Οχι ακριβώς η καλύτερη εποχή για να είσαι Ρώσος, και ειδικότερα Ρώσος καλλιτέχνης, εκ των πραγμάτων «πολίτης» σε μια γκρίζα ζώνη που δεν σου δίνει περιθώρια να ανήκεις κάπου. Ανεπιθύμητος στην ίδια σου τη χώρα την οποία ούτε ο ίδιος αντέχεις, ενώ έξω από αυτήν όλοι σε κοιτούν με μια καχυποψία, προσπαθώντας να ανιχνεύσουν αν οι προθέσεις σου είναι υπέρ ή κατά του συστήματος.
Ο πόλεμος στην Ουκρανία (ναι αυτός δίπλα μας που κανείς δεν τον σταματά...) υπήρξε καθοριστικός για την ρωσική κινηματογραφική παραγωγή τον τελευταίο αυτό χρόνο, συμπαρασύροντας με διαφορετικούς τρόπους την τύχη πολλών ταινιών και δημιουργών σε ένα ρεύμα για γενικό «μποϋκοτάζ» του ρωσικού πολιτισμού που - ευτυχώς - δεν ευοδώθηκε. Τα διεθνή φεστιβάλ αμφιταλαντεύτηκαν αν θα έπρεπε να δεχθούν ρωσικές ταινίες στα προγράμματά τους, άρχισαν να χωρίζουν τις ταινίες σε ανεξάρτητες και σε αυτές που έχουν πάρει χρήματα από την κυβέρνηση Πούτιν, ανακοινώσεις επί ανακοινώσεων κάλυψαν και καλύπτουν ακόμη και σήμερα το θέμα από κάθε πιθανή οπτική.
Το αποτέλεσμα ήταν κάπως μοιραίο. Ελάχιστες ρωσικές ταινίες ταξίδεψαν στον κόσμο αυτόν τον ένα χρόνο, οι περισσότερες έτοιμες πριν από τον πόλεμο, ενώ μέσα στα σύνορα της Ρωσίας, οι Ρώσοι δημιουργοί παλεύουν και οι ίδιο με το σύστημα, εξορίζονται ή αυτοεξορίζονται, κάθε προσπάθεια αλληλεγγύης στην Ουκρανία τους φέρνει πιο κοντά στον κίνδυνο αντίποινων από την κυβέρνηση... και η ζωή συνεχίζεται.
φωτό: Ζερόμ Μπονέτ για το γαλλικό Télérama
Συνεχίζεται;
Να η πρώτη ερώτηση στον Κιρίλ Σερεμπρένικοφ, που υπό άλλες συνθήκες θα «απολάμβανε» τη θέση που έτσι κι αλλιώς έχει ως το «κακό παιδί» του ρωσικού σινεμά, με ταινίες βέβηλες, που επαναστατούν κι αυτές με τη σειρά τους απέναντι σε παραδόσεις, στερεότυπα και απόπειρες ανελευθερίας του λόγου, ταινίες που ακόμη κι αν δεν είναι ποτέ «μεγάλες» ή «σπουδάιες» (θυμηθείτε ή αναζητήστε, ανάμεσα σε άλλα, τα «Πιστός» και τα ανέκδοτα στην Ελλάδα «Προδοσία» και «Καλοκαίρι»), παραμένουν το μέσο έκφρασης ενός ανοιχτά γκέι σκηνοθέτη που μέσα στην επιτήδευσή του δίνει το δικό του «οργισμένο» ορισμό για το τι σημαίνει Ρωσία σήμερα.
To 2017, o Σερεμπρένικοφ είχε συλληφθεί με την κατηγορία υπεξαίρεσης δημόσιου χρήματος που αφορούσε ένα πολιτιστικό ίδρυμα που βρισκόταν υπό την επιμέλειά του, για να ζήσει σε κατ' οίκον περιορισμό για τουλάχιστον δύο χρόνια. Η κατηγορία ήταν φυσικά η κάλυψη για την «φίμωση» του ανοιχτά γκέι σκηνοθέτη ο οποίος δεν σταμάτησε ποτέ να αντιστέκεται απέναντι στην οπισθοδρομική ρωσική κυβέρνηση. Το 2020 καταδικάστηκε ως ένοχος με τρία χρόνια αναστολή, αλλά το 2022 η ποινή του ακυρώθηκε.
