Μόνο όταν τον συναντήσεις καταλαβαίνεις τελικά το μυστικό του Νικολά Φιλιμπέρ. Οχι γιατί πήρε τόσα βραβεία και θεωρείται από τους κορυφαίους ντοκιμαντερίστες της εποχής μας – ανήκουν κι άλλοι σ’ αυτή την εκλεκτή παρέα. Αλλά πώς τα κατάφερε και έγινε ένα με τα παιδάκια μονοτάξιου δημοτικού σχολείου σε μικρή πόλη της Γαλλίας στο κοσμαγάπητο διεθνώς «Να Eίσαι και να Eχεις». Πώς τον δέχτηκαν στον κόσμο τους οι ασθενείς, που επισκέπτονται καθημερινά πλωτό κέντρο ψυχικής υγείας στον Σηκουάνα, στο βραβευμένο με Χρυσή Αρκτο «Στο Ποταμόπλοιο».
Ο κύριος Φιλιμπέρ είναι απλούστατα κάτι σπάνιο για σκηνοθέτη (ας μας συγχωρήσουν οι συνάδελφοί του). Είναι ένας γλυκός, ήσυχος άνθρωπος, που δεν διαθέτει ίχνος τουπέ, νευρικότητας, αυτοθαυμασμού. Δεν κυριαρχεί στον χώρο, δεν του περνάει από το μυαλό. Μπορείς να τον φανταστείς να... διαλύεται, να εξαφανίζεται μέσα στο «θέμα» του (κι ας μην του αρέσει αυτή η λέξη), να πιάνει τα πάντα, να περιμένει το αναπάντεχο, να αφήνει την ταινία να εξελίσσεται με βάση όχι τις απόψεις του αλλά τα αισθήματα και τις ζωές των άλλων. Των πρωταγωνιστών του.
To 27o Διεθνές Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης διεξάγεται φέτος από τις 6 μέχρι και τις 16 Μαρτίου. Περισσότερες πληροφορίες στο επίσημο site του Φειστιβάλ Θεσσαλονίκης και στις σελίδες του στο Facebook και το Instagram. Μάθετε τα πάντα για το TiDF27 στην ειδική ενότητα του Flix που ανανεώνεται συνεχώς.
Μπορεί να ακούγεται σχεδόν κλισέ πια στον κόσμο του ντοκιμαντέρ η «αξία του απρόβλεπτου», μπορεί «η ηθική αναγκαιότητα του αυτοσχεδιασμού» να είναι αποδεκτή από όλους. Θέλουν, όμως, μια σεμνότητα, μια σοφία και μια ηρεμία που δύσκολα τη βρίσκεις στον ανταγωνιστικό (και ανδρικό) κόσμο του κινηματογράφου. Και την ζήσαμε το Σάββατο το μεσημέρι στον «Παύλο Ζάννα» όσοι (και ήταν πάρα πολλοί) παρακολούθησαν το μάστερκλας του Νικολά Φιλιμπέρ, τιμημένου ηδη από την Παρασκευή με Χρυσό Αλέξανδρο, με εξαιρετικό συνομιλητή τον σκηνοθέτη Μάρκο Γκαστίν.
Δεν μου αρέσει η λέξη ντοκιμαντερίστας
Οταν ξεκίνησα να κάνω το πρώτο μου ντοκιμαντέρ, δεν ήξερα καν τι είναι ντοκιμαντέρ. Ζήτημα είναι να είχα δει οχτώ συνολικά στη ζωή μου. Τότε ντοκιμαντέρ δεν βλέπαμε σχεδόν ποτέ στις αίθουσες. Και ανακάλυψα ότι το ντοκιμαντέρ ήταν ήδη μια τεράστια επικράτεια. Και κυρίως ότι δεν ήταν με τίποτα αυτό που μας δίδασκαν. Δεν ήταν μια ψυχρή, αποστασιοποιημένη, αντικειμενική ματιά πάνω στον κόσμο, αλλά χιλιάδες διαφορετικοί τρόποι να δεις και να δείξεις. Ετσι δεν μου αρέσει και η λέξη «ντοκιμενταρίστας», είμαι πολύ απλά σκηνοθέτης που γυρίζει ντοκιμαντέρ.
Πολλές φορές με ρωτάνε πόσο καιρό πέρασα με τους μαθητές του σχολείου στο "Να Είσαι και να Εχεις" ή με τους ψυχασθενείς στο ποταμόπλοιο, για να τους μάθω, για να τους κάνω να νοιώσουν τόσο άνετα και ελεύθεροι μπροστά στην κάμερα. Καθόλου χρόνο δεν περνάω παρατηρώντας. Η κάμερα πιάνει δουλειά σχεδόν αμέσως.»
