Υπάρχουν τόποι που δεν χρειάζονται διαφημίσεις ή φανταχτερές αφίσες για να σε κερδίσουν, αρκεί το πρώτο βλέμμα. Το Καστελλόριζο, με το μικρό του λιμάνι να καθρεφτίζει τα χρώματα του δειλινού και τα αρχοντικά του να στέκουν σαν σιωπηλοί αφηγητές περασμένων εποχών, είναι ένας από αυτούς τους τόπους. Οσοι βρεθήκαμε εδώ για το 10ο Beyond Borders International Documentary Festival, δεν ήρθαμε απλώς για ταινίες. Ηρθαμε για να ζήσουμε ένα ταξίδι μνήμης, ιστορίας και κινηματογραφικής τέχνης σε έναν τόπο που μοιάζει να αιωρείται ανάμεσα στο πραγματικό και το ποιητικό.
Από την πρώτη κιόλας στιγμή που φτάνεις, νιώθεις ότι το φεστιβάλ και το νησί έχουν γίνει ένα. Οι προβολές ξετυλίγονται στο φυσικό σκηνικό της Μεγίστης: εκεί όπου το γαλάζιο της θάλασσας ακουμπάει το λευκό των σπιτιών, κι εκεί όπου η αίσθηση της απομόνωσης μετατρέπεται σε δημιουργικότητα. Στη 10η του χρονιά, το φεστιβάλ δεν αρκείται να παρουσιάσει ένα πρόγραμμα, γιορτάζει, κοιτάζει πίσω, χαμογελάει στο παρόν και κυρίως, τολμά να σχεδιάσει το μέλλον.
Το Beyond Borders International Documentary Festival γιορτάζει δεκαετία, και η φετινή διοργάνωση έχει έντονο γιορτινό χαρακτήρα. Το επετειακό μότο του φεστιβάλ, «Memory Weaves the Future», δεν είναι απλώς ένας τίτλος. Είναι μια δήλωση ταυτότητας και συνοψίζει την πορεία του: μνήμη που υφαίνει το μέλλον, αφήγηση που γίνεται νήμα ανάμεσα στο τότε και στο τώρα. Στη δική του δεκαετία, το φεστιβάλ έχει γίνει κάτι περισσότερο από προβολές ταινιών – είναι ένας κόμβος όπου η ιστορία, η πολιτική, οι κοινωνικοί αγώνες και η καλλιτεχνική αναζήτηση συναντιούνται.
Η φετινή διοργάνωση κατέγραψε ρεκόρ συμμετοχών: 907 ταινίες από 92 χώρες, εκ των οποίων επιλέχθηκαν 42 για το διαγωνιστικό. Το νούμερο από μόνο του φανερώνει τη δυναμική που έχει αποκτήσει το Καστελλόριζο στον παγκόσμιο χάρτη. Και δεν μιλάμε για απλή προβολή ταινιών, μιας οι περισσότερες από αυτές παρουσιάζονται σε πρεμιέρα, είτε ελληνική, είτε διεθνή, είτε παγκόσμια. Κι αυτό δίνει στο κοινό την αίσθηση ότι βρίσκεται στο κέντρο μιας παγκόσμιας κινηματογραφικής συζήτησης, παρά το ότι βρίσκεται στο νοτιοανατολικότερο άκρο της Ευρώπης.
Οι ταινίες που φιλοξένησε το φεστιβάλ κινούνται γύρω από ζητήματα μνήμης, ταυτότητας, πολέμου, προσφυγιάς, οικολογικής κρίσης και κοινωνικών τραυμάτων. Δεν είναι εύκολες θεματικές, είναι το είδος του σινεμά που σε κοιτάζει κατάματα και σε αναγκάζει να τοποθετηθείς. Από τη μία, ντοκιμαντέρ που εστιάζουν στον άνθρωπο που χάνεται μέσα στις συμπληγάδες της ιστορίας· από την άλλη, έργα που μετουσιώνουν σε εικόνα την ίδια την αγωνία για το μέλλον του πλανήτη.
Το πρόγραμμα χωρίζεται σε τρεις βασικές ενότητες: Διαγωνιστικό (18 μεγάλου και μεσαίου μήκους), Micro (24 μικρού μήκους), και το Panorama, που φέτος φιλοξενεί ένα αφιέρωμα στο ελληνικό ντοκιμαντέρ. Και εκεί συναντάς φωνές νέων δημιουργών αλλά και πιο έμπειρων, που όλοι μαζί υφαίνουν το μωσαϊκό της σύγχρονης πραγματικότητας.
