Ο Τίμων Κουλμάσης έχει μακριά και ξεχωριστή πορεία στο ντοκιμαντέρ, χρόνια τώρα, από το «Ulrike Marie Meinhof» και το πολυβραβευμένο «Σινασός- Τοπιογραφία της Μνήμης» της δεκαετίας του 1990 μέχρι τους «Δρόμους του Ρεμπέτικου», το «Λόγος και Αντίσταση –Deutsche Welle» και «Πορτρέτο του Πατέρα σε Καιρό Πολέμου» των δυο τελευταίων δεκαετιών. Κοσμοπολίτης, γεννημένος στη Γερμανία και με μια ζωή μοιρασμένη ανάμεσα στο Παρίσι (περισσότερο) και την Αθήνα (λιγότερο), είναι και πάλι κοντά μας με τη νέα του ταινία, το ντοκιμαντέρ «Το Βράδυ Υποχωρεί». Αφηγείται την κοινή ζωή και διαδρομή δυό σπουδαίων δημιουργών του 20ού αιώνα: του διεθνώς αναγνωρισμένου γλύπτη Μέμου Μακρή και της πολύπλευρης καλλιτέχνιδας Ζιζής Μακρή.
Δεν είναι στη ζωή, ο πρώτος πέθανε το 1993, η δεύτερη το 2014. Ενα δεμένο και αγαπημένο ζευγάρι, ο Μέμος και η Ζιζή, στρατευμένοι κομμουνιστές, μοιράστηκαν μια μεγάλη περιπέτεια που τους οδήγησε από την Αντίσταση στη Γαλλία, πάνω στο «Ματαρόα», και από εκεί, διωγμένους από το Γαλλικό κράτος, στην κομμουνιστική Ουγγαρία. Οπου έζησαν και μεγαλούργησαν, μακριά από την πατρίδα τους, που μόνο μετά την πτώση της χούντας μπορούσε πια να τους τιμήσει και αναγνωρίσει. Για να γίνει ο ήδη διάσημος Μέμος Μακρής (μνημειώδες γλυπτό του βρίσκεται στο στρατόπεδο Μαουτχάουζεν) και δικό μας σύμβολο, αφού η κεφαλή του Νίκου Σβορώνου, που βρίσκεται στο προαύλιο του Πολυτεχνείου, τιμώντας τα θύματα της φοιτητικής εξέγερσης, είναι έργο του.
Μέμος και Ζιζή Μακρή
Η ταινία του Κουλμάση κρατάει με σοφία τις δύσκολες ισορροπίες ανάμεσα στην ανάδειξη δυο σημαντικών καλλιτεχνών από τη μία και της ζωής τους από την άλλη. Γιατί, με τη γνώση του σήμερα, δεν μπορεί να ειδωθεί χωρίς να φωτιστούν οι αντιφάσεις της. Και οι δυο καλλιτέχνες, ιδιαίτερα ο Μέμος Μακρής, υπηρέτησαν, ταυτίστηκαν, επωφελήθηκαν με μεγάλα προνόμια από ένα κομμουνιστικό καθεστώς, της Ουγγαρίας, κάποτε από τα σκληρότερα της Ανατολικής Ευρώπης – μην ξεχνάμε τα σοβιετικά τανκς, που έπνιξαν στο αίμα την εξέγερση του 1956, μια δεκατία πριν κάθε ελπίδα για έναν δημοκρατικό σοσιαλισμό πεθάνει οριστικά στους δρόμους της Πράγας. Και είναι αυτό το κρίσιμο στοιχείο, το θέμα της ελευθερίας της τέχνης σε εποχές που οι ιδεολογίες μπορούσαν να παρασύρουν σε λάθη και τους πιο μεγάλους καλλιτέχνες, που κάνει «Το Βράδυ Υποχωρεί» τόσο ενδιαφέρον.
