Η ταύτιση του ντοκιμαντέρ με το τεκμήριο της πραγματικότητας, της αντικειμενικότητας ή της αλήθειας, είναι ουσιαστικά ένας μύθος: πάντα υπάρχει κάποιος πίσω από την κάμερα που επιλέγει την οπτική γωνία και ποτέ ένα γεγονός δεν καταγράφεται με τον ίδιο τρόπο από διαφορετικούς ανθρώπους. Eτσι, το ντοκιμαντέρ συνιστά μια ερμηνεία της πραγματικότητας με κινηματογραφικούς όρους και καταγράφει την άποψη του δημιουργού για τον κόσμο και τα γεγονότα που προσεγγίζει. Πρόκειται για μια καλλιτεχνική αναπαράσταση του πραγματικού καθώς δεν αντιγράφει την πραγματικότητα αλλά την επεξεργάζεται με δημιουργικό τρόπο στην προσπάθεια του δημιουργού να την κατανοήσει και να τη μεταφέρει στους θεατές.
Τα γεγονότα του Μάη του '68 συνιστούν ένα καλό παράδειγμα του πώς ένας σκηνοθέτης καταγράφει, διαχειρίζεται κινηματογραφικά ή σχολιάζει ιδεολογικά το ιστορικό γίγνεσθαι και την κοινωνική μνήμη. Ο κινηματογράφος τεκμηρίωσης κατέγραψε το Γαλλικό Μάη εν τη γενέσει του, με τη φόρτιση της ιστορικής στιγμής και εξακολουθεί να τον εξετάζει μέχρι και τις μέρες μας, στοχαζόμενος πάνω σ’ αυτόν και σε όσα πυροδότησε σε κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο, με την απόσταση του χρόνου, στηριζόμενος και διαχειριζόμενος το αρχειακό υλικό της περιόδου αλλά και ανατρέχοντας στα γεγονότα μέσα από σύγχρονες μαρτυρίες εκείνων που είχαν εμπλακεί.
Αφιέρωμα | Μάης '68 | 50 χρόνια από τις μέρες που θα άλλαζαν τον κόσμο
Ο Ζαν-Λικ Γκοντάρ κινηματογραφεί τον Μάη του '68 στο Καρτιέ Λατέν. Μαζί του η Αν Βιαζέμσκι.
Το χρονικό αυτής της παλλαϊκής εξέγερσης και των κοινωνικών, ιδεολογικών και πολιτικών ζυμώσεων της εποχής αποτυπώθηκε με κάθε λεπτομέρεια από αναρίθμητους ανώνυμους, ερασιτέχνες και επαγγελματίες κινηματογραφιστές, αυτόπτες μάρτυρες και κολεκτίβες φοιτητών ή ακτιβιστών. Το πρωτογενές υλικό διαπνέεται από μια αίσθηση κινηματογράφησης της Ιστορίας και χαρακτηρίζεται κυρίως από την αμεσότητα του direct cinema: σκηνές δρόμου που αναδεικνύουν τον παλμό, τον ενθουσιασμό και το πάθος των διαδηλώσεων, το ξήλωμα των πλακόστρωτων δρόμων και πεζοδρομίων, τις νύχτες των οδοφραγμάτων, τη βιαιότητα των οδομαχιών στο Καρτιέ Λατέν κι αλλού, την καταστολή της αστυνομίας· τις φοιτητικές και εργατικές κινητοποιήσεις, τις καταλήψεις και τις απεργίες στα εργοστάσια, τη γενική απεργία, την οδυνηρή επιστροφή στις εργασίες τους όταν όλα πια είχαν κριθεί, τις προσπάθειες της κυβέρνησης Ντε Γκολ να πάρει στα χέρια της την κατάσταση, το ρόλο που διαδραμάτισε το ραδιόφωνο· την καθημερινότητα στην κατάληψη της Σορβόννης: την προετοιμασία της τροφής, την παροχή φροντίδας σε τραυματίες και παιδιά, την εκπαίδευση ενηλίκων στην επαναστατική θεωρία· τις ατέρμονες συζητήσεις, τα αιτήματα, τις γενικές συνελεύσεις, τις συναντήσεις διαφορετικών επιτροπών αγώνα στα αμφιθέατρα, την προετοιμασία διαδηλώσεων, τις συνεντεύξεις και τις τοποθετήσεις των πρωτοστατούντων, τις απόψεις και τις αναλύσεις των ανθρώπων ανεξαρτήτως πολιτικών πεποιθήσεων.
