Οσοι γνωρίζουν το Νίκο Λυγγούρη, είναι οι ιδανικοί για να περιγράψουν ένα δημιουργό που υπήρξε πάντοτε κάτι περισσότερα από ένας «Ελληνας της Διασποράς». Γεννημένος στην Αθήνα, ο Νίκος Λυγγούρης σπούδασε Νομικά στην Αθήνα και κινηματογράφο στην Ανώτατη Σχολή Κινηματογράφου και Τηλεόρασης του Μονάχου, υπήρξε από τις καλύτερες πένες του «Σύγχρονου Κινηματογράφου» και ζει και εργάζεται στο Βερολίνο.
Με την πρώτη του ταινία, την «Ομίχλη Κάτω από τον Ηλιο» το 1980 έδειξε σαφώς τις προθέσεις του για ένα σινεμά ελεύθερο από συμβάσεις, με κάποιο τρόπο καθόλου και απόλυτα ελληνικό, στιλ που διατηρήθηκε και στις επόμενες ταινίες του σκηνοθέτη, τόσο στην πιο διάσημη μεγάλου μήκους ταινία του «Καρδιά Από Πέτρα», όσο και στα ντοκιμαντέρ του (ανάμεσα τους και τρια για τον Θόδωρο Αγγελόπουλο, με πιο πρόσφατο αυτό για τα γυρίσματα της «Σκόνης του Χρόνου»)
Γυρισμένη στα Χανία, η «Ομίχλη Κάτω από τον Ηλιο» αποτελεί και το κέντρο του ενδιαφέροντος του αφιερώματος στο έργο του Νίκου Λυγγούρη που διοργανώνει το Goethe Zentrum των Χανιών στις 26 και 27 Μαρτίου στον κινηματογράφο Αττικόν.
Αποκατεστημένη πλέον, η πρώτη ταινία του Λυγγούρη, μαζί με έξι ακόμη ταινίες (δύο μυθοπλασίας και τέσσερα ντοκιμαντέρ, με πιο πρόσφατο το «Ξύπνησε ο Σουλτάν Αχμέτ» που προβλήθηκε πριν μερικές εβδομάδες στο 14ο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης) δίνει την ευκαιρία σε όσους βρίσκονται στα Χανιά να γνωρίσουν έναν από τους σημαντικότερους και πιο ιδιοσυγκρασιακούς σκηνοθέτες των τελευταίων τριών δεκαετιών.
Οι υπόλοιποι θα πρέπει απλά να περιμένουν, αφού για τους λάθους λόγους (καμία ταινία του Λυγγούρη δεν έχει πάρει επίσημη διανομή στην Ελλάδα) το έργο του παραμένει ένα καλά κρυμμένο μυστικό. Από αυτά που όταν ανακαλυφθούν θα συμπληρώσουν ιδανικά την ιστορία του κινηματογράφου μιας χώρας που ο ίδιος θεωρεί την έμπνευση του, δηλώνοντας ωστόσο πως μόνο ο χρόνος αποφασίζει για το τι είναι ωραίο και αληθινό.
Καλοκαιρινές Αστραπές, 2004
Τι σηματοδοτεί για σένα αυτό το αφιέρωμα αυτή τη συγκεκριμένη στιγμή στην καριέρα σου;
Το αφιέρωμα με βάζει αντιμέτωπο με το εξουθενωτικό ερώτημα «από πού έρχομαι, τι είμαι, πού πάω;». Με αναγκάζει να ρίξω μία κριτική ματιά στις ταινίες μου. Δύσκολο πράγμα. Αρρωσταίνω σε κάθε προβολή. Σε κάθε λάθος στην οθόνη μού 'ρχεται εγκεφαλικό και γυρίζω το κεφάλι από την άλλη μεριά.