Η ταινία βγαίνει στην Ταινιοθήκη της Ελλαδας και στο σινέ Βακούρα της Θεσσαλονίκης στις 25, 26 και 27 Απριλίου. Στην αθηναϊκή πρεμιέρα της Παρασκευής (18.30) θα παρευρεθεί ο σκηνοθέτης Τίμων Κουλμάσης και η κόρη των καλλιτεχνών, Κλειώ Μακρή.
Διαβάστε τη γνώμη του Flix για το ντοκιμαντέρ «Το Βράδυ Υποχωρεί» εδώ.
Εργο του Μέμου Μακρή
Είναι το πρώτο σου ντοκιμαντέρ που μπαίνει στα χωράφια των εικαστικών. Σου είναι οικεία, πάντα σε ενδιέφεραν;
Πάντα με ενδιέφεραν όλες οι μορφές καλλιτεχνικής έκφρασης, αν και στις ταινίες μου ουσιαστικό ρόλο παίζει η μουσική. Ετσι εδώ, το να κινηματογραφήσω τα έργα του Μέμου και της Ζιζής ήταν για μένα μια νέα πρόκληση. Προσπάθησα, μέσω των ομαλών κινήσεων προς τα κάτω ή με την απομάκρυνση από τις ανερχόμενες επιφάνειες των γλυπτών του Μέμου, η κινηματογράφηση να εγγράφει τη μορφή και το σχήμα τους εντός του χώρου που τα περιβάλλει. Επέλεξα μια αυστηρή μετωπικότητα σε ό,τι αφορά τα χαρακτικά ή τα ψηφιδωτά της Ζιζής, των οποίων τα άκρα περιέχουν μια εσωτερική κίνηση καθώς και μια αδιάκοπη έκρηξη των χρωμάτων. Οι κινήσεις είναι αργές, στη σιωπή. Η μεγάλη διάρκεια των πλάνων θα επιτρέψει ελπίζω την ανάδυση, πέρα από οποιαδήποτε εξήγηση, μέσω των αισθήσεων, μιας αντίληψης για την τέχνη. Θα σημαίνει, μέσα από τις αναταραχές και το πέρασμα του χρόνου, την επιμονή στη δημιουργία μιας έκφρασης.
Από πότε χρονολογείται το ενδιαφέρον σου για Μέμο και Ζιζή Μακρή; Πώς πρωτοέμαθες για το έργο και τη ζωή τους;
Η κόρη τους Κλειώ - μαζί με την παραγωγό Κατερίνα Μπεληγιάννη - επικοινώνησε μαζί μου. Είχε δει την ταινία μου «Πορτραίτο του Πατέρα σε Καιρό Πολέμου» (2016), η οποία τη συγκίνησε. Ηθελε να γίνει μια ταινία για τον πατέρα της. Ο Μέμος είναι της γενιάς του πατέρα μου, του οποίου η πρώτη αγάπη, η ζωγράφος, ποιήτρια και μεταφράστρια Νέλλη Ανδρικοπούλου - πρωταγωνίστρια της ταινίας μου - τον γνώριζε καλά. Οπως τόσοι άλλοι, είχαν φύγει με το Ματαρόα για το Παρίσι, όπου σπούδασαν, εργάστηκαν και εξέθεσαν έργα τους.
Ενας εξόριστος καλλιτέχνης σε μια χώρα της Ανατολικής Ευρώπης, ο οποίος ωστόσο επιδίωξε και πέτυχε να εκφραστεί έξω από τους συνήθεις κανόνες του σοσιαλιστικού ρεαλισμού, είχε ενδιαφέρον. Τα πράγματα είναι πάντα πιο πολύπλοκα από ό,τι φανταζόμαστε. Και λέγεται πως η τέχνη ανακαλύπτει την εποχή της. Ετσι άρχισα να ψάχνω.»