Μέσα από τις ταινίες τεκμηρίωσης της εποχής αναδεικνύεται η αμφισβήτηση και η ρήξη με την υφιστάμενη κοινωνικό-πολιτική τάξη πραγμάτων, τον αυταρχισμό και τον πατερναλισμό, η ριζοσπαστικοποίηση και η ανυπακοή των νέων, η ζύμωση των ιδεών και η αλλαγή των κοινωνικών αξιών, η προσπάθεια σύγκλισης και ενότητας μεταξύ φοιτητών και εργατών, η ιδεολογική διαμάχη στην Αριστερά, η προσπάθεια των σοσιαλιστών να εκμεταλλευτούν την κατάσταση πολιτικά και των κομμουνιστών οικονομικά. Αυτή είναι η παρακαταθήκη του Γαλλικού Μάη, που ακόμα και σήμερα μας απασχολεί, μας εμπνέει, μας διδάσκει.
Αφιέρωμα | Μάης '68 | Οι καρτ-ποστάλ του Ροβήρου Μανθούλη και του Νίκου Παναγιωτόπουλου
Σκηνή από τα διάσημα «Ciné-Tracts»
Το πλούσιο αυτό υλικό – που πέρα από τα κινηματογραφημένα πλάνα και τα επίκαιρα, περιλαμβάνει επίσης home movies, αποσπάσματα τηλεοπτικών εκπομπών, στατικές φωτογραφίες, συνεντεύξεις - αποτέλεσε (και αποτελεί) τη βάση για μια πλειάδα ταινιών τεκμηρίωσης με δημοσιογραφικό, πειραματικό ή δοκιμιακό χαρακτήρα που φέρουν έντονο πολιτικό πρόσημο και ποικίλες ιδεολογικές προσεγγίσεις. Ταινίες που καταγράφουν χωρίς σχολιασμό τα γεγονότα ή που καταθέτουν μυθοποιημένες και νοσταλγικές εκδοχές της εποχής ή που απομυθοποιούν τη δυναμική της ή που προσπαθούν να την προσεγγίσουν με νηφαλιότητα.
Κάνοντας μια ενδεικτική αποτίμηση της κινηματογραφικής διαχείρισης των γεγονότων του Μάη, θεωρώ πως η πρώτη αναφορά πρέπει να γίνει στη δραστηριότητα των ομάδων που, σε συμφωνία με το ριζοσπαστικό πνεύμα της εποχής, έδωσαν ιδιαίτερη έμφαση στον πειραματισμό της φόρμας των ταινιών τους ανακαλύπτοντας διαφορετικές μορφές έκφρασης στη διάρκεια της καταγραφής σε μια προσπάθεια να επαναστατικοποιήσουν την κινηματογραφική γλώσσα. Σκηνοθέτες όπως ο Ζαν-Λικ Γκοντάρ, ο Κρις Μαρκέρ, ο Αλέν Ρενέ, φοιτητές της κρατικής σχολής κινηματογράφου, IDHEC, και κολεκτίβες, όπως η ομάδα του Γκοντάρ, «Τζίγκα Βερτόφ», γύρισαν ταινίες επικαίρων και επαναστατικά Ciné-Tracts. Αυτά συνήθως στερούνταν ιστοριών και αποτελούνταν από πλάνα και στατικές φωτογραφίες από τις κινητοποιήσεις, ενίοτε στιλιζαρισμένες, τις οποίες αντιπαρέθεταν με σύντομες φράσεις. Τραβηγμένες σε ασπρόμαυρο φιλμ 16mm, χωρίς ήχο και με διάρκεια λίγο κάτω από τα τρία λεπτά, οι ταινίες αυτές διαθέτονταν σε τιμή κόστους (50 γαλλικά φράγκα). Η πραγματοποίηση αυτών των ταινιών απαιτούσε από τον σκηνοθέτη να κάνει μόνος του την παραγωγή, το μοντάζ και την κινηματογράφηση, η οποία θα έπρεπε να ολοκληρώνεται την ίδια μέρα.
