερμανική κοινωνία μέσα από την ιστορία του Μπέρτολντ Χόφμαν, ενός απλού πολίτη που βρίσκεται σε λάθος σημείο τη λάθος στιγμή. Ή μήπως όχι;
Διαβάστε ακόμη: Ο Μπρούνο Γκανς ήταν ένας από τους τελευταίους μεγάλους ήρωες του ευρωπαϊκού σινεμά
Ο Χόφμαν, βιογεννετιστής σε ερευνητικό κέντρο στο Αμβούργο και υπεράνω πάσης υποψίας, φεύγει ένα βράδυ από το εργαστήριό του, ιδιαίτερα ανήσυχος, για να συναντήσει τη γυναίκα του Ανν, κοινωνική λειτουργό, στο κέντρο νεότητας όπου εκείνη εργάζεται. Το κέντρο νεότητας είναι χώρος συγκέντρωσης διάφορων αριστερών οργανώσεων που έχουν μπει στο στόχαστρο της αστυνομίας και το ίδιο ακριβώς το βράδυ είναι προγραμματισμένη η έφοδος από τα όργανα της τάξης προκειμένου να κατεδαφιστεί. Ο Χόφμαν καταφέρνει να σπάσει τον αστυνομικό κλοιό και να μπει στο κτίριο προκειμένου να σώσει τη γυναίκα του, τότε όμως ο ήχος ενός πυροβολισμού διακόπτει την αφήγηση για τους τίτλους έναρξης και μεταφερόμαστε στο δωμάτιο ενός νοσοκομείου.
Εκεί, ο Χόφμαν βρίσκεται καθηλωμένος στο κρεβάτι, με ένα διαμπερές τραύμα από πυροβολισμό στο κεφάλι να τον έχει αφήσει παράλυτο, ανίκανο για ομιλία και με μια κατακερματισμένη μνήμη που δεν μπορεί να ανακαλέσει τα γεγονότα που οδήγησαν στον τραυματισμό του. Η επίσημη αστυνομική εκδοχή είναι ότι πυροβολήθηκε στο κεφάλι από έναν αστυνομικό που βρισκόταν σε άμυνα γιατί ο Χόφμαν του επιτέθηκε με μαχαίρι κατά τη σύλληψή του. Η γυναίκα του, ο δικηγόρος του, αλλά και ο σύντροφός της γυναίκας του, Βόλκερ, μέλος αριστερής οργάνωσης, ισχυρίζονται ότι ο Χόφμαν έπεσε θύμα ανεξέλεγκτης αστυνομικής βίας. Όσο η αστυνομία πιέζει τους γιατρούς του νοσοκομείου να επιτρέψουν τη μεταφορά του τραυματία στη φυλακή, ο Χόφμαν, ο μόνος που ξέρει την αλήθεια, αλλά δεν μπορεί να την εντοπίσει μέσα στο λαβύρινθο του λαβωμένου του μυαλού, θα κάνει μια τιτάνια προσπάθεια να ανακτήσει τις δυνάμεις του, τη μνήμη του, αλλά κυρίως την αξιοπρέπειά του μέσα σε έναν κυκεώνα πολιτικών συμφερόντων.
Ο Μπρούνο Γκανς πλάθει έναν συγκλονιστικό Χόφμαν, αντιμέτωπο αφενός με την a priori καταδικαστική επίσημη κρατική εκδοχή, αφετέρου με ένα επαναστατικό αφήγημα στο οποίο νιώθει πως δεν έχει θέση, με μια ιδιαίτερα απαιτητική σωματική ερμηνεία, η οποία καταφέρνει να αφήνει μονίμως το θεατή σε αμφιβολία ως προς τα κίνητρά του, αλλά να κερδίζει ταυτόχρονα τη συμπάθεια και την ταύτισή μαζί του, λόγω της ανθρωπιάς με την οποία προσεγγίζει το ρόλο του.»
Σαράντα χρόνια μετά την κυκλοφορία του, το Messer im Kopf είναι μια ταινία που εντυπωσιάζει απρόσμενα τον σημερινό θεατή, γιατί ενώ είναι έργο που βρίσκεται σε άμεσο διάλογο με την εποχή του αναβρασμού, από τον οποίο ξεπήδησε, καταφέρνει τελικά να θίξει διαχρονικά ζητήματα για το ρόλο της εξουσίας στη διαμόρφωση της πολιτικής συνείδησης και την αξία του τεκμηρίου της αθωότητας σε κάθε περίοδο αμφισβήτησης ή διασάλευσης της καθεστηκυίας τάξης. Τοποθετώντας μάλιστα έναν αναξιόπιστο ήρωα στο επίκεντρο των γεγονότων, ο Χάουφ, σε συνεργασία με τον Πέτερ Σνάιντερ στο σενάριο, μεταφέρει τον θεατή σε μια θέση ανάλογη με εκείνη του Χόφμαν, να προσπαθεί να ανακαλύψει μαζί του την αλήθεια (και κυρίως το νόημά της) μέσα σε ένα ρευστό, αμφίσημο και δυσοίωνο περιβάλλον.