Στη συνέχεια ο Μέμος απελάθηκε και βρέθηκε στη Βουδαπέστη. Είχα ήδη δουλέψει γι αυτή την περίοδο - τον Δεύτερο Παγκόσμιο και τον Ψυχρό Πόλεμο - αλλά, έχοντας μεγαλώσει στη διαιρεμένη Γερμανία, με ενδιέφερε να τη δω από μια άλλη οπτική γωνία, πίσω από το «Σιδηρούν Παραπέτασμα». Ενας εξόριστος καλλιτέχνης σε μια χώρα της Ανατολικής Ευρώπης, ο οποίος ωστόσο επιδίωξε και πέτυχε να εκφραστεί έξω από τους συνήθεις κανόνες του σοσιαλιστικού ρεαλισμού, είχε ενδιαφέρον. Τα πράγματα είναι πάντα πιο πολύπλοκα από ό,τι φανταζόμαστε. Και λέγεται πως η τέχνη ανακαλύπτει την εποχή της. Ετσι άρχισα να ψάχνω.
Σκέφτομαι ότι τη Ζιζή θα μπορούσες, ίσως, και να την έχεις γνωρίσει, ήταν εν ζωή πριν δέκα χρόνια. Αλλά, εν πάσει περιπτώσει ήταν a priori ένα ντοκιμαντέρ με δύσκολο footage ή όχι;
Είχαμε πολλές συζητήσεις με την Κλειώ, η οποία είναι επίσης εξαιρετική γλύπτρια. Στη δουλειά της ερευνά συχνά τη σχέση μεταξύ της ιδιωτικής και της συλλογικής μνήμης, αλλά την ίδια στιγμή αυτό το πεδίο έρευνας αποτελεί και μέθοδο εργασίας. Μια τέτοια σχέση βρίσκεται και για μένα στο επίκεντρο της δουλειάς μου ως σκηνοθέτη ντοκιμαντέρ. Η Κλειώ μου έδωσε πρόσβαση σε όλα τα αρχεία και τις επαφές της στην Ελλάδα και την Ουγγαρία, ενώ με εμπιστεύτηκε απολύτως ως προς το περιεχόμενο και τη μορφή της ταινίας, την ευθύνη των οποίων έχω εξ ολοκλήρου. Το υλικό (τα έργα τους, επιστολές, φωτογραφίες, ηχογραφήσεις, ιστορικά αρχεία κ.λπ.) είναι πολύ πλούσιο, αν και υπάρχει πολύ λίγο κινηματογραφικό υλικό από τον Μέμο και τη Ζιζή (την οποία δεν γνώρισα ποτέ).
Εργο της Ζιζής Μακρή, Κίνα
Η ταινία μοιράζεται σοφά ανάμεσα στο έργο και την παράλληλη ιδεολογική και πολιτική τους πορεία. Τι ακριβώς θα ήθελες να πάρει ο θεατής από αυτήν; Πως θα συμπύκνωνες την άποψή σου για το ζεύγος Μακρή;
Δεν έχω κάποιο μήνυμα να μεταφέρω - ο θεατής πρέπει να παραμείνει ελεύθερος ως προς τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνεται την ταινία. Η αφήγηση εξελίσσεται σε ένα πεδίο μόνιμης έντασης, τις πολλαπλές αντιφάσεις του οποίου ορίζει η ίδια η Ζιζή με μια μόνο φράση: «Η τέχνη για μένα είναι το πρόβλημα της ελευθερίας και ταυτόχρονα η λύση του.» Αυτό σε ένα κομμουνιστικό καθεστώς, όπου δεν υπάρχει πολιτική ελευθερία. Πράγμα που μας οδηγεί στη μεγάλη αντίφαση μεταξύ αντίστασης και συνεργασίας, μαζί με την οποία εκτυλίχθηκε η ζωή τους. Πολλοί καλλιτέχνες, λιγότερο προνομιούχοι από τον Μέμο και τη Ζιζή, που προσπάθησαν να αντισταθούν, έστω και μέσω της καλλιτεχνικής τους έκφρασης, στα αισθητικά και πολιτικά δόγματα, φιμώθηκαν ή και φυλακίστηκαν. Πρόκειται για μια πολύ λεπτή γραμμή. Η κρίσιμη στιγμή ήταν προφανώς η λαϊκή επανάσταση στη Βουδαπέστη, που καταπνίγηκε αιματηρά από τον σοβιετικό στρατό το φθινόπωρο του 1956. Εκείνη ακριβώς τη στιγμή ο Μέμος επέλεξε, παρά τους χιλιάδες νεκρούς, τους εκτοπισμένους σε στρατόπεδα και τους εξόριστους, να ενταχθεί στην κυβέρνηση του Καντάρ ως ένα είδος υφυπουργού πολιτισμού, αρμόδιου για τις εικαστικές τέχνες... αλλά έδρασε υπέρ της ελευθερίας της τέχνης.