Πως ήταν να επιστρέφεις στην «Ομίχλη Κάτω Από τον Ηλιο»; Τι σημαίνει αυτή η ταινία για σένα;
Πολύ παράξενη εμπειρία. Αυτό το φιλμ το είχα κυριολεκτικά ξεχάσει. Πλην μιας δεκαεξάρας κόπιας, δεν υπήρχε επί χρόνια τίποτα. Η μοναδική κασέτα VHS που υπήρχε είχε σβηστεί κι αυτή κατά λάθος πριν πολλά χρόνια. Από την άλλη, για να πούμε την αλήθεια, ενώ η διαδικασία κατασκευής αυτής της ταινίας ήταν γεμάτη χαρά, η προβολή της το 1980 στο τότε Ελληνικό Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης ήταν μια εμπειρία πονεμένη κι απογοητευτική. Ηταν μια φριχτή εποχή όπου κυβερνούσε ένας λυσσασμένος, φανατισμένος εξώστης γεμάτος μίσος για τον συνάνθρωπο και την τέχνη. Ηταν επίσης μια εποχή γεμάτη σεξουαλική υποκρισία, σεμνοτυφία και καφρίλα. Υπήρξε από μεριά διαφόρων ομάδων τότε κατά την προβολή μια αποκρουστική και λυσσασμένη αντίδραση κατά με φωνές, ουρλιαχτά και γέλωτες. Ενα κοινό γεμάτο κακία και μιζέρια, ομοφοβικό και αρκετά αναλφάβητο γενικώς και ειδικώς, κινηματογραφικά και πολιτιστικά. Ακολούθησαν την επόμενη μέρα κατινίστικα άρθρα της Ροζίτας Σώκου στον κίτρινο τύπο της εποχής με ανόητους τίτλους όπως «Ταινία για ομοφυλοφίλους διχάζει το φεστιβάλ», η λίβελλοι σε εφημερίδες όπως η ΑΥΡΙΑΝΗ.
Υστερα από 15 χρόνια, όταν παιζόταν στο (επιτέλους) μεταλλαγμένο φεστιβάλ Θεσσαλονίκης η ταινία μου «Καρδιά Από Πέτρα» ένας Ελληνας σκηνοθέτης που ήταν μάρτυρας των γεγονότων του 1980 με πλησίασε και μου ζήτησε συγγνώμη και μου επιβεβαίωσε ότι τα επεισόδια εκείνα ήταν και λίγο οργανωμένα από πριν από άτομα που μισούσαν όχι μόνο την ομοφυλοφιλία αλλά και το περιοδικό «Σύγχρονος Κινηματογράφος». Τον άνθρωπο αυτό τον εκτιμώ μέχρι σήμερα.
Αυτά για να μην ξεχνάμε πως ήταν κάποτε η κατάσταση στην Ελλάδα.
Οταν πριν κάποιους μήνες βγήκε λοιπόν το DVD της «Ομίχλης» από την κόπια και το είδα συνέβη κάτι παράξενο. Υπήρχαν πράγματα που τα είχα τελείως ξεχάσει. Είχα να δω το φιλμ πάνω από 20 χρόνια. Προς μεγάλη μου έκπληξη, κι αυτό το λέω χωρίς πρόθεση αυτολιβανίσματος, βρήκα ότι το φιλμ δεν ήταν καθόλου για πέταμα. Το αντίθετο. Πολλά πράγματα μου φάνηκαν φρέσκα και «αχρονικά». Ήταν μια αθώα ταινία. Μια φίλη που είδε πρόσφατα (για πρώτη φορά) την ταινία μου είπε ότι «αντέχει» στην σκόνη του χρόνου πολύ καλύτερα από άλλες ταινίες της εποχής εκείνης, όλες τους με «σπουδαία» θέματα, που έχουν γεράσει και δεν ενδιαφέρουν πια κανένα. Αυτό που μπορεί κανείς να καταλογίσει στο φιλμ είναι η καθοδήγηση των ηθοποιών. Λέω «ίσως» γιατί πλην της Νέλλης Αγγελίδου που ακολουθούσε το δικό της «επαγγελματικό» στυλ παιξίματος οι άλλοι ηθοποιοί έπαιζαν λιγότερο η περισσότερο τους εαυτούς τους. Δεν μας ενδιέφερε το σπουδαίο παίξιμο αλλά η εσωτερική ομορφιά του προσώπου. Και αυτή νομίζω είναι ορατή σε κάθε καρέ του φιλμ.