Αφιέρωμα | Μάης '68 | Ο Βασίλης Ραφαηλίδης γράφει για τη θεωρία και την πράξη της επανάστασης
Σκηνή από το «Μεγάλες Nύχτες, Μικρές Μέρες του ’68» του Γουίλιαμ Κλάιν
Ο Γουίλιαμ Κλάιν στις «Μεγάλες Nύχτες, Μικρές Μέρες του ’68» (1968-78) κινηματογραφεί τις τελευταίες μέρες του Μάη και τις αρχές του Ιούνη, εστιάζοντας στις δυσκολίες της εξέγερσης μπροστά στις αυξανόμενες εσωτερικές και εξωτερικές διαφοροποιήσεις της. Με την κάμερα στο χέρι, παρατηρεί με τρυφερότητα και καταγράφει χωρίς σχολιασμό τους φοιτητές και τους εργάτες που διαδηλώνουν στους δρόμους, την καθημερινότητα στην κατάληψη της Σορβόννης, τις συνελεύσεις και τις συναντήσεις των διάφορων επιτροπών, τις δημόσιες συζητήσεις. Ξεχωρίζουν οι απόψεις και οι δημόσιες συζητήσεις μιας ευρείας γκάμας ανθρώπων, στους οποίους ο Κλάιν δίνει φωνή, στην καλύτερη ίσως καταγραφή της ελεύθερης έκφρασης της περιόδου. Χρησιμοποιεί μεσότιτλους για να προσδιορίσει τη μέρα και τον τόπο των συμβάντων και αφήνει το υλικό να μιλήσει από μόνο του, αναδεικνύοντας το κλίμα ρήξης που επικρατούσε τότε στην καθημερινότητα των ανθρώπων.
Ο γαλλικός Μάης δεν θα μπορούσε φυσικά να απουσιάζει από το εμβληματικό πολιτικό δοκίμιο του Κρις Μαρκέρ, «Το Βάθος του Ουρανού Είναι Κόκκινο» (1977), γύρω από την παγκόσμια πολιτική αναταραχή στις δεκαετίες του 1960 και 1970, την εμφάνιση της νέας αριστεράς στη Γαλλία και την ανάπτυξη των κινημάτων στη Λατινική Αμερική. Σ’ αυτό, ο σκηνοθέτης, θέτει ερωτήματα και προσπαθεί να δώσει απαντήσεις, χρησιμοποιώντας διαλεκτικά το υλικό των κολεκτίβων παραγωγής του SLON και ISKRA, αντιπαραθέτοντας το ριζοσπαστισμό της εποχής με την αδυναμία της Σοβιετικής Ένωσης/ Κομμουνιστικού κόμματος/ σταλινισμού να ενσαρκώσουν την επαναστατική ελπίδα του κόσμου.
Σκηνή από το φιλμ του Κρις Μαρκέρ «Το Βάθος του Ουρανού Είναι Κόκκινο»
Μέσα από τις ταινίες τεκμηρίωσης της εποχής αναδεικνύεται η αμφισβήτηση και η ρήξη με την υφιστάμενη κοινωνικό-πολιτική τάξη πραγμάτων, τον αυταρχισμό και τον πατερναλισμό, η ριζοσπαστικοποίηση και η ανυπακοή των νέων, η ζύμωση των ιδεών και η αλλαγή των κοινωνικών αξιών, η προσπάθεια σύγκλισης και ενότητας μεταξύ φοιτητών και εργατών, η ιδεολογική διαμάχη στην Αριστερά, η προσπάθεια των σοσιαλιστών να εκμεταλλευτούν την κατάσταση πολιτικά και των κομμουνιστών οικονομικά. Αυτή είναι η παρακαταθήκη του Γαλλικού Μάη, που ακόμα και σήμερα μας απασχολεί, μας εμπνέει, μας διδάσκει.