Πρώτη ταινία και λογοκρισία
Ξεκίνησα στο σινεμά, μετά από σύντομες σπουδές φιλοσοφίας, ως βοηθός σε ταινίες μυθοπλασίας. Δεν ένοιωθα ικανός να γυρίσω μόνος μου μια ταινία, μου φαινόταν κάτι πολύ μεγάλο για μένα. Η πρώτη ιδέα που μου ήρθε για μια δική μου ταινία ήταν παραδόξως για ένα ντοκιμαντέρ. Πάνω στα μεγάλα αφεντικά των κυρίαρχων γαλλικών εταιρειών (σ.σ. L'Oreal, IBM France, Club Méditerranée κ.ά). Εκείνη την εποχή, που το γαλλικό ντοκιμαντέρ ασχολιόταν, με στρατευμένο τρόπο, κυρίως με καταπιεσμένες μειονότητες (φυλακισμένους, γυναίκες), εγώ θέλησα αντίθετα να δώσω τον λόγο σ’ αυτούς που είχαν την εξουσία, να βγουν στο φως από τη σκιά στην οποία κινούνταν. Η ταινία («La voix de son maitre») βγήκε στις αίθουσες, αλλά όταν επρόκειτο να προβληθεί μιά εκδοχή της («Les patrons») στην τηλεόραση, λογοκρίθηκε, κόπηκε.
Οι ταινίες μου δεν έχουν θέμα
Εχω πάντα ανάγκη από ένα δυνατό σημείο εκκίνησης, αλλά ποτέ δεν ξέρω ούτε θέλω να ξέρω πού θα με πάει. Απλώς θέλω να με πείθει ότι εκεί όπου οδηγούμαι (σε ένα σχολείο, σε μια κλινική κλπ) υπάρχουν δυνατότητες, υπάρχει υπόσχεση για συναντήσεις, για κάτι δυνατό που θα συμβεί μπροστά στην κάμερα, ότι θα βρω άτομα που θα δεχτούν να μπουν μαζί μου και να παίξουν το παιχνίδι μου, θα μου εμπιστευτούν τον κόσμο τους, θα φτιάξουμε μαζί μια αφήγηση. Δεν προγραμματίζω, υποδέχομαι το τυχαίο. Δεν θέλω να μπαίνουν οι ταινίες μου στις ράγες πριν ξεκινήσουν. Πολλές φορές, ακόμα και χρόνια μετά το τέλος τους, μου είναι αδύνατον να τις κλείσω μέσα σε λίγες λέξεις, να πω το «θέμα» τους. Δεν υπάρχουν στο σινεμά θέματα, μεγάλα ή μικρά, καλά ή κακά. Το μεγαλείο μιας ταινίας δεν έχει σχέση με τον σκοπό που υπερασπίζεται. Εχουμε δει σούπερ στρατευμένες ταινίες, που είναι κάκιστες. Δεν θέλω να παριστάνω τον σοφό, που τα ξέρει όλα και είναι σε θέση να διδάξει, να πληροφορήσει. Είμαι ένας σκηνοθέτης, που προσπαθεί να καταλάβει τον κόσμο και τους άλλους.
Γύρισμα χωρίς προετοιμασία
Πολλές φορές με ρωτάνε πόσο καιρό πέρασα με τους μαθητές του σχολείου στο «Να Είσαι και να Εχεις» ή με τους ψυχασθενείς στο ποταμόπλοιο, για να τους μάθω, για να τους κάνω να νοιώσουν τόσο άνετα και ελεύθεροι μπροστά στην κάμερα. Καθόλου χρόνο δεν περνάω παρατηρώντας. Η κάμερα πιάνει δουλειά σχεδόν αμέσως. Από την πρώτη κιόλας μέρα. Το μόνο που απαιτείται είναι μια καθαρή εξήγηση. Στα παιδιά δείξαμε τα εργαλεία μας (κάμερα, μαγνητόφωνο), τα αφήσαμε να τα περιεργαστούν, να παίξουν μαζί τους και με το που άρχισε το μάθημα πιάσαμε και 'μεις δουλειά, γύρισμα με την πρώτη μέρα. Με τους ψυχασθενείς στο ποταμόπλοιο ήταν πιο ευαίσθητη η συνθήκη. Δεν κατέφτασα με την κάμερα, θα ήταν βίαιο. Επρεπε να τους εξηγήσω πρώτα πολύ καθαρά ποιος είμαι, τι κάνω, τι ψάχνω. Πού θα προβληθεί το φιλμ. Να τους πω ότι είναι ελεύθεροι να πάρουν ή να μην πάρουν μέρος στο γύρισμα, δεν είμαι από αυτούς που επιμένουν, σέβομαι το «όχι». Οτι δεν μπορούν να συμμετέχουν, να έχουν λόγο στο μοντάζ. Οτι θα τραβήξουμε πολύ υλικό και κάποια πράγματα θα κοπούν, γι΄αυτό αν δεν δουν τον εαυτό τους στην ταινία δεν πρέπει να νοιώσουν άσχημα, ότι δεν ήταν καλοί, δεν άξιζαν, απλώς να ξέρουν ότι κάθε αφήγηση έχει «χρήσιμο» υλικό, τα πράγματα στο σινεμά είναι σύνθετα.