Ιδιαίτερο βάρος είχε φέτος και η ελληνική συμμετοχή. Στο διαγωνιστικό τμήμα συναντήσαμε τέσσερα έργα που ξεχώρισαν:
- το «Σχέδιο Θανάτου για Εναν Σκύλο και Εναν Ανδρα» για έναν άστεγο απόκληρο και τον σκύλο του, σε μια σιωπηλή πορεία από τις τρώγλες των βουνών ως τις λεωφόρους της Νέας Υόρκης,
- το «Λο», για έναν γιο που επιστρέφει στον τόπο της παιδικής του ηλικίας και ξετυλίγει το νήμα μιας αποστασιοποιημένης σχέσης με τον πατέρα του,
- το «Το Βράδυ Υποχωρεί», για τον Μέμο και τη Ζιζή Μακρή, δύο καλλιτέχνες που έζησαν τον 20ό αιώνα ανάμεσα στην Κατοχή, την εξορία και τον Ψυχρό Πόλεμο με την τέχνη ως μαρτυρία και πυξίδα,
- και τις «Σμιλεμένες Ψυχές», για έναν Ελβετό οδοντίατρο που επί 26 χρόνια φρόντιζε τους χανσενικούς του ασθενείς και για τον οποίο η Ελλάδα έγινε μια δεύτερη Ιθάκη.
Παράλληλα, το αφιέρωμα στο ελληνικό ντοκιμαντέρ μέσα από το Panorama αναδεικνύει δημιουργούς που εδώ και χρόνια επιμένουν να καταγράφουν ιστορίες από τη γειτονιά, το χωριό, την Ιστορία μας. Το φεστιβάλ δείχνει έτσι ότι δεν στέκεται μόνο στη διεθνή σκηνή, αλλά στηρίζει έμπρακτα και τη δική μας ντοκιμαντερίστικη φωνή.
Το φεστιβάλ άνοιξε με το ντοκιμαντέρ «Johatsu – Into Thin Air» των Αντρέας Χάρτμαν και Αράτα Μόρι, και η επιλογή δεν ήταν τυχαία. Το φιλμ ασχολείται με το φαινόμενο των jōhatsu στην Ιαπωνία: ανθρώπους που εξαφανίζονται ξαφνικά, εγκαταλείποντας τις οικογένειες και τη ζωή τους, χωρίς καμία ειδοποίηση, σαν να διαλύονται στον αέρα.
Ο Χάρτμαν και ο Μόρι δεν δίνουν απαντήσεις, ούτε προσφέρουν εύκολες ερμηνείες. Αντιθέτως, φτιάχνουν έναν χώρο σιωπής, αφήνοντας τον θεατή να συλλογιστεί τι σημαίνει να θέλεις να διαγράψεις την ύπαρξή σου από τον κοινωνικό χάρτη. Η σκηνοθεσία είναι υποβλητική, με ρυθμούς που θυμίζουν τελετουργία, και η μουσική δίνει έναν σχεδόν παράδοξο παλμό σε σκηνές απόλυτης ηρεμίας.
Η ταινία δεν ακολουθεί τη δημοσιογραφική φόρμα της έρευνας. Αντίθετα, στήνει ένα σκηνικό σιωπής, αφήνοντας τον θεατή να συλλογιστεί τι σημαίνει η επιθυμία να σβήσεις την παρουσία σου. Με ελάχιστες επεξηγήσεις, με μακρόσυρτα πλάνα και με μια μουσική υπόκρουση που άλλοτε τονίζει την αγωνία κι άλλοτε μοιάζει ειρωνικά γαλήνια, οι δύο σκηνοθέτες παραδίδουν ένα έργο στοχασμού. Κάποιοι μπορεί να το βρουν ελλειπτικό, άλλοι όμως θα αναγνωρίσουν τη δύναμή του στο κενό που αφήνει. Η προβολή του στο λιμάνι του Καστελλόριζου, με τη θάλασσα να σιγομουρμουρίζει δίπλα, μετέτρεψε την ταινία σε μια εμπειρία που ξεπερνούσε το σινεμά.
Αν το «Johatsu – Into Thin Air» μάς θύμισε το βάρος της ατομικής σιωπής, το «Rule of Stone» της Ντάναϊ Ιλον έρχεται να μας δείξει πώς η ίδια η υλικότητα μιας πόλης μπορεί να λειτουργήσει ως εργαλείο εξουσίας. Η ταινία ξεκινά από μια φαινομενικά αθώα λεπτομέρεια: τον κανόνα που επιβάλλει όλα τα κτίρια της Ιερουσαλήμ να είναι επενδεδυμένα με την χαρακτηριστική τοπική πέτρα. Αυτό που μοιάζει σαν γιορτή της παράδοσης, η Ιλον το αποκαλύπτει ως μια αισθητική μάσκα που καλύπτει την πραγματικότητα των κατεδαφίσεων, της βίαιης πολεοδομίας, της απώθησης μιας κοινότητας από τον ίδιο της τον τόπο.