Σκηνή από το φιλμ του Κρις Μαρκέρ «Το Βάθος του Ουρανού Είναι Κόκκινο»
Ο Μαρκέρ σχολιάζει, μέσα από πολλαπλές φωνές, τις εικόνες της εξέγερσης στο Παρίσι και τις αντιπαραβάλει με αντίστοιχες σκηνές από διαδηλώσεις σε Ιταλία, Ινδία, Ιρλανδία, ενώ αφιερώνει αρκετό χώρο στις απόψεις προσωπικοτήτων της αριστεράς, διανοούμενων και φοιτητών. Στους τίτλους τέλους αναδεικνύει ως πραγματικούς δημιουργούς της ταινίας τους αναρίθμητους κινηματογραφιστές, αυτόπτες μάρτυρες και ακτιβιστές που με το έργο τους φροντίζουν να κρατούν ζωντανή την μνήμη που η εξουσία θα προτιμούσε να μην έχουμε.
Το προσωπικό ντοκιμαντέρ του Ρομέν Γκουπίλ, «Να πεθαίνεις στα Τριάντα» (1982), αποτίνει φόρο τιμής στο φίλο και συναγωνιστή του, Μισέλ Ρεκατινί, ενός εκ των ηγετών του μαθητικού κινήματος του Μάη του '68, που αυτοκτόνησε στα τριάντα του χρόνια. Συνδυάζοντας τα φιλμ που είχε τραβήξει τις μέρες της εξέγερσης με αρχειακό υλικό και μεταγενέστερες συνεντεύξεις, ο Γκουλίπ διαπλέκει, σε μια στοχαστική ταινία ενηλικίωσης, τη βιογραφία με το κινηματικό γίγνεσθαι στις δεκαετίες του '60 και '70. Καταγράφει αναλυτικά το κλίμα της εποχής, τις αναρίθμητες ομάδες που συμμετείχαν, τα ζητήματα που τέθηκαν και για τα οποία αγωνίστηκαν, τα αδιέξοδα και τις επιπτώσεις των πολιτικών επιλογών, την απογοήτευση που γέννησε η αποτυχία.
Αφιέρωμα | Μάης '68 | Ο Γιώργος - Ικαρος Μπαμπασάκης επιστρέφει διαρκώς στον Μάη
Σκηνή από το «Στο Εντονο Παρόν» του Ζουάου Μορέιρα Σάλες
Ένα από τα πιο πρόσφατα ντοκιμαντέρ που διερευνά την κληρονομιά του '68 στη Γαλλία συνδέοντας την με τις παράλληλες ιστορίες κινητοποιήσεων στην Πράγα, Κίνα και Βραζιλία, είναι το «Στο Εντονο Παρόν» (2017) του Ζουάου Μορέιρα Σάλες. Αξιοποιώντας ένα μεγάλο αριθμό ταινιών – μεταξύ των οποίων συμπεριλαμβάνονται μερικές από τις πιο εμβληματικές της εποχής *, ο Σάλες, με αναστοχαστική και αποστασιοποιημένη ματιά, σχολιάζει τα γεγονότα του Παρισιού, αναλύοντάς τα και αποδομώντας τα. Αν και η χαρά, ο ενθουσιασμός και η δυναμική της εξέγερσης βρίσκονται στο επίκεντρο του πλούσιου αρχειακού του υλικού, το βλέμμα του διακρίνεται από μια ματαιότητα, επιλέγοντας να δώσει έμφαση στις δυσκολίες, στις ανισορροπίες, στην απομυθοποίηση, στην αποτυχία της εξέγερσης, εκφράζοντας έτσι μια απαισιόδοξη άποψη για τα γεγονότα και τις ζυμώσεις της εποχής. Έτσι, σχολιάζει το κοντό μαλλί των φοιτητών ως ένδειξη ενός συντηρητισμού της