Η κλινικότητα και η αποστασιοποίηση με τις οποίες ο Χάουφ καταγράφει την πορεία του Χόφμαν προς την σωματική, νοητική και κοινωνική του αποκατάσταση, επιτείνουν το αίσθημα αμφιβολίας και αμφισβήτησης. Είναι τελικά ο Χόφμαν ένας αθώος πολίτης, θύμα της κρατικής βίας, ή πήγε στο κέντρο νεότητας εκείνο το βράδυ με πιο σκοτεινά κίνητρα; Κι αν ισχύει το δεύτερο, ποιά ήταν αυτά; Και τι νόημα έχει η απάντηση στις παραπάνω ερωτήσεις, όταν το κράτος έχει την εξουσία να καταστρέφει ατιμώρητα ζωές και να εξομοιώνεται με τις παράνομες ομάδες, τις οποίες υποτίθεται πως έχει σκοπό να πατάξει; Οι απαντήσεις που δίνει ο Χάουφ δεν είναι εύκολες, ούτε ευχάριστες και δεν προκύπτουν αβίαστα, αλλά χτίζονται μεθοδικά προς την ανοιχτή κι απελπισμένη τους κορύφωση, όσο ο κεντρικός του ήρωας προσπαθεί να ανακτήσει την ταυτότητά του μέσα από τη γλώσσα και τη μνήμη.
Ο Μπρούνο Γκανς πλάθει έναν συγκλονιστικό Χόφμαν, αντιμέτωπο αφενός με την a priori καταδικαστική επίσημη κρατική εκδοχή, αφετέρου με ένα επαναστατικό αφήγημα στο οποίο νιώθει πως δεν έχει θέση, με μια ιδιαίτερα απαιτητική σωματική ερμηνεία, η οποία καταφέρνει όχι μόνο να αφήνει μονίμως το θεατή σε αμφιβολία ως προς τα κίνητρά του, αλλά να κερδίζει ταυτόχρονα τη συμπάθεια και την ταύτισή μαζί του, λόγω της ανθρωπιάς με την οποία προσεγγίζει το ρόλο του. Ως μια tabula rasa στην οποία προστίθενται σταδιακά επίπεδα ανάγνωσης και συμβολισμού, ο Χοφμαν του Μπρούνο Γκανς είναι ένας τραγικός ήρωας, δέσμιος δυνάμεων που τον ξεπερνούν, σε πείσμα των οποίων, όμως, ανακαλύπτει τη χαμένη του αξιοπρέπεια, όπως αυτός τουλάχιστον την ορίζει.
Κι όπως όλες οι σπουδαίες ταινίες αρχίζουν τη στιγμή που τελειώνουν, στο ανοιχτό φινάλε και στη νομοτελειακή αναπαράσταση του μοιραίου συμβάντος, με τους ρόλους αντεστραμμένους αυτή τη φορά, ο Χάουφ αφήνει τον θεατή να βγάλει τα δικά του συμπεράσματα και να κρίνει ο ίδιος αν τελικά ο Χόφμαν ήταν από την αρχή θύτης ή θύμα ή αν έγινε στην πορεία και τα δύο. Το βλέμμα του Μπρούνο Γκανς στο ακροτελεύτιο πλάνο δεν επιτρέπει σε κανέναν να είναι σίγουρος για την ετυμηγορία του.
Περισσότερες «Ταινίες της Κυριακής»
- «Cronos» του Γκιγιέρμο Ντελ Τόρο
- «Wings» του Γουίλιαμ Γουέλμαν
- «Nights and Weekends» των Γκρέτα Γκέργουιγκ και Τζο Σουάνμπεργκ
- «Απαγορευμένα Παιχνίδια» του Ρενέ Κλεμάν
- «Morvern Callar» της Λιν Ράμσεϊ
- «To Σημάδι του Σταυρού» του Σεσίλ Μπ. ΝτεΜιλ
- «Night of the Lepus» του Γουίλιαμ Φ. Κλάξτον
- «Φωτιά... Πυροσβέστες» του Μίλος Φόρμαν
- «Multiple Maniacs» του Τζον Γουότερς
- «Kaili Blues» του Μπι Γκαν
- «Weekend» του Ζαν-Λικ Γκοντάρ
- «Peppermint Frappé» του Κάρλος Σάουρα
- «Maborosi» του Χιροκάζου Κόρε - Εντα
- «Goodbye, Columbus» του Λάρι Πιρς
- «Sweet Smell of Success» του Αλεξάντερ Μακέντρικ
- «World on a Wire» του Ράινερ Βέρνερ Φασμπίντερ
- «Κes» του Κεν Λόουτς
- «Ο Ωραίος Σέργιος» του Κλοντ Σαμπρόλ
- «Watership Down» του Μάρτιν Ρόζεν
- «Walden» του Γιόνας Μέκας
- «Love Streams» του Τζον Κασσαβέτη
- «Sólo con Tu Pareja» του Αλφόνσο Κουαρόν