Γιατί επιμένω σε ψυχικώς ασθενείς; Γιατί με εκπλήσσουν, με ηλεκτρίζουν, με αλλάζουν, με τρομάζουν, δεν μ΄αφήνουν να κοιμηθώ ήσυχος το βράδυ, μου ανατρέπουν τις βεβαιότητές μου.»
Η ευθύνη του σκηνοθέτη απέναντι στους πρωταγωνιστές του
Μετα το ξεκίνημά μου, που λογοκρίθηκε, συνέχισα με δυσκολίες. Κατάφερα να υπάρξω στον χώρο χάρη σε αναθέσεις ντοκιμαντέρ. Θα σας δείξω ένα απόσπασμα από μια ταινία, στην οποία έπρεπε να καταγράψω έναν κορυφαίο νεαρό αλπινιστή, ενώ θα επιχειρούσε μια τρομερά δύσκολη αναρρίχηση χωρίς σκοινί σε κάποιες κορφές των Αλπεων. Ενοιωσα τεράστια ευθύνη. Ξέρω καλά πόσο η παρουσία της κάμερας μεταμορφώνει τον άνθρωπο, φοβόμουν ότι ο νεαρός αλπινιστής θα έσπρωχνε τον εαυτό του στα όρια, θα καταπατούσε κανόνες ασφαλείας, δεν θα μπορούσε να αντισταθεί στη δύναμη της κάμερας και θα ρίσκαρε ακόμα και τον θάνατό του. Είχα μαζί του μια μεγάλη συζήτηση. Ο σκηνοθέτης ντοκιμαντέρ έχει τεράστια ευθύνη για τους πρωταγωνιστές του. Ακομα κι όταν δεν κινδυνεύουν, όπως ο αλπινιστής, ποτέ δεν ξέρεις τι τους αφήνει η ταινία. Τους έχεις σπρώξει στο φως και μετά γυρνάνε πίσω στο σκοτάδι. Κάθε ταινία μου, λοιπόν, δεν είναι μόνο κινηματογραφική, αλλά και ανθρώπινη περιπέτεια. Τους ανθρώπους που φίλμαρα, δεν τους εγκαταλείπω. Τους ψυχασθενείς στην κλινική του ποταμόπλοιου συνεχίζω και τους επισκέπτομαι. Η περιπέτεια συνεχίζεται.
Γιατί επιμένω σε ψυχικώς ασθενείς
Γιατί με εκπλήσσουν, με ηλεκτρίζουν, με αλλάζουν, με τρομάζουν, δεν μ΄αφήνουν να κοιμηθώ ήσυχος το βράδυ, μου ανατρέπουν τις βεβαιότητές μου, δεν μου επιτρέπουν να νοιώθω κύριος του θέματός μου. Γιατί πρέπει να τους κάνω να με εμπιστευτούν, να με δεχτούν, δεν υπάρχουν καλύτερες ανθρώπινες σχέσεις.
Το γαλλικό ντοκιμαντέρ σήμερα
Κάθε χρόνο βγαίνουν στις γαλλικές αίθουσες 120-140 ντοκιμαντέρ. Δεν υπάρχει κάτι ανάλογο σε καμμιά άλλη χώρα του κόσμου. Δεν κόβουν όλα εισιτήρια, δεν γνωρίζουν όλα επιτυχία. Ουτε η χρηματοδότηση όλων ήταν εξασφαλισμένη, υπάρχουν πολλά ανεξάρτητα με ελάχιστο μπάτζετ. Ομως το ντοκιμαντέρ υπάρχει, δεν είναι πια εντελώς αγνοημένο. Και δίπλα στο «τηλεοπτικό» ντοκιμαντέρ, το πιο συμβατικό, όλοι πια ξερουν ότι υπάρχει κι ένα άλλο, διαφορετικό και πιο ελεύθερο.
To 27o Διεθνές Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης διεξάγεται φέτος από τις 6 μέχρι και τις 16 Μαρτίου. Περισσότερες πληροφορίες στο επίσημο site του Φειστιβάλ Θεσσαλονίκης και στις σελίδες του στο Facebook και το Instagram. Μάθετε τα πάντα για το TiDF27 στην ειδική ενότητα του Flix που ανανεώνεται συνεχώς.