«Αν ζεις στη Ρωσία, δεν μπορείς να σιωπάς ούτε για τον πόλεμο, ούτε για όλα όσα συμβαίνουν μέσα στη χώρα. Επρεπε να φύγω. Επρεπε να πω ένα άντε γαμήσου στον πόλεμο, ένα άντε γαμήσου στη χώρα», εξομολογείται ο Σερεμπρένικοφ πίσω στις μέρες του Μαΐου, φέρνοντας στο διαγωνιστικό τμήμα των Καννών τη νέα του ταινία με τίτλο «Η Γυναίκα του Τσαϊκόφσκι», μια άγνωστη πτυχή της ζωής του μεγάλου συνθέτη με το βλέμμα στραμμένο στη συζυγό του και στην προσπάθειά της να επικρατήσει της ομοφυλοφιλίας του και να καταφέρει να επιβιώσει μέσα σε μια άτεγκτη πατριαρχική κοινωνία όπως ήταν αυτή της Ρωσίας του τέλους του 19ου αιώνα.
Η «Γυναίκα του Τσαϊκόφσκι» του Κιρίλ Σερεμπρένικοφ θα προβάλλεται στις ελληνικές αίθουσες από την Πέμπτη 6 Απριλίου.
Η ταινία ήρθε στις Κάννες με τα εξής εχέγγυα: ότι δεν είχε χρηματοδοτηθεί με κρατικά ρωσικά χρήματα και σε κάθε περίπτωση είχε μπει σε παραγωγή πριν ξεσπάσει ο πόλεμος. Ο Σερεμπρένικοφ όμως έπρεπε να απαντήσει και σε κάτι ακόμη σε σχέση με τη «χρηματοδότηση» της ταινίας, η οποία είχε καταφέρει να γίνει πραγματικότητα εξαιτίας μιας γενναίας χορηγίας του Ρομάν Αμπράμοβιτς, φιλικά προσκειμένου στον Πούτιν και έναν από τους επτά ολιγάρχες στους οποίους επιβλήθηκαν κυρώσεις από την Ευρωπαϊκή Ενωση μετά την έναρξη του πολέμου στην Ουκρανία.
Ο Σερεμπρένικοφ θα υποστήριζε τον Αμπράμοβιτς ως «μαικήνα των τεχνών», δηλώνοντας επίσης πως δεν είχε εμπλοκή με την χρηματοδότηση της ταινίας. «Εγώ απλώς ξόδεψα τα χρήματα», δήλωσε, γνωρίζοντας πως όλες οι ερωτήσεις για τη νέα του ταινία θα είχαν να κάνουν περισσότερο με τη Ρωσία του Πούτιν, τη Ρωσία - εισβολέα στην Ουκρανία, τη Ρωσία που παραβιάζει τα θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα. Και ήταν έτοιμος να απαντήσει...
Είναι σημαντικό να διαχωρίσουμε την τέχνη από την προπαγάνδα. Η προπαγάνδα είναι ένα δηλητήριο που χύνεται ανάμεσα στους ανθρώπους. Μιλάει για το φόβο, για την καταστροφή, για το θάνατο. Η τέχνη μιλάει για άλλα πράγματα, για το πόσο εύθραυστοι είμαστε, για τον κύκλο της ζωής, για τη σημασία που έχει η ανθρώπινη ζωή, Γι' αυτό υποστηρίζω ότι δεν πρέπει να απαγορεύουμε την Τέχνη.»
Η Ρωσία των τελών του 19ου αιώνα είναι μια πολύ ενδιαφέρουσα περίοδος που φυσικά έχει αναλογίες με τη σημερινή εποχή. Τα στοιχεία ωστόσο που την χαρακτήριζαν έχουν εξαφανιστεί ολοκληρωτικά από τις επαναστάσεις, τους πολέμους, όλα όσα ακολούθησαν στην ιστορία της χώρας. Δεν είναι καθόλου εύκολο να την αναπαραστήσεις. Οπότε κι εμείς φτιάξαμε μια δική μας εκδοχή της εποχής. Θυμίζει περισσότερο πίνακες από τη Ρωσία, την Ουκρανία, την Ευρώπη. Βρισκόμαστε όμως στην Μπελ Επόκ και ήταν πολύ ενδιαφέρον πως οι νέες τεχνολογίες, η δυνατότητα των ανθρώπων να ταξιδεύουν, οι μικρότερες και μεγαλύτερες επαναστάσεις στη σκέψη επηρέασαν τον ίδιο τον Τσαϊκόφσκι, το έργο του και φυσικά τις σχέσεις του με τους γύρω του.