Ο Μέμος Μακρής είναι τεράστιος καλλιτέχνης και, ως συνηθίζεται, «κατάπιε» άθελά του την προσωπικότητα και το έργο της Ζιζής, που δεν είναι τόσο γνωστό, και, ευτυχώς, η ταινία σου το αναδεικνύει θαυμαστά. Είχες ιδιαίτερη έγνοια γι’ αυτήν στη ταινία; Είχες κι εσύ εκπλήξεις;
Πιστεύω πως δεν μπορείς να σκεφτείς τη ζωή και την τέχνη του Μέμου Μακρή αποσιωπώντας τη σχέση του με τη Ζιζή, και το αντίστροφο. Η πορεία τους είναι κοινή. Εξάλλου ο Μέμος θεωρούσε τη Ζιζή ως τον πιο σημαντικό καλλιτέχνη ανάμεσα στους δυο τους. Η τέχνη της, στην πραγματικότητα, είναι πιο αφηρημένη, πιο κοντά σε μια αυθεντική πρωτοπορία. Σκεφτείτε μόνο τις υπέροχες ασπρόμαυρες γκραβούρες της σε ξύλο, που απεικονίζουν μια γυναίκα στις φυλακές Αβέρωφ. Στη σκιά του διάσημου συζύγου της, ιδιαίτερα προνομιούχου πολιτικά, μπορούσε ίσως να είναι πιο ελεύθερη. Είναι όμως κρίμα πως αυτό δεν βοήθησε το έργο της να γίνει ευρεία γνωστό. Ισως «Το Βράδυ Υποχωρεί» να συμβάλλει στη δικαίωσή της με καθυστέρηση. Αλλωστε, πρόκειται για μια όμορφη ιστορία αγάπης, που διαρκεί σχεδόν μισό αιώνα…
Εργο της Ζιζής Μακρή, φυλακή
Είχα την αίσθηση ότι αυτοί οι δυό άνθρωποι, που τόσα έζησαν και είδαν σε μια κομμουνιστική χώρα, που έζησαν την «ουτοπία» του κομμουνισμού και την υπηρέτησαν πιστά, δεν άφησαν πίσω τους σαφείς εξομολογήσεις για το πώς βίωσαν την πτώση του. Προτίμησαν τη σιωπή. Στην ταινία οι τρίτοι, ο Μάνος Ζαχαρίας, ο Σάββας Μιχαήλ, ο Ηλίας Νικολακόπουλος αναλαμβάνουν όσο μπορούν να καλύψουν το κενό. Για το τι ένοιωσαν, για παράδειγμα, το 1956, με την εξέγερση στη Βουδαπέστη ή το 1968 με την Πράγα…
Ναι, είναι αλήθεια, και αυτή η σιωπή χαρακτηρίζει ολόκληρη τη γενιά. Είναι αναμφίβολα το «ανοιχτό τραύμα της ιστορίας» για το οποίο μιλάει ο Σάββας Μιχαήλ στην ταινία, «η ήττα μιας σοσιαλιστικής απελευθέρωσης της κοινωνίας, της χειραφέτησης». Και αν η ρωσική εισβολή στη Βουδαπέστη το 1956 σήμαινε την απώλεια της αθωότητας, η εισβολή στην Πράγα το 1968 σήμαινε το τέλος όλων των ψευδαισθήσεων. Αυτό ανάγκασε τον Μέμο και τη Ζιζή, όπως τόσους άλλους, να «επαναπροσδιορίσουν ολόκληρη την πορεία της ζωής τους» (Ηλίας Νικολακόπουλος).
