Βλέποντας τη νέα ταινία του Φίλιππου Κουτσαφτή σε μια γεμάτη αίθουσα στο Λούβρο, μέρος των προβολών του Φεστιβάλ Journées Internationales du Film sur l'Art την Τετάρτη 25 Ιανουαρίου, προσπαθείς να ανιχνεύσεις τις σκέψεις όσων κάθονται γύρω σου.
Το χαμόγελο ή το γέλιο τους το ακούς. Τη συγκίνηση μπορείς να την αισθανθείς, αφού μοιάζει να διαπερνά όχι μόνο τη οθόνη αλλά και αιώνες ολόκληρους για να απλωθεί στο χώρο. Αυτό που δεν ξέρεις και αυτό που προσπαθείς να υποθέσεις είναι τι σκέφτεται κάποιος μπροστά σε κάτι που ξεκινάει ως ένα προσωπικό ημερολόγιο για ένα τόπο, διακτινίζεται στο απέραντο διάστημα των συνειρμών αποκτώντας κοσμικές διαστάσεις και επιστρέφει για να κλείσει ακόμη μια διαδρομή μέσα στο χρόνο και τη μνήμη;
Στη «Ζάκρο», όπως και στην «Αγέλαστο Πέτρα» και στο «Αρκαδία Χαίρε», o Φίλιππος Κουτσαφτής λειτουργεί και ο ίδιος σαν ένας αρχαιολόγος. Στέκεται με δέος σε αυτή την άκρη της Κρήτης, της Ελλάδας - και όχι τυχαία της Ευρώπης, γεμίζοντας τα κενά μιας συναρπαστικής ανασκαφής για μια κοινωνία που ξέρουμε ελάχιστα. Το γεγονός ότι την έχει κινηματογραφήσει δεκαετίες ολόκληρες, με χαρακτηριστική υπομονή και εγκαρτέρηση, του ανταποδίδει μοναδικές στιγμές: παιδιά που έχουν μεγαλώσει, καινούρια μινωικά δωμάτια με κρυμμένους θησαυρούς έτοιμους να αποκαλυφθούν στον κόσμο, άνθρωποι που δεν υπάρχουν πια, μια ιστορία τελικά που γράφεται μέσα από διαδοχικές «επισκέψεις» για να καταλήξει πάντα στο ίδιο σημείο που δεν είναι άλλο από την αναζήτηση του χαμένου χρόνου. 
Από την παγκόσμια πρεμιέρα της ταινίας στο Λούβρο
Η μνήμη, ο τόπος, η Ιστορία. Ζούμε πάνω σε έναν τόπο με μια απίστευτη ιστορία και μια απίστευτη μνήμη από πίσω. Δεν μπορεί να το αγνοήσει κανείς. Οχι για να γίνει αυτοσκοπός, αλλά ίσως βοηθάει να βλέπεις καλύτερα τα πράγματα, πιθανόν να μην επαναλαμβάνεις τα ίδια λάθη, να έχεις μια πιο σφαιρική άποψη για τον κόσμο.»
Ποιητική όσο και σινεφιλική, ποτισμένη από την κοσμοθεωρία του Φίλιππου Κουτσαφτή να είναι η έννοια της «ανασκαφής» κάτι μεγαλύτερο από την αρχαιολογία και σίγουρα κάτι μεγαλύτερο από το σινεμά, μια ταινία που είναι φτιαγμένη τελικά από την επιτακτική ανάγκη - που σημείωσε ο ίδιος ο δημιουργός μετά το τέλος της προβολής στη συνομιλία του με τον αρχαιολόγο, καθηγητή στη Σορβόνη Αλάν Σναπ - να βρίσκουμε (σχεδόν πάση θυσία) τη σύνδεση του παρελθόντος με το παρόν.
Αυτό κάνει στη «Ζάκρο» ο Φίλιππος Κουτσαφτής ενώνοντας ευθείες γραμμές που δύσκολα θα φανταζόσουν ότι θα συναντούσες σε μια ταινία για μια μινωική ανασκαφή.
Το πρώτο βήμα του ανθρώπου στο φεγγάρι, ο κατακκόκινος χιτώνας του Χριστού και η ταφή του κόμη Οργκάθ στο έργο του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου, ένα κουτάλι από ξύλο να φτιάχνεται μπροστά στα μάτια σου, ο Καρλ Ντράγιερ, η ιστορία ενός σφουγγαρά από την Κάλυμνο που έχει ταφεί με θέα τη θάλασσα, ένας κωφός ψαράς που ξέρει σπιθαμή προς σπιθαμή όλο τον όρμο, μια σειρά από συγκλονιστικές φωτογραφίες που τράβηξε ένας Ιταλός τη δεκαετία του '40 - «όλα είναι εδώ», θα επαναλάβει πολλές φορές μέσα στην ταινία ο Φίλιππος Κουτσαφτής, κλείνοντας μέσα στη «Ζάκρο» μια ακόμη δική του ανασκαφή με ευρήματα μικρές λεπτομέρειες χαμένες μέσα στο μέγα χρόνο που συνθέτουν αναπόφευκτα το όλο.