Το φιλμ κινείται ανάμεσα στο υλικό και στο πολιτικό: η πέτρα αποκτά σχεδόν χαρακτήρα, γίνεται το κρύο πρόσωπο ενός σχεδίου που αναπλάθει την πόλη με τρόπο ώστε να διαγράφει την παλαιστινιακή παρουσία. Οι εικόνες είναι γαλήνιες, οι τοίχοι λαμπεροί στο φως του ήλιου, κι όμως πίσω από αυτή την «ομορφιά» κρύβεται μια συστηματική βία. Η σκηνοθέτιδα καταγράφει στιγμές όπου οικογένειες αναγκάζονται να γκρεμίσουν οι ίδιες τα σπίτια τους, για να αποφύγουν τα πρόστιμα και τις κρατικές μπουλντόζες· ένα θέαμα που σε στοιχειώνει περισσότερο από κάθε τηλεοπτική αναφορά.
Βλέποντας το φιλμ σήμερα, δεν γίνεται να μην τοποθετήσεις το βλέμμα του δίπλα στον πόλεμο που συνεχίζει να καταστρέφει τη Γάζα. Η λογική είναι ίδια, απλώς η κλίμακα αλλάζει: από την αθόρυβη καθημερινή κατεδάφιση στην Ιερουσαλήμ μέχρι τον βομβαρδισμό ολόκληρων συνοικιών στη Γάζα. Το «Rule of Stone» δεν δείχνει απευθείας τον πόλεμο, αλλά λειτουργεί σαν σχόλιο για το πώς η βία μπορεί να ενσωματωθεί στην ίδια την αρχιτεκτονική, στο υλικό της ζωής. Κι εκεί είναι που η ταινία αποκτά μια τρομακτική επικαιρότητα: μας θυμίζει ότι ο πόλεμος δεν είναι μόνο η εικόνα των εκρήξεων, αλλά και η πιο σιωπηλή, «καθημερινή» διαγραφή μιας ταυτότητας.
Το Beyond Borders όμως δεν μένει στις προβολές. Το Audiovisual Pitching Lab δίνει χώρο σε νέα πρότζεκτ να βρουν χρηματοδότηση και στήριξη. Το Co-Production Forum φέρνει σε επαφή δημιουργούς και παραγωγούς, ανοίγοντας δρόμους για διεθνείς συνεργασίες. Οι συζητήσεις με τη FIPRESCI για τα 100 χρόνια της, το πάνελ «The Future of Documentary» με την προβολή του «Ending Wars and Making Peace», όλα αυτά συνθέτουν μια διοργάνωση που είναι ταυτόχρονα γιορτή και εργαστήρι.
Και σαν να μην έφταναν αυτά, το φεστιβάλ απλώνεται σε όλο το νησί με συναυλίες, εκθέσεις, παρουσιάσεις βιβλίων, παιδικά εργαστήρια. Eτσι, κάθε γωνιά του Καστελλόριζου γίνεται εστία πολιτισμού. Δεν είναι απλώς κινηματογραφικό φεστιβάλ, είναι μια πολυαισθητηριακή εμπειρία.
Στη 10η του χρονιά, το Beyond Borders έχει πια περάσει από το στάδιο της ωρίμανσης σε εκείνο της καθιέρωσης. Είναι ένα φεστιβάλ που σέβεται τη μνήμη, κοιτάζει το παρόν και τολμά να προτείνει ένα μέλλον. Η ίδια του η ύπαρξη στο Καστελλόριζο δείχνει πως ο πολιτισμός μπορεί να ανθίσει εκεί που λιγότερο τον περιμένεις — στις άκρες του χάρτη, στα μικρά νησιά, στις σιωπηλές γωνιές του Αιγαίου.
Κι αν κάτι μένει στο τέλος αυτής της εμπειρίας, είναι ότι εδώ, κάθε προβολή δεν είναι απλά σινεμά. Είναι μια υπενθύμιση ότι η τέχνη, όπως και η ζωή, χτίζεται με νήματα μνήμης. Και στο Καστελλόριζο, αυτά τα νήματα φωτίζονται από το φως ενός τόπου που ξέρει να αφηγείται.
Αναζητήστε περισσότερες πληροφορίες για το 10ο Beyond Borders - Διεθνές Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Καστελλορίζου στην ιστοσελίδα του φεστιβάλ και ακολουθώντας το στο Facebook, στο Instagram, στο YouTube και στο LinkedIn.
