Τι κάνει ένα ντοκιμαντέρ συναρπαστικό;
Αυτό που κάνει συναρπαστική κάθε ταινία ή τελικά και κάθε έργο τέχνης: η αρτιότητα της σύλληψης και της εκτέλεσης πάνω στο ειδικό και η αναγωγή στο γενικό. Η δυνατότητα δηλαδή μιας ιστορίας (ιστορίες αφηγούνται όλα τα έργα τέχνης σε κάθε τους μορφή) να ξεκινάει από κάτι πολύ συγκεκριμένο, συχνά βιωματικό και στη διαδρομή του να αφορά ολοένα και περισσότερους, ιδανικά να γίνεται μια ιστορία οικουμενική, μεγαλύτερη από το «θέμα» με το οποίο θεωρητικά η σε μια πρώτη ανάγνωση καταπιάνεται. Σαν μια παραβολή που αν όχι πάντα, τις περισσότερες φορές αφορά (ή οφείλει να αφορά) στην ανθρώπινη κατάσταση.
Ενα τέτοιο αναπάντεχα συναρπαστικό ντοκιμαντέρ, που καταφέρνει να λειτουργεί σαν ένα παλίμψηστο τεκμηρίωσης με πολλαπλά επίπεδα αφήγησης (συμπληρωματικής, παράλληλης, κρυφής, εννοούμενης…) που «εμφανίζονται» ακριβώς τη στιγμή που πρέπει αλλά και - ευτυχώς - τη στιγμή που δεν το περιμένεις, είναι και το νέο ντοκιμαντέρ του Δημήτρη Αθυρίδη, που μια δεκαετία πριν, με το «Ενα Βήμα Μπροστά», είχε δείξει το δρόμο του πώς κάνεις μια ταινία για έναν άνθρωπο (ειδικό), μιλώντας τελικά για μια ολόκληρη χώρα (γενικό).
Αν έπρεπε να περιγράψει κάποιος το «exergue - on documenta 14», θα ήταν ακριβής αν έλεγε ότι είναι στην πραγματικότητα μια εκ των έσω καταγραφή των σταδίων υλοποίησης της ομότιτλης έκθεσης που έγινε το 2017 (για πρώτη και τελευταία φορά ταυτόχρονα σε δύο τοποθεσίες - σε Αθήνα και Κάσελ), με κεντρικό πρωταγωνιστή τον καλλιτεχνικό της διευθυντή, Αντάμ Σίμτσικ. Μια επιγραφή, μια ταυτότητα, (το exergue του τίτλου που αναφέρεται στις επιγραφές των νομισμάτων), ένα know how ή και μια εκ νέου υποσημείωση πάνω σε μια διοργάνωση (και το πραγματικό της νόημα) που δίχασε, συζητήθηκε, έγινε το κέντρο αντιπαραθέσεων μαζικά και με τον τρόπο της συνεχίζει να απασχολεί, για όλους τους σωστούς αλλά κυρίως τους λάθος λόγους.
Ο Αθυρίδης ακολουθεί - προφανώς με την άδεια του, αλλά και την άδεια όλων όσων συμμετέχουν στο ντοκιμαντέρ - τον Αντάμ Σίμτσικ ήδη από την ανάληψη των καθηκόντων του ως καλλιτεχνικού διευθυντή της documenta 14, μέχρι και την επίσημη έναρξή της, το θόρυβο που προκάλεσε τόσο σε Κάσελ και σε Αθήνα αμά τη εμφανίσει της, τόσο σε επίπεδο περιεχομένου όσο και σε επίπεδο οργανωτικό και αναπόφευκτα οικονομικό και πολιτικό.
Μέσα σε ένα διάστημα που απλώνεται μέσα στο χρόνο, ο Αθυρίδης παραμένει παρών σε κομβικές στιγμές της διαδικασίας οργάνωσης της έκθεσης, σε συζητήσεις της οργανωτικής ομάδας, σε ανοιχτά φόρα καλλιτεχνών και ειδικών, σε ταξίδια για αναζήτησή έργων για την έκθεση, σε ραντεβού σε Αθήνα και Κασέλ, σε στιγμές έντασης και στιγμές ηρεμίας. Η κάμερα ωστόσο δεν είναι ποτέ ανοιχτή, αν στο πλάνο δεν βρίσκεται ή αν αυτό που βλέπουμε δεν είναι τελικά το βλέμμα του Αντάμ Σίμτσικ. Ή για να είμαστε πιο ακριβείς, το βλέμμα του Αθυρίδη πάνω στον Σίμτσικ σε ένα παιχνίδι που προσθέτει πόντους στο συναρπαστικό αποτέλεσμα.