Το Flix μίλησε με τον Φίλιππο Κουτσαφτή, αναζητώντας μαζί του ακόμη περισσότερες ευθείες γραμμές που ενώνονται μέσα στο πέρασμα του χρόνου.
Η «Ζάκρος» του Φίλιππου Κουτσαφτή θα προβληθεί στο 25ο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης, στο επίσημο Διεθνές Διαγωνιστικό Τμήμα. Στο ίδιο Φεστιβάλ θα προβληθεί και η «Αγέλαστος Πέτρα» σε μια καθολικά προσβάσιμη προβολή.
Τι είναι η Ζάκρος και πώς σας έβγαλε ο δρόμος σας εκεί;
Η Ζάκρος είναι ένας πολύ μικρός όρμος στη νοτιανατολική Κρήτη. Πολύ μικρός, αλλά απίστευτης ομορφιάς. Εκεί το 1961 ανακαλύφθηκε ένα μινωικό ανάκτορο, ένα οικονομικό, δηλαδή, πολιτικό, διοικητικό και θρησκευτικό κέντρο της μινωικής εποχής. Αυτό ήταν το τέταρτο γνωστό ανάκτορο την εποχή εκείνη. Και το είχαν ανακαλύψει Ελληνες αρχαιολόγοι και ειδικότερα ο Νικόλαος Πλάτων. Η ιδιαιτερότητα αυτού του ανακτόρου ήταν ότι αυτό βρέθηκε ασύλητο και έχει σημασία γιατί στα προηγούμενα ανάκτορα που είχαν ανακαλύφθεί: της Κνωσού, της Φαιστού και των Μαλλίων τα οποία είχαν σκάψει οι Αγγλοι, οι Ιταλοί και οι Γάλλοι, αντίστοιχα είχαν χαθεί πολλά μινωικά στοιχεία λόγω των κατοίκων που έζησαν σε αυτά μετά το τέλος της μινωικής περιόδου. Εγώ βρέθηκα εκεί από το 1987 και πρόφτασα τον Νικόλαο Πλάτων που ζούσε ακόμη. Η ταινία συναρμολογήθηκε μέσα από θραύσματα που συλλέξαμε μέσα σε όλα αυτά τα χρόνια, όπως έκανα και στις προηγούμενες ταινίες.
Τι ήταν αυτό που σας γοήτευσε στη Ζάκρο και σας έκανε να επιστρέφετε εκεί όλα αυτά τα χρόνια;
Το να παρακολουθεί κανείς μια αρχαιολογική ανασκαφή, προσωπικά το θεωρώ μια πολύ μεγάλη ευκαιρία. Στο βαθμό που μου προτάθηκε, προσπάθησα να κάνω όσα πράγματα μπορούσα περισσότερο. Οφείλω ωστόσο να ομολογήσω πως επειδή το ταξίδι στη Ζάκρο δεν είναι ένα εύκολο ταξίδι, έχω και κενά στην παρακολούθηση. Η Ζάκρος βρίσκεται όπως αναφέρουν και οι ντόπιοι στην «άκρα του τόπου». Βρίσκεται στην άκρη της ανατολικής Κρήτης. Για να πάει κανείς είναι ένα μακρύ ταξίδι και περνάει από τις ενάλλαγές ενός τοπίου το οποίο είναι κυρίαρχο. Μοιάζει λίγο με τα ταξίδια που έκαναν στα αρχαία ιερά που περπατούσαν μέρες για να φτάσουν εκεί. Κάπως έτσι είναι και ο σύγχρονος ταξιδιώτης. Για πολλά χρόνια πολεμούσα μόνος μου, ως συνήθως. Τα τελευταία χρόνια όμως βρέθηκε μια πολύ εξαιρετική οικονομική βοήθεια, μια χορηγία από μια βιομηχανία που ονομάζεται Raycap. Και αυτό βοήθησε στο να ολοκληρωθεί η ταινία.
Το μεγαλύτερο πρόβλημα για μένα στη διαδικασία εκκίνησης μιας ταινίας είναι η δυσκολία να βρεις το δρόμο. Κάποια στιγμή όλα τα τεχνικά και οικονομικά ζητήματα λύνονται κάτα κάποιο τρόπο, ειδικά τα τελευταία χρόνια με τη ψηφιακή τεχνολογία έχουν απλουστευτεί πάρα πολλά πράγματα. Το πιο δύσκολο είναι να βρεις το δρόμο πρώτα πρώτα. Τον νοηματικό, τον αφηγηματικό, τον αισθητικό...