Ομίχλη Κάτω από τον Ηλιο, 1980
Πως έγινε η αποκατάσταση της ταινίας;
Oλα οφείλονται στην επιμονή του φίλου Χανιώτη Λεωνίδα Κακάρογλου, πολιτικού μηχανικού, ποιητή, συγγραφέα και παθιασμένου κινηματογραφόφιλου που οργάνωνε επί χρόνια την κινηματογραφική λέσχη της πόλης. Ο Λεωνίδας με πίεζε χρόνια να βγάλω απο την δεκαεξάρα κόπια ένα DVD. Οχι μόνο επειδή πίστευε στην αξία της ταινίας - σε αντίθεση με διάφορους κριτικούς της εποχής εκείνης - αλλά και γιατί όντας Χανιώτης (και παρών κατά τα γυρίσματα της ταινίας), θυμόταν ότι στο φιλμ βλέπαμε τα «παλιά» Χανιά, μια πόλη που δεν υπάρχει πιά. Ενα παράδειγμα: στην ταινία υπάρχουν σκηνές γυρισμένες στην παραλία Κουμ Καπί η οποία το 1979 ήταν μια γειτονιά γεμάτη φτωχικά απλά σπιτάκια και σήμερα μια ακτή γεμάτη κακόγουστες μοντερνοειδείς καφετέριες. Ηθελε λοιπόν ο Λεωνίδας και από τοπικιστικούς λόγους να αποκατασταθεί το φίλμ. Τελικά με έπεισε. Να πούμε ότι αυτή η αποκατάσταση θα ήταν αδύνατη χωρίς την γενναία χρηματική συμμετοχή του Κέντρου Γκαίτε Χανίων και της διευθύντριάς του Λούλας Γανναδάκη, η οποία και οργανώνει τώρα το αφιέρωμα στις ταινίες μου. Η τεχνική αποκατάσταση, δηλαδή ο καθαρισμός της κόπιας και η μετεγγραφή της σε DVD, έγινε το 2011 στα εμφανιστήρια GEYER του Βερολίνου.
Πως θα περιέγραφες σε κάποιον που δεν έχει δει την «Ομίχλη Κάτω από τον Ηλιο»;
Πρόκειται για μια «ρομαντική», απόκοσμη, εξωπραγματική ταινία. Πρόκειται για την μεταφορά μιας νουβέλλας του Γερμανού συγγραφέα του 19ου αιώνα Ε.Τ.Α. Χόφμαν με τίτλο «Datura Fastuosa» στα Χανιά του 1979. Η διασκευή είναι αρκετά ελεύθερη. Το μεγαλύτερο ρόλο στην συγγραφή του σεναρίου τον διαδραμάτισε ο Κλάους Βίλμπραντ που παίζει και στην ταινία. Αλλά και πολλά άλλα μέλη του συνεργείου είχαν βάλει το χέρι τους στην συγγραφή του σεναρίου, από τον Ιταλό σκηνογράφο-ενδυματολόγο Σεπ Σβέλενσατλ μέχρι το Γερμανό βοηθό σκηνοθέτη Χέρμπερτ Φελ, όλοι τους φίλοι και συφοιτητές στην Ανώτατη Σχολή Κινηματογράφου και Τηλεόρασης τοτυ Μονάχου όπου σπούδασα σινεμά την δεκαετία του 70. Αλλά και οι ηθοποιοί έγραφαν οι ίδιοι τους διαλόγους τους, προ παντός ο Παναγιώτης Ευαγγελίδης και η σχεδόν άγνωστη ακόμα τότε Ολια Λαζαρίδου.
Στο φιλμ βλέπουμε τις επιρροές ενός γερμανού σκηνοθέτη που πάντα θαύμαζα και αγαπούσα, και που για μένα είναι ο μεγαλύτερος μεταπολεμικός γερμανός σκηνοθέτης, εννοώ τον μεγάλο Βέρνερ Στρέτερ, που δεν ζει πια, προ παντός σε ότι, αφορά την χρήση της μουσικής. Στην ταινία δεν υπάρχει «ψυχολογία» ούτε ηθοποιία. Τα συναισθήματα και τις σκέψεις των ηρώων τα έχει αναλάβει να τα εκφράσει η μουσική - και η φωτογραφία. Η μουσική είναι δηλαδή μία από τις πρωταγωνίστριες του φιλμ.