Η αφήγηση εξελίσσεται σε ένα πεδίο μόνιμης έντασης, τις πολλαπλές αντιφάσεις του οποίου ορίζει η ίδια η Ζιζή με μια μόνο φράση: "Η τέχνη για μένα είναι το πρόβλημα της ελευθερίας και ταυτόχρονα η λύση του." Αυτό σε ένα κομμουνιστικό καθεστώς, όπου δεν υπάρχει πολιτική ελευθερία.»
Ισως έτσι εξηγείται η ανησυχητική σιωπή τους το 1989-91, μέσα στη βουή και την αντάρα της κατάρρευσης του σοσιαλιστικού μπλοκ και της βίαιης μεταστροφής προς τον άγριο καπιταλισμό. Αλλά δεν θα έπρεπε να λάβουμε υπόψη μας τις ιστορικές αντιφάσεις που δίχαζαν καθημερινά αυτούς τους άνδρες και τις γυναίκες, φέροντας μέσα τους τη μνήμη του φασισμού που πολέμησαν και την τρομερή αποτυχία της ουτοπίας μιας κομμουνιστικής κοινωνίας την οποία είχαν προσπαθήσει να οικοδομήσουν; Κράτησαν την πίστη στον άνθρωπο και στη δύναμη της τέχνης. Ο Μέμος και η Ζιζή, σε κάθε περίπτωση, συνέχιζαν να μάχονται, ν’αγαπούν και να δημιουργούν ως την τελευταία τους μέρα. Μέρα μετά τη μέρα, η δυστυχία αφήνει τη θέση της στην αυγή, έγραψε ο Ελιάρ. Το βράδυ υποχωρεί.
Ειδικά ο Μέμος Μακρής ήταν στυλοβάτης του καθεστώτος στην Ουγγαρία. Είχε εξουσία. Καθόριζε πράγματα στην τέχνη. Ειδικά μετά το πνίξιμο της εξέγερσης του 1956 από τα σοβιετικά τακνς, τα πράγματα θα ήταν σκούρα, διώξεις κλπ. Τον βλέπουμε, πάντως, να σχεδιάζει ένα αισθητικό άνοιγμα, μια μεγάλη έκθεση πιο ελεύθερη και πέρα από κομματικά δόγματα; Ετσι είναι;
Εκεί έγκειται η αντίφαση. Ο Μέμος συνεργάστηκε με το καθεστώς, αλλά ταυτόχρονα αντιστάθηκε εκ των έσω. Κι επίσης εγκατέλειψε γρήγορα τον πολιτικό του ρόλο για να αφοσιωθεί στην τέχνη του. Ο μεγάλος Ιταλός διανοούμενος Κλάουντιο Μάγκρις, αναμφίβολα ένας από τους καλύτερους γνώστες αυτής της «Mitteleuropa», περιγράφει σε ένα συναρπαστικό βιβλίο, τον «Δούναβη», τη διαρκή μεταμόρφωση των πολιτικών, πολιτιστικών και υλικών σχηματισμών στην πρόσφατη ιστορία της Ουγγαρίας. Από δήμιος το 1956, ο Καντάρ μετατράπηκε τη δεκαετία του 1960 σε «μεταρρυθμιστή» ηγέτη (και καθιέρωσε τον «γκουλάς κομμουνισμό»).