Η υπομονή και η επιμονή με την οποία παρατηρείτε κάθε φορά τα θέματά σας είναι κάτι που φέρατε και ως άνθρωπος ή είναι χαρακτηριστικά που αποκτήσατε μέσα από την μακροχρόνια παρατήρηση τους;
Η μακροχρόνια ενασχόληση για τις ταινίες - και εδώ στη «Ζάκρο» ήταν αρκετά μεγάλη, δείχνει νομίζω την ανεπάρκεια, τη δική μου. Γιατί θεωρώ ότι όλα αυτά τα θέματα δεν εξαντλούνται. Ωστόσο κάποια στιγμή πρέπει να αποφασίσεις ότι πρέπει να ολοκληρωθούν. Είναι αλήθεια όμως ότι ούτε η Ελευσίνα ολοκληρώνεται με την «Αγέλαστο Πέτρα», ούτε η Αρκαδία με το «Αρκαδία Χαίρε», ούτε η Ζάκρος με τη «Ζάκρο». Εγώ αισθάνομαι αρκετά ανεπαρκής. Βρέθηκα να μπλέκομαι με θέματα που με ενδιαφέρουν παρά πολύ, αλλά που είναι ταυτόχρονα και εξαιρετικά σύνθετα και μεγάλα. Δεν έχω σπουδάσει αυτά τα πράγματα, δεν έχω σπουδάσει καν κινηματογράφο, είμαι αυτοδίδακτος.
Είναι ενδιαφέρον ότι συνδυάζετε με το σινεμά και την αρχαιολογία, δύο πεδία που για καιρό θεωρούνταν αντίπαλα, καθώς τα χρήματα για τον Πολιτισμό πήγαιναν στα αρχαία και όχι στο σινεμά. Εχετε σκεφτεί αυτήν την αντίθεση;
Ξέρετε ότι ο κινηματογράφος και η αρχαιολογία σαν επιστήμη έχουν σχεδόν την ίδια ηλικία, αλλά στην Ελλάδα ο κινηματογράφος δεν έχει ασχοληθεί παρά ελάχιστα με την αρχαιολογία, δεν βρέθηκε στις μεγάλες ανακαλύψεις για να τις καταγράψει. Το μεγαλύτερο πρόβλημα για μένα στη διαδικασία εκκίνησης μιας ταινίας είναι η δυσκολία να βρεις το δρόμο. Κάποια στιγμή όλα τα τεχνικά και οικονομικά ζητήματα λύνονται κάτα κάποιο τρόπο, ειδικά τα τελευταία χρόνια με τη ψηφιακή τεχνολογία έχουν απλουστευτεί πάρα πολλά πράγματα. Το πιο δύσκολο είναι να βρεις το δρόμο πρώτα πρώτα. Τον νοηματικό, τον αφηγηματικό, τον αισθητικό...
Υπάρχει ένα ρητό που λέει "στερεότυπες απόψεις, περιληπτικές γνώσεις". Νομίζω πως αυτό περιγράφει ιδανικά την κατάσταση που επικρατεί στην Ελλάδα. Απόψεις που εκφράζονται για κάθε θέμα και που ουσιαστικά παραπέμπουν σε περιληπτικές γνώσεις.»
Η μνήμη και η αρχαιολογία είναι δύο από τις κυρίαρχες θεματικές των ταινιών σας. Ποιες άλλες θα προσθέτατε;
Η μνήμη, ο τόπος, η Ιστορία. Ζούμε πάνω σε έναν τόπο με μια απίστευτη ιστορία και μια απίστευτη μνήμη από πίσω. Δεν μπορεί να το αγνοήσει κανείς. Οχι για να γίνει αυτοσκοπός, αλλά ίσως μας βοηθάει - εμένα σίγουρα, ας μην μιλάω σε πρώτο πληθυντικό, βοηθάει να βλέπεις καλύτερα τα πράγματα, πιθανόν να μην επαναλαμβάνεις τα ίδια λάθη, να έχεις μια πιο σφαιρική άποψη για τον κόσμο.
Γιατί πιστεύετε ότι διαχρονικά η σχέση των Ελλήνων με το παρελθόν και τη μνήμη είναι προβληματικές;
Υπάρχει ένα ρητό που λέει «στερεότυπες απόψεις, περιληπτικές γνώσεις». Νομίζω πως αυτό περιγράφει ιδανικά την κατάσταση που επικρατεί στην Ελλάδα. Απόψεις που εκφράζονται για κάθε θέμα και που ουσιαστικά παραπέμπουν σε περιληπτικές γνώσεις.
Νομίζετε πως μια κάποια λύση για να μην είναι οι γνώσεις περιληπτικές και η σχέση μας με το παρελθόν τόσο ευκαιριακή θα ξεκινούσε από το σχολείο;
Είναι ένα πολύ σύνθετο θέμα. Και μας ακολουθεί. Κάποτε πίστευα κι εγώ πως είναι θέμα παιδείας. Κι όμως, είναι ακόμη πιο σύνθετο και από αυτό. 
Η «Ζάκρος» του Φίλιππου Κουτσαφτή θα προβληθεί στο 25ο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης, στο επίσημο Διεθνές Διαγωνιστικό Τμήμα. Στο ίδιο Φεστιβάλ θα προβληθεί και η «Αγέλαστος Πέτρα» σε μια καθολικά προσβάσιμη προβολή.
