(Το κείμενο είναι αναδημοσίευση από το Variety)
Ερωτώμενη με μέιλ αν θα μπορούσε να σχολιάσει την κατάσταση στην οποία βρίσκονται οι Αφγανές κινηματογραφίστριες και κινηματογραφιστές μετά την ανακατάληψη της εξουσίας από τους Ταλιμπάν την περασμένη εβδομάδα, η Νταιάνα Σακέμπ Τζαμάλ αρνείται λακωνικά: «Η μόνη μου σκέψη είναι ότι τη γαμήσαμε. Συγγνώμη.»
Η σκηνοθέτης, της οποίας η ταινία μικρού μήκους «Rogaia» προβλήθηκε στο Φεστιβάλ της Βενετίας το 2019, στο τμήμα Ορίζοντες, βρίσκεται στον Καναδά εδώ και μήνες. Μια επίσκεψη στην οικογένεια της επιμηκύνθηκε λόγω της πανδημίας, αλλά είχε ήδη κλείσει το εισιτήριο της επιστροφής στην Καμπούλ και είχε προγραμματίσει ένα μεγάλο γύρισμα για ένα νέο ντοκιμαντέρ αναφορικά με τα δικαιώματα των γυναικών σε ένα έρημο χωριό στα σύνορα με το Ιράν.
Νταιάνα Σακέμπ Τζαμάλ
Η απότομη κατάληψη της Καμπούλ από τους Ταλιμπάν την Κυριακή ήταν κάτι που η σκηνοθέτης δεν μπορούσε να υπολογίσει, παρά τις εβδομάδες που πέρασε τόσο ανήσυχη που δεν μπορούσε να φάει ή να κοιμηθεί. Οι φίλοι και η οικογένειά της ήταν στην πόλη: η κάμερα, ο εξοπλισμός, οι σκληροί δίσκοι και τα ρούχα της ήταν ακόμα στο διαμέρισμά της. Μόλις δύο καλοκαίρια πριν, ο 80 θέσεων κινηματογράφος Ai Khanum που η ίδια βοήθησε να χτιστεί άνοιξε και φιλοξένησε ένα εορταστικό φεστιβάλ περίπου 100 ταινιών. Οι μεγαλύτερης ηλικίας γυναίκες έκλαιγαν - ήταν η πρώτη τους φορά σε κινηματογράφο μετά από δεκαετίες.
«Υπάρχουν μόνο δύο επιλογές τώρα αν σκέφτεσαι διαφορετικά ή είσαι διανοούμενος, κινηματογραφιστής ή καλλιτέχνης - φεύγεις από τη χώρα ή έρχονται οι Ταλιμπάν και σε σκοτώνουν» - Σαχρά Μάνι
Οταν τελικά μιλάει, περιγράφει μια θλίψη που την βαραίνει σαν «όλα μαζί τα βουντά του Χιντού Κους».
«Προσπαθώ να αποφύγω κάθε νοσταλγία για το παρελθόν της Καμπούλ, το σινεμά μας ή το Πολιτιστικό Κέντρο. Απλώς λέω στον εαυτό μου: «Θα έχετε χρόνο να πενθήσετε για αυτό αργότερα», επειδή χάθηκαν όλα», λέει ο Σακέμπ Τζαμάλ στο Variety. «Ελπίζαμε όλοι ότι, 10 χρόνια αργότερα, η Καμπούλ θα ήταν ένα δημοκρατικό παράδειγμα για την περιοχή. Τώρα, ξεκινάμε ξανά από το μηδέν για 100η φορά».
Κόντρα σε όλες τις προβλέψεις, ο αφγανικός κινηματογράφος άνθισε σιγά σιγά την τελευταία δεκαετία, με τις προσπάθειες κατά κύριο λόγο μιας χούφτας αποφασισμένων γυναικών. Καθώς οι καλλιτέχνες επέστρεψαν στη χώρα μετά την απομάκρυνση των Ταλιμπάν από την εξουσία το 2001, οι αφγανικές ταινίες άρχισαν να διακρίνονται σε διεθνή φεστιβάλ, με τις περισσότερες να ανήκουν σε αυτοδίδακτους, χωρίς μέσα και εξοπλισμό σκηνοθέτες διαρκώς αντιμέτωπους με τη συνεχή απειλή βίας.
Αυτή η πρόοδος εξαλείφθηκε εν μία νυκτί με την επιστροφή στην εξουσία των Ταλιμπάν, η οποία έχει επιβάλει ιστορικά εξαιρετικά αυστηρούς περιορισμούς στα δικαιώματα των γυναικών και στην ελευθερία της έκφρασης.