Εργο του Μέμου Μακρή, Μαουτχάουζεν
Τις μέρες που ετοιμαζόμουνα για τη συνέντευξή σου πέθανε στην Αθήνα ο Δημήτρης Ραυτόπουλος. Και ομολογώ ότι σκέφτηκα αμέσως πόσο διαφορετική πορεία είχε από το ζεύγος Μακρή. Αυτός τόλμησε να εναντιωθεί σε κομματικές ορθοδοξίες. Είδαμε και στη Θεσσαλονίκη πρόσφατα κι ένα ντοκιμαντέρ για τον Αρη Αλεξανδρου, άλλον ένα αντιρρησία της αριστεράς. Λοιπόν, πώς μπορούμε σήμερα να έχουμε κατανόηση για τη στάση του ζεύγους Μακρή, πως μπορούμε να την εξηγούμε (ιστορικά) και τι χρήσιμο μπορούμε να αντλούμε για το σήμερα;
Οταν δούλευα στην ταινία «Το Βράδυ Υποχωρεί», σκεφτόμουν πάντα τα λόγια του Βικτόρ Σερζ, του αναρχικού συγγραφέα και συνοδοιπόρου της Ρωσικής Επανάστασης: «Ποτέ δεν διαχωρίσαμε την ιδέα της επανάστασης από εκείνη της ελευθερίας». Στα «Απομνημονεύματα ενός Επαναστάτη», θυμάται τον τρόμο του, ήδη από τη δεκαετία του 1920, για την εγκατάλειψη αυτής της στάσης από το κόμμα (που τον οδήγησε να καταλήξει στις φυλακές του Στάλιν). O έλεγχος της κοινωνίας, το καθεστώς φόβου και τα ανείπωτα εγκλήματα ήταν γνωστά. Μερικές διαυγείς φωνές είχαν ακουστεί (ο Οργουελ, για παράδειγμα), αλλά η τύφλωση, για ιδεολογικούς λόγους, παρέμενε ευρέως διαδεδομένη. Ο Ελιάρ, ο Αραγκόν και ο Ρομέν Ρολάν εξακολουθούσαν να γράφουν ύμνους στον Στάλιν τη δεκαετία του 1950.
Δεν θα έπρεπε να λάβουμε υπόψη μας τις ιστορικές αντιφάσεις που δίχαζαν καθημερινά αυτούς τους άνδρες και τις γυναίκες, φέροντας μέσα τους τη μνήμη του φασισμού που πολέμησαν και την τρομερή αποτυχία της ουτοπίας μιας κομμουνιστικής κοινωνίας την οποία είχαν προσπαθήσει να οικοδομήσουν; Κράτησαν την πίστη στον άνθρωπο και στη δύναμη της τέχνης.»
Οσο για τον Μέμο και τη Ζιζή, βρίσκονταν στην εξορία και χρωστούσαν πολλά στο κομμουνιστικό καθεστώς, που επέβαλε ο σοβιετικός στρατός στην Ουγγαρία, το οποίο τους έδωσε άσυλο όταν, εκδιωγμένοι από τη Γαλλία, καμιά χώρα δε θέλησε να τους δεχθεί. Μόνη η Ουγγαρία τους δέχτηκε, τους διέθεσε μια στέγη («ένα ατελιέ-σπίτι σ' ένα θαυμάσιο μέρος, δύο δωμάτια, κουζίνα και ένα ατελιέ μέσα σε ένα μεγάλο κήπο»). Κι αμέσως τους είχε αναθέσει έργα. Και το ιστορικό πλαίσιο του αντιφασιστικού αγώνα, αναγκαίο και θεμιτό μετά το 1945, μέσα στο οποίο τοποθετήθηκαν τα έργα τους - σκεφτείτε το εξαιρετικό μνημείο του Μαουτχάουζεν - όπως και η πολιτική τους δράση, παρείχε μια δικαιολογία για τα «λάθη» ή τις «υπερβολές». Ταυτόχρονα, η τέχνη τους παρέμεινε ανθρωποκεντρική, ανθρωπιστική. Αναμφίβολα πίστευαν ειλικρινά ότι θα μπορούσαν να οικοδομήσουν μια ελεύθερη σοσιαλιστική κοινωνία παρά τις αντιξοότητες.