O Σίμτσικ είναι ο πολυεπίπεδος, επίσης σαν το ίδιο το ντοκιμαντέρ, πρωταγωνιστής του «δράματος» που εξελίσσεται σχεδόν με τo ρυθμό και τις αναλογίες ενός θρίλερ καθώς η documenta 14 καταρρέει ήδη πριν ξεκινήσει κάτω από το βάρος αποφάσεων, διακρατικών σχέσεων, οικονομικού χάους και ενός εγχειρήματος που χωρίς προηγούμενο πρέπει να βρει μορφή μέσα σε μια συστημική τάξη, ενώ προφασίζεται ότι θέλει να είναι ανένταχτο, ανεξάρτητο, κοινό κτήμα μόνο των καλλιτεχνών και κανενός άλλου.
Αυτός είναι ο πρωταγωνιστής και αυτής της ταινίας. Και αν δεν βρίσκεται στο πλάνο ή αν το ενδιαφέρον του σταματά τις φορές που το τεχνικό και οικονομικό κομμάτι μιας διοργάνωσης πρωταγωνιστεί του καλλιτεχνικού, ο Αθυρίδης κόβει μέχρι και τον ήχο, απομακρύνει την κάμερα από κάτι σοβαρότερο που συμβαίνει εκείνη τη στιγμή για να τον ακολουθήσει σε μια μοναχική πεζοπορία, σε ένα εσωτερικό μονόλογο, σε ένα κλεφτό κοίταγμα στην κάμερα, μια υπενθύμιση πως ό,τι βλέπουμε είναι ένα ημερολόγιο που γράφεται εν γνώσει όσων συμμετέχουν σε αυτό ή και με τον τρόπο που αυτοί τελικά θέλουν, αν θεωρήσει κανείς πως όσα συμβαίνουν ανήκουν σε μια άλλη σφαίρα από αυτή του πραγματικά νομοτελειακού.
Πολύ νωρίς ωστόσο μέσα στην επική διάρκεια του «exergue - on documenta 14» καταλαβαίνεις πως αυτό που βλέπεις λειτουργεί προφανώς ως το καλύτερο ντοκιμαντέρ που έγινε ποτέ για τη δημιουργία μιας έκθεσης, αλλά στην πραγματικότητα είναι μια ταινία για κάτι μεγαλύτερο.
Το «exergue on documenta 14» είναι μια ταινία για όλα (όλα όμως) όσα απαιτεί η επίτευξη ενός σκοπού. Για τις διαπραγματεύσεις, τις εκπτώσεις, τα επικοινωνιακά κόλπα, τις απογοητεύσεις και τους συμβιβασμούς που κρύβει η επιθυμία να μην αφήσεις κάτι στη μέση. Ιδιον όλων των auteurs, o Δημήτρης Αθυρίδης κάνει ακόμη μια ταινία (συνέχεια του «Τ4 Trouble and The Self Admiration Society και του «Ενα Βήμα Μπροστά») για έναν άνθρωπο που δεν συμβιβάζεται, ακόμη και όταν δείχνει απόλυτα χαμένος, στη διαδρομή του προς ένα σκοπό. Ο Αντάμ Σίμτσικ θα μπορούσε να εφευρεθεί ως κινηματογραφικός ήρωας, αν δεν υπήρχε ολοζώντανος, με μια συστολή που τον κάνει να μοιάζει διαρκώς και συχνά εκνευριστικά υπεράνω όσων πεζών, κατά τον ίδιο, συμβαίνουν και ταυτόχρονα νικημένο από τις περιστάσεις που δεν είχε (ή δεν ήθελε να) προβλέψει. Ο Αθυρίδης δεν φτιάχνει ούτε την αγιογραφία του, ούτε όμως στέκεται απέναντι του με διαρκή κριτική ματιά. Τον θαυμάζει ορθά για την επιμονή του να μην εγκαταλείψει, όταν θα είχε δεκάδες λόγους για να το κάνει. Και τον φέρνει στο επίκεντρο ως οδηγό σε ένα ταξίδι που και οι δύο (δημιουργός και πρωταγωνιστής) γνωρίζουν ότι πρέπει να τελειώσει όταν θα το ορίσει το ίδιο το ταξίδι.
Το «exergue on documenta 14» είναι ταυτόχρονα και μια ταινία για την ίδια την Τέχνη που οφείλει διαρκώς να είναι αμφιλεγόμενη και να προκαλεί συζητήσεις, ακόμη και επερωτήσεις στα εθνικά κοινοβούλια, μέρος ενός συστήματος κι αυτή που τρέφεται από την ίδια της την εφήμερη επιτήδευση, ειδικά όταν μιλάμε για μοντέρνα εννοιολογική τέχνη που στα μάτια των πολλών παραμένει κάτι κλειστό, δύσκολο και προνόμιο των λίγων. Ο τρόπος με τον οποίο ο Αθυρίδης απομονώνει έργα και περιπτώσεις που ανοίγουν τη συζήτηση για τα όρια της τέχνης ή ακόμη και για τον ίδιο τον ορισμό της και την ενόχληση που αυτά προκαλούν σε ακροδεξιές πολιτικές ομάδες, εξηγούν εύγλωττα το ρόλο της στο σύγχρονο κοινωνικό γίγνεσθαι, ταυτόχρονα ως πολυτέλεια και ως ανάγκη. Μέσα από τις «ερωτήσεις» του Σίμτσικ για τα έργα που συμμετέχουν στην έκθεση, γεννιούνται και οι πραγματικά μεγάλες ερωτήσεις γύρω από τη σημασία τους στο εδώ και τώρα σαν τελευταίο καταφύγιο της ανθρώπινης αντοχής στη σύγχρονη φρίκη.