«Αυτά τα τελευταία πέντε χρόνια εμείς οι κινηματογραφιστές ήμασταν οι πολιτιστικοί πρεσβευτές που έδειχναν στον κόσμο το νέο πρόσωπο του Αφγανιστάν. Οι απλοί άνθρωποι απλώς αλλάζουν μαζί με κάθε καθεστώς. Εμείς είμαστε αυτοί που δημιουργούμε πραγματική αλλαγή, η οποία έρχεται μέσω του πολιτισμού, του κινηματογράφου, του θεάτρου - της τέχνης που εμπνέει σκέψη και θέτει ερωτήσεις». - Σαχράα Καρίμι
Σαχραά Καρίμι
«Οταν οι Ταλιμπάν πήραν την εξουσία το 1996, έκλεισαν αμέσως ή βομβάρδισαν κινηματογράφους, έσπασαν τηλεοράσεις και απαγόρευσαν τη μουσική. Ο φόβος τους για την ελεύθερη σκέψη έθεσε τους καλλιτέχνες σε ιδιαίτερο κίνδυνο», σημειώνει η Σαχράα Καρίμι, σκηνοθέτης του «Hava, Maryam, Ayesha», που έκανε πρεμιέρα στη Βενετία και επικεφαλής του σωματείου Afghan Film.
«Αυτά τα τελευταία πέντε χρόνια εμείς οι κινηματογραφιστές ήμασταν οι πολιτιστικοί πρεσβευτές που έδειχναν στον κόσμο το νέο πρόσωπο του Αφγανιστάν», λέει η Καρίμι στο Variety από το Κίεβο, ενώ έτρωγε το πρώτο της πραγματικό γεύμα εδώ και μέρες. «Οι κανονικοί, απλοί άνθρωποι απλώς αλλάζουν μαζί με κάθε καθεστώς. Εμείς είμαστε αυτοί που δημιουργούμε πραγματική αλλαγή, η οποία έρχεται μέσω του πολιτισμού, του κινηματογράφου, του θεάτρου - της τέχνης που εμπνέει σκέψη και θέτει ερωτήσεις».
Η Καρίμι διέφυγε στην Ουκρανία τη Δευτέρα μαζί με τους δύο βοηθούς της και διάφορα μέλη της οικογένειάς της, αφού τράβηξε την παγκόσμια προσοχή με μια ανοιχτή επιστολή που καλούσε τους κινηματογραφιστές σε όλο τον κόσμο για βοήθεια, μαζί με ένα συγκλονιστικό βίντεο που τρέχει να ξεφύγει μέσα στο χάος της επιστροφής των Ταλιμπάν.
Ορκίζεται ότι δεν θα σταματήσει ποτέ να γυρίζει ταινίες, αλλά η προοπτική να δουλέψει σε συνεχή εξορία είναι αποκαρδιωτική σε σημείο που την αποκαλεί «τη μεγαλύτερη θλίψη που είχα στη ζωή μου».
«Είμαι ακόμα σε κατάσταση σοκ, αλλά είμαι σίγουρη ότι όταν ηρεμήσουν τα πράγματα θα αρχίσω να σκέφτομαι "Τι θα κάνω;". Πόσες ιστορίες μπορούμε να πούμε στο Τατζικιστάν ή το Ουζμπεκιστάν; Θα χτίσουμε μια ολόκληρη Καμπούλ κάπου αλλού; Αυτό μπορεί να λειτουργήσει βραχυπρόθεσμα, ίσως, για μία, δύο ή τρεις ταινίες, αλλά όχι μακροπρόθεσμα».
Η εμφάνιση μιας υπό ανάπτυξη κινηματογραφικής σκηνής στο Αφγανιστάν έθεσε σε αμφισβήτηση τις χαμηλές προσδοκίες για το τι ήταν δυνατό σε μια χώρα που μαστίζεται από περισσότερα από 40 χρόνια πολέμου.
Το Afghan Film χειρίζεται 22 ταινίες σε διαφορετικά στάδια παραγωγής - τρεις από γυναίκες σκηνοθέτες - που θα χαθούν στο άμεσο μέλλον. Η δεύτερη ταινία της Καρίμι, η οποία θα ήταν η πρώτη κωμωδία του Αφγανιστάν εδώ και πολλά χρόνια, είναι τώρα αδύνατο να γίνει πραγματικότητα.
Τον Νοέμβριο του 2020, η σκηνοθέτης περπάτησε στο κόκκινο χαλί στο πρώτο επίσημο εθνικό φεστιβάλ κινηματογράφου της χώρας και πρόσφερε στους νικητές βραβείων χρυσά αγαλματίδια. Πριν από δύο εβδομάδες, το Afghan Film φιλοξένησε ένα φεστιβάλ για δεκάδες πειραματικά, πρωτοποριακά φιλμ μικρού μήκους. Η χώρα έχει φιλοξενήσει ακόμη και έξι διοργανώσεις του Διεθνούς Φεστιβάλ Γυναικείου Κινηματογράφου, που πραγματοποιείται κάθε χρόνο στην αρχαία πόλη Χεράτ.
"Το σύνθημά μας ήταν ότι η Χεράτ δεν έχει κινηματογράφο, αλλά έχει Διεθνές Φεστιβάλ Γυναικείου Κινηματογράφου», αστειεύεται με σαρκασμό η συνιδρύτρια του Φεστιβάλ, Γκουίσου Τζαχανγκίρι.