Δεν ξέρω «τι χρήσιμο μπορούμε να αντλούμε για το σήμερα». Ποιος μπορεί να πει με ειλικρίνεια τι θα είχε κάνει τότε, τι θα έκανε αύριο σε μια παρόμοια κατάσταση; Στην πρακτική μου στο ντοκιμαντέρ, έχω ως απαράβατη αρχή να μην κρίνω ποτέ. Δεν πρέπει ποτέ να προσποιείσαι ότι ξέρεις. Είναι ήδη μεγάλη υπόθεση αν καταφέρεις να ξεδιπλώσεις σε μια ταινία την ακραία ατομική και συλλογική πολυπλοκότητα μιας δεδομένης ιστορικής κατάστασης και να θέσεις τα σωστά ερωτήματα. Ο θεατής θα σκεφτεί μόνος του.
Μέμος, Ζιζή και Κλειώ Μακρή
Είναι τόσο ενδιαφέρουσα και πολύ μελετημένη η αισθητική της ταινίας σου, σαν να συνομιλεί με την τεχνοτροπία των δύο καλλιτεχνών. Τα πειραγμένα φιλμ αρχείου, ας πούμε. Πώς την έκτισες, τι ηθελες να πετύχεις;
Είναι πολύ δύσκολο να εισέλθει κανείς στο πεδίο της ιστορίας. Στις ταινίες μου προσπαθώ, μέσω μιας ευρηματικής κινηματογραφικής γλώσσας, να δημιουργήσω έναν χώρο μνήμης όπου μπορούν να αντηχήσουν οι αισθήσεις, τα συναισθήματα και οι αντιφάσεις της ζωής των ανδρών και των γυναικών - στο παρόν της αφήγησης - καθώς και η σιωπή όσων παραμένουν κρυφά ή δεν μπορούν να αναπαρασταθούν.
Τι έχει μείνει από την τέχνη τους στην Ουγγαρία; Πόσο τον θυμούνται τον Μέμο Μακρή; Ολα αυτά τα γλυπτά σε δημόσιους χώρους, που βλέπουμε στην ταινία, είναι δικά του;
Ναι. Στην Ουγγαρία, ορισμένα από τα έργα του Μέμου μπορεί κανείς να τα δει ακόμη σε δημόσιους χώρους (δρόμους, πλατείες, πάρκα). Κάποια άλλα, κυρίως γλυπτά του σοσιαλιστικού ρεαλισμού, έχουν αποσυρθεί και βρίσκονται τώρα σε αποθήκες (όπως η προτομή του Λένιν στην αρχή και στο τέλος της ταινίας) ή εκτίθενται σε αυτό το περίεργο υπαίθριο μουσείο έξω από τη Βουδαπέστη, που έχει ως στόχο τη διαπαιδαγώγηση των μελλοντικών γενεών: ένα είδος «Rocky Horror Sculpture Show». Τα έργα της Ζιζής είναι πιο πιθανό να βρεθούν σε ιδιωτικές συλλογές. Ορισμένες ψηφιδωτές τοιχογραφίες μπορεί να δει κανείς ακόμα, για παράδειγμα σε ένα πρόσφατα ανακαινισμένο σχολείο δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης ή σε ένα ξενοδοχείο που είχε ερειπωθεί και τώρα αποτελεί αντικείμενο κερδοσκοπίας βαθιά στην ουγγρική επαρχία.
Η «απομακρυσμένη» προτομή του Λένιν, γλυπτό του Μέμου Μακρή
Είχες πει ότι η επόμενη ταινία σου θα είναι φίξιον. Πώς πάει αυτή η «υπόσχεση»;
Βρίσκομαι στο στάδιο της σκέψης και της συγγραφής και έχω διάφορα σχέδια, συμπεριλαμβανομένου ενός σχεδίου μυθοπλασίας. Αλλά είναι πολύ νωρίς για να μιλήσω γι' αυτό.