Το θέμα της ταινίας είναι ο ύπνος. Με ύπνο εννοώ ότι τα τα πρόσωπα ζουν στον κόσμο τους, ότι είναι χαμένα, υπνοβατούν, περιμένοντας κάποιον η κάτι να τα ξυπνήσει. Ολο το φιλμ είναι παραλλαγές πάνω στο θέμα του ύπνου. Ο ύπνος σαν νάρκη, ναρκωτικά, βλακεία, μοναξιά, αποκλεισμός, ανωριμότητα.
Το ξύπνημα των προσώπων από την νάρκη τους νομίζω επέρχεται πολύ αργότερα, σε μια ταινία όπως το ντοκιμαντέρ «Ξύπνησε ο Σουλτάν Αχμέτ».
Ζεις χρόνια στο Βερολίνο, αλλά τελευταία όλο και επιστρέφεις στην Ελλάδα με διάφορες αφορμές (προβολές ταινιών σου, συμμετοχή στη σειρά ντοκιμαντέρ «Φιλοξενούμενοι», «Ξύπνησε ο Σουλτάν Αχμέτ»). Τι είναι η Ελλάδα για σένα;
Η Ελλάδα είναι για μένα εκτός από πρώτη μου πατρίδα, πηγή έμπνευσης. Και μετά, τόπος όπου τον τελευταίο καιρό έχω ανακαλύψει νέους και πολύτιμους φίλους, συνάδελφους που μοιραζόμαστε τις ίδιες απόψεις κι αγωνίες για το σινεμά και τον κόσμο.
Ξύπνησε ο Σουλτάν Αχμέτ, 2012
Τα τελευταία χρόνια έχεις ασχοληθεί αποκλειστικά με το ντοκιμαντέρ. Εγκατέλειψες οριστικά τη μυθοπλασία; Σε τι διαφέρουν για σένα τεκμηρίωση και fiction;
Το είδος του ντοκιμαντέρ που προσπαθώ να κάνω είναι για μένα «μυθοπλαστικό». Με αυτό εννοώ ότι στα ντοκιμαντέρ μου δεν διατείνομαι ότι δείχνω τους ανθρώπους όπως αυτοί είναι αλλά όπως εγώ τους βλέπω. Γι αυτό το λόγο νιώθω πολύ κοντά στην μυθοπλασία. Η διαφορά για μένα μεταξύ των δύο ειδών είναι ότι στην μυθοπλασία δουλεύεις με ηθοποιούς ενώ στο ντοκιμαντέρ με «αληθινούς» ανθρώπους. Κι οτι στην μυθοπλασία έχεις γράψει το σενάριο πριν το γύρισμα, ενώ στο ντοκιμαντέρ το γράφεις, εγώ τουλάχιστον, μετά το γύρισμα. Οπότε: Ναι, θα ήθελα να ξαναδουλέψω με ηθοποιούς (η τελευταία φορά ήταν πριν 18 χρόνια στην «Καρδιά από Πέτρα».) Μαγειρεύω μάλιστα εδώ και καιρό μια ιδέα για μια ταινία που διαδραματίζεται στην Κεφαλονιά με θέμα παλιά ξεχασμένα παιχνίδια. Αυτή την ταινία θα ήθελα να την κάνω με άγνωστους ηθοποιούς, με ερασιτέχνες, και με σενάριο γραμμένο πριν το γύρισμα.
Πως θα χαρακτήριζες το έργο σου;
Προσπάθεια να πιάσω με όσο το δυνατόν λιγότερα μέσα την εσώτερη ζωή των ανθρώπων.
Καρδιά από Πέτρα, 1994
Ποια είναι η γνώμη σου για την άνθιση του ελληνικού κινηματογράφου τα τελευταία χρόνια;
Δεν νομίζω ότι υπάρχει ελληνικός κινηματογράφος. Υπάρχουν ταινίες, καλύτερες και χειρότερες, όπως πάντα κι όπως παντού. Συμμετοχές σε φεστιβάλ, βραβεία και λοπά είναι πάντα χαρμόσυνα γεγονότα.Οπου η γενική κι απαράβατη αλήθεια είναι πάντα η εξής: Ο χρόνος αποφασίζει για το τι είναι ωραίο κι αληθινό, κι όχι τα φεστιβάλ και τα βραβεία.