Αναπόφευκτα ενταγμένη μέσα στην εποχή την οποία διαδραματίζεται - αυτή ήταν άλλωστε και πρωτίστως η δύναμη της documenta 14 ως ταυτόχρονη διοργάνωση σε Γερμανία και Ελλάδα, το «exergue on documenta 14» είναι και μια ταινία για τα χρόνια των μνημονίων, της κορύφωσης της μεταναστευτικής κρίσης στη Μεσόγειο, της Ελλάδας του δημοψηφίσματος (και μαζί μιας χώρας χωρίς Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης ό,τι κι αν σημαίνει αυτό για την τύχη της), της αναπόφευκτης διαπίστωσης πως οτιδήποτε γίνεται σε αυτόν τον κόσμο - από μια έκθεση μέχρι μια διαδήλωση και από τη δημιουργία μιας ιδεολογίας μέχρι την ανάλυση της - έχει για αφετηρία και φινάλε την οικονομία. Είναι από χαριτωμένο μέχρι τρομακτικό - σε κάθε περίπτωση απολαυστικά κινηματογραφικό - κάθε φορά που ο Αντάμ Σίμτσικ πρέπει, την ώρα που θα ήθελε μόνο να αντιστοιχεί καλλιτέχνες με τα venues της documenta και να βλέπει performances από καλλιτέχνες του κόσμου, να λαμβάνει απειλητικά εξέλ χρεοκοπίας και να πρέπει να αφιερώνει ώρες με τους συνεργάτες του για περικοπές που θα σώσουν το «finanzplan» της έκθεσης. Το οικονομικό σκάνδαλο που προκάλεσε η documenta 14, γίνεται μέσα στο ντοκιμαντέρ ένα έργο τέχνης από μόνο του, μια συζήτηση πάνω στο σημαντικό και το ασήμαντο, τα fake news και την αλήθεια, την μεγάλη αλυσίδα των πολιτικών και κοινωνικών διεργασιών που λίγο πριν την αυγή του 2020 έφεραν την Ευρώπη στα αδιέξοδα που τώρα προσπαθεί να προσπεράσει.
Τελικά όπως κάθε μεγάλο έργο τέχνης, το «exergue on documenta 14», ανάμεσα στις πολλαπλές αφηγήσεις του, μιλάει για το χρόνο. Και δεν αναφέρεται κανείς στη διάρκειά του που όχι μόνο έχει νόημα (λόγω των 14 κεφαλαίων, αναφερόμενων στην αριθμητική έκδοση της έκθεσης) αλλά αποδεικνύεται και μια συναρπαστική διαδρομή σε ένα roller coaster αφηγηματικής άνεσης και μαζί οικονομίας. Αναφέρεται κανείς στον τρόπο με τον οποίο η χαρτογράφηση αυτής της διαδρομής προς την υλοποίηση της documenta 14 μοιάζει σχεδόν με μια ταινία καταστροφής όπου η αγωνία για το αν τελικά οι ήρωες θα τα καταφέρουν να σώσουν τον «κόσμο» ενδιαφέρει ακόμη περισσότερο και από αυτό που είναι το διακύβευμα. Μια παραβολή που μέσα στην ελαφρότητα, τις δραματικές στιγμές, την διαρκώς υπέροχη χρήση της μουσικής, την δεινότητα της παραγωγής και την οξυδερκή, τρυφερή, όταν πρέπει ειρωνική ματιά του Δημήτρη Αθυρίδη πάνω στον διαρκώς αμφιλεγόμενο ηρωά του γίνεται το ιστορικό μιας (της σύγχρονης) πραγματικότητας σε ρήξη με τον ίδιο της τον εαυτό.
Μια πραγματικά μεγάλη στιγμή της τεκμηρίωσης, από έναν δημιουργό που με ένα επικό (από κάθε άποψη - ακόμη και την «epic» της νεότερης γενιάς), αφήνει πλέον το διακριτό στίγμα του διεθνώς.
Το 74ο Φεστιβάλ Κινηματογράφου του Βερολίνου διεξάγεται φέτος από τις 15 μέχρι και τις 25 Φεβρουαρίου. Το Flix βρίσκεται εδώ για να σας μεταφέρει, ζωντανά, όλα όσα συμβαίνουν μέσα και έξω από τις αίθουσες.
Ευχαριστούμε την Aegean Airlines για την παροχή των εισιτηρίων του ταξιδιού στο 74ο Διεθνές Φεστιβάλ Κινηματογράφου του Βερολίνου.