δεκαετίας του '50, την έλλειψη γυναικείου λόγου (ακούν αλλά δεν μιλούν), την περιθωριακή παρουσία των μαύρων στα δρώμενα, το κλίμα δυσπιστίας μεταξύ των εργατών και των φοιτητών (με τους τελευταίους να είναι τα εν δυνάμει μελλοντικά τους αφεντικά). Αποδομεί τον ηγέτη των φοιτητών της Ναντέρ, Ντανιέλ Κον-Μπενίτ, αναφερόμενος στο πώς πήρε λεφτά για να γράψει βιβλίο, απομυθοποιεί το εμβληματικό σλόγκαν «Κάτω από το πεζοδρόμιο η παραλία» ως προϊόν διαφημιστών και όχι κάποιου φοιτητή και θεωρεί πως ο Μάης ήταν πιο κοντά στον σουρεαλισμό παρά στον υπαρξισμό, μιας και όλα φαίνονταν πιθανά εκτός από την κατάληψη της εξουσίας. Και τέλος, αναφέρεται στο πώς οι ταινίες της εποχής δεν δείχνουν το τι έγινε μετά, αναφερόμενος στα πλάνα των διαδηλώσεων στήριξης που παρείχαν 500.000 άνθρωποι στον Ντε Γκωλ μετά το τελευταίο του ραδιοφωνικό μήνυμα.
Ολοκληρώνοντας την ενδεικτική αυτή αναφορά στα ντοκιμαντέρ για το Μάη του ’68 οφείλουμε να αναγνωρίσουμε την αδιαμφισβήτητη προσφορά του κινηματογράφου τεκμηρίωσης όχι μόνο στην ανάδειξη των γεγονότων από τα κάτω (σε αντιδιαστολή μ’ εκείνη της επίσημης Ιστορίας και της κυρίαρχης ιδεολογίας) και στην προσπάθειά του να ερμηνεύσει ή να διαπραγματευθεί το παρελθόν στο παρόν, αλλά επίσης, και στο ρόλο που διαδραματίζει συντηρώντας και εμπλουτίζοντας τη συλλογική μνήμη, μέσα από την καταγραφή των προσωπικών μαρτυριών των συμμετεχόντων και την πολλαπλότητα των επιμέρους προσεγγίσεων.
Δείτε εδώ μια σειρά από τα διάσημα Ciné-Tracts των Ζαν-Λικ Γκοντάρ, Αλέν Ρενέ, Κρις Μαρκέρ και άλλων:
* Avec le sang des autres (Bruno Muel, 1974), CA13. Comite d action du treizieme (Renan Polles 1968), Ce n'est qu' un debut (Michel Andrieu, 1968), Citroen-Nanterre (Guy Devart & Eduardo Hayem, 1968), Cleon (Alain Laguarda, 1968), La Reprise du travail aux usines Wonder (Jacques Villemont, 1968), Le Droit a la parole (Michel Andrieu & Jacques Kesadian, 1968), Le fond d' air est rouge (Chris Marker, 1977), Le joli mois de Μai (Jean Denis Bonan, 1968), The Two Marseillaises (Andre Labarthe & Jean-louis Comolli, 1968), Le premiere Μai a Saint-Nazaire (Marcel Trillat & Hubert Knapp, 1967), Grands soirs & petits matins (William Klein, 1968-78), Mourir a treinte ans (Romain Goulip, 1982), Oser Loutter, Oser vaincre, Flins 68 (Jean Pierre Thorn & Collectiv Ligne Rouge, 1968), Sochaux, June 11th (Bruno Muel & Group Medvekin de Sochax, 1970)