Λίγες ώρες μετά την επιστροφή των Ταλιμπάν, οι δημόσιες εικόνες γυναικών σε πολλές περιοχές της χώρας είχαν ήδη εξαφανιστεί.
«Είμαστε λίγες γυναίκες σκηνοθέτες στο Αφγανιστάν, ίσως 10, οπότε μπορούν εύκολα να μας βρουν, να μας σκοτώσουν, να μας ξεφορτωθούν - έστω και σε μόλις μία ώρα» - Σάχρα Μάνι
Σαχρά Μάνι
«Νιώθω ότι βλέπω μια ταινία του Ταραντίνο. Κοιτάζω τι συμβαίνει στην πραγματικότητα και σκέφτομαι: «Οχι, είναι αμερικανική ταινία, δεν είναι πραγματικότητα», λέει η ιδρύτρια του Afghanistan Documentary House, Σαχρά Μάνι, παρακαλώντας να μην αποκαλύψουμε την τωρινή τοποθεσία στην οποία βρίσκεται.
Καλλιτέχνες και δημόσιοι υπάλληλοι προσπαθούν να αποφύγουν να κοιμηθούν στα σπίτια τους, που έχουν γίνει στόχοι από τους Ταλιμάν, λέει μια πηγή στο Variety. Εχουν σοβαρό λόγο να κρύβονται, εξηγεί η Μάνι: «Υπάρχουν μόνο δύο επιλογές τώρα αν σκέφτεσαι διαφορετικά ή είσαι διανοούμενος, κινηματογραφιστής ή καλλιτέχνης - φεύγεις από τη χώρα ή έρχονται οι Ταλιμπάν και σε σκοτώνουν».
«Είμαστε λίγες γυναίκες σκηνοθέτες στο Αφγανιστάν, ίσως 10, οπότε μπορούν εύκολα να μας βρουν, να μας σκοτώσουν, να μας ξεφορτωθούν - έστω και σε μόλις μία ώρα», λέει.
Υπάρχουν πλέον περισσότερες γυναίκες από ποτέ που θέλουν να γίνουν σκηνοθέτες. Οταν η Μάνι άρχισε να διδάσκει κινηματογράφο στο Πανεπιστήμιο της Καμπούλ το 2014, είχε μόνο μία φοιτήτρια, αλλά κάθε χρόνο η λίστα μεγάλωνε. Αξιοποιώντας το σπάνιο προνόμιο της εκπαίδευσης οι γυναίκες απέδειξαν, κατά την εκτίμησή της, οτι είναι «πιο γενναίες, πιο συγκεντρωμένες και πιο αποφασισμένες από τα αγόρια.»
«Μόλις ξεκινήσαμε να χτίζουμε σιγά σιγά τη βιομηχανία και την κοινότητά μας - γυρίζοντας ταινίες για την αφγανική ζωή από Αφγανούς κινηματογραφιστές, συστήνοντας τη δουλειά μας σε εργαστήρια και χρηματοδοτικά προγράμματα, λαμβάνοντας τόσα πολλά βραβεία διεθνώς», λέει η Μάνι. «Χάνουμε όλα όσα πετύχαμε δουλεύοντας τόσο σκληρά στις πιο δύσκολες συνθήκες».
Νασέρι Κόουλ
«Νιώθω τόσο ανήμπορη. Πώς θα τους διώξουμε αν δεν μπορούμε να βγούμε καν από τα σπίτια μας; Οταν ολόκληρος αμερικανικός στρατός δεν τα κατάφερε;», αναφέρει ο μπορείτε καν να βγείτε από το σπίτι σας; Όταν ολόκληρος ο αμερικανικός στρατός δεν μπορούσε;» λέει η Νασέρι Κόουλ, κάτοικος Λος Αντζελες από το 1979, που είχε κάνει αίσθηση το 2010 με τη «Μαύρη Τουλίπα», μιλάει από την Ευρώπη σε μια «συνεχή κατάσταση κλονισμού και δυσπιστίας».
Παρόλο που τα παράνομα γυρίσματα στο Αφγανιστάν δεν ήταν ποτέ εύκολα, μέχρι τα γεγονότα των τελευταίων ημερών, η κατάσταση εξακολουθούσε να είναι ελπιδοφόρα.
«Η πίεση κάτω από την οποία βρίσκονται οι Αφγανές, δημιουργεί θυμό και στη συνέχεια ο θυμός εμφανίζεται στο ταλέντο τους και έτσι ανοίγουν τα φτερά τους. Σε εκείνο το σημείο βρίσκονταν οι Αφγανές γυναίκες - απλώς πετούσαν», λέει η Νασέρι Κόουλ.
«Η τέχνη επέστρεφε, οι κινηματογραφιστές επέστρεφαν. Υπάρχει τόσο πολύ ταλέντο στη χώρα μου, τόσο μεγάλη όρεξη να αφηγηθούμε τις ιστορίες μας, αλλά όλα αυτά κρύβονται πίσω από μια σκοτεινή, σκοτεινή κουρτίνα. Αμφιβάλλω αν θα δούμε άλλη ταινία γυρισμένη εκεί για τα επόμενα 30 χρόνια ».