Πώς μπορεί να δει κάποιος τις ταινίες σου εκτός από το να βρεθεί στο αφιέρωμα στην Κρήτη;
Δεν μπορεί. Καμία ταινία μου δεν διανεμήθηκε ποτέ στην Ελλάδα. Η «Καρδιά από πέτρα» παίχτηκε στο φεστιβάλ Θεσσαλονίκης το 1995, προβλήθηκε επίσης πριν χρόνια στην ΕΡΤ. Το «Ερεβος» ποτέ. Οι «Καλοκαιρινές Αστραπές», οι «Εραστές της Αξού» προβλήθηκαν επίσης στο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης, στην ΕΡΤ και στο κανάλι της Βουλής, όπου επίσης θα προβληθεί και το «Ξύπνησε ο Σουλτάν Αχμέτ». Λέγοντας ότι καμία μου ταινία δεν προβλήθηκε ποτέ στην Ελλάδα μιλάω για το κύκλωμα της εμπορικής διανομής. Γιατί σε αντίθεση με αυτό, έχουμε το παράδειγμα του Ινστιτούτου Γκαίτε της Αθήνας με την ακούραστη πάντα Σοφία Μιχαιλίδου που πολλές φορές προσπάθησε να διορθώσει την «αδικία» δείχνοντας ταινίες μου.
Υπήρξες από τους τελευταίους ανθρώπους που κινηματογράφησες τον Θόδωρο Αγγελόπουλο στα γυρίσματα της «Σκόνης του Χρόνου». Πως θα τον χαρακτήριζες; Τι σημαίνει για σένα η απώλεια του και τι πιστεύεις ότι σημαίνει για το ελληνικό σινεμά;
Το 1971 έγραψα στο Σύγχρονο Κινηματογράφο για τις «Μέρες του '36» ένα ατέλειωτο ενθουσιώδες άρθρο που αργότερα ο μακαρίτης Χρήστος Βακαλόπουλος το ονόμασε «παραληρηματικό». Ξαναδιαβάζοντάς τις προάλλες αυτό το άρθρο σκέφτηκα ότι ο μακαρίτης είχε μόνο εν μέρει δίκιο. Επί του θέματος θα συζητήσω μαζί του όμως όταν έρθει η ώρα μου και τον βρω (ελπίζω) στον άλλο κόσμο.
Από το 1990 μέχρι το 2008 έκανα για ένα γερμανικό πολιτιστικό κανάλι τρείς ταινίες ντοκιμαντέρ με ήρωα τον Αγγελόπουλο. Εκεί προσπάθησα να πω για τον άνθρωπο και σκηνοθέτη αυτά που σκεφτόμουνα γι αυτόν.
Ο Ζαν Κοκτό έλεγε ότι οι ποιητές κάνουν πως πεθαίνουν, αλλά στην πραγματικότητα δεν πεθαίνουν. Αυτό ισχύει για μένα για τον Αγγελόπουλο. Τον Αγγελόπουλο που αγάπησα, της «Αναπαράστασης», του «Θιάσου», του «Ταξιδιού στα Κύθηρα».
Αναλυτικά οι προβολές του αφιερώματος στο Νίκο Λυγγούρη από το Goethe Zentrum Χανίων:
Δευτέρα 26 Μαρτίου
- 18.00 Καλοκαιρινές Αστραπές (2004)
- 20.00 Ξύπνησε ο Σουλτάν Αχμέτ (2012)
- 22.00 Οι Εραστές της Αξου (2008) / Ο Θόδωρος Αγγελόπουλος γυρίζει τη «Σκόνη του Χρόνου (2009)
Τρίτη 27 Μαρτίου
- 18.00 Ερεβος (1998)
- 20.00 Ομίχλη Κάτω από τον Ηλιο (1980)
- 22.00 Καρδιά από Πέτρα (2004)
Ολες οι ταινίες θα προβληθούν στον κινηματογράφο Αττικόν με ελεύθερη είσοδο, Και τις δύο ημέρες θα ακολουθήσει συζήτηση με τον σκηνοθέτη.