Τίποτα δεν είναι δεδομένο για έναν ομοφυλόφιλο στη Ρωσία σήμερα. Μπορεί για το μεγαλύτερο μέρος του πλανήτη, η ομοφυλοφιλία να είναι κάτι δεδομένο, αλλά στη Ρωσία παραμένει ένα στίγμα, υπάρχουν νόμοι που απαγορεύουν την «προπαγάνδα» υπέρ της ομοφυλοφιλίας και της παιδοφιλίας - βάζοντας αυτά τα δύο πράγματα μαζί σαν να είναι το ίδιο - και άνθρωποι αναγκάζονται να ζουν περιθωριοποιημένοι, με πολλούς από αυτούς να εγκαταλείπουν τη χώρα. Στο πλαίσιο αυτό, η συζήτηση γύρω από την ομοφυλοφιλία του Τσαϊκόφσκι αποτελεί σήμερα μια «πρόκληση» για την κρατική εξουσία, καθώς θεωρούν ότι προσπαθώ να κατατστρέψω την εικόνα του μεγάλου Ρώσου συνθέτη. Κι όμως υπάρχει ένα βιβλίο που έχει εκδοθεί κρατικά που αναφέρει στο εξώφυλλο τον Τσαϊκόφσκι ως ομοφυλόφιλο. Ο ίδιος προσπαθούσε να το κρύψει, γι' αυτό και ξεκίνησε τη διαδικασία με τους γάμους, όχι όμως επειδή ομοφυλοφιλία ήταν απαγορευμένη. Μάλιστα υπήρχαν άντρες που ζούσαν ως ομοφυλόφιλοι ακόμη και στην στενή αυλή του Τσάρου. Ο Τσαϊκόφσκι ήταν πιστός και πίστευε πως η ομοφυλοφιλία είναι αμαρτία. Αυτό ήταν το βάσανό του. Πίστευε πως ο Θεός θα τον τιμωρήσει και δεν θα του επιτρέψει να συνθέτει τη μουσική του.
Το να μην ακούμε Τσαϊκόφσκι ή να μην διαβάζουμε Ντοστογιέφσκι δεν είναι κάτι που θα ωφελήσει την Ευρώπη και τον υπόλοιπο κόσμο. Μπορώ να καταλάβω γιατί ο κόσμος σκέφτεται έτσι. Είναι επώδυνο αυτή τη στιγμή. Ακόμη και το να ακούς τη ρωσική γλώσσα είναι επώδυνο για όσους είναι τα θύματα αυτού του πολέμου. Το καταλαβαίνω και το δέχομαι. Αλλά δεν μπορούμε να σταματήσουμε τις γλώσσες, τη μουσική, το θέατρο, δεν μπορούμε να σταματήσουμε το σινεμά.»
O Κιρίλ Σερεμπρένικοφ μαζί με τους ηθοποιούς του Αλιόν Μικαίλοβα και Οντιν Μπίρον (φωτό: Audoin Desforges / Pascο για τη «Le Monde»)
Οι ταινίες που γυρίζονται με κρατικά χρήματα είναι ταινίες προπαγάνδας. Δεν χρειάζεται κανείς να γνωρίζει τίποτε άλλο πάνω σε αυτό το θέμα. Η ιδιωτική χρηματοδότηση ήταν πάντα ένα μέσο για τις ταινίες τέχνης. Η προπαγάνδα όμως είναι προπαγάνδα. Μου το λένε καθημερινά οι γονείς μου και φίλοι μου που συνεχίζουν να ζουν στη Ρωσία. Η τηλεόραση παίζει συνεχώς αντιδυτικά μηνύματα, δημιουργεί την αίσθηση μιας χώρας που είναι περικυκλωμένη από εχθρούς και πρέπει να αμυνθεί, κατασκευάζει ειδήσεις για να δικαιολογήσει την ανάγκη των πυρηνικών όπλων...
Είναι σημαντικό να διαχωρίσουμε την τέχνη από την προπαγάνδα. Η προπαγάνδα είναι ένα δηλητήριο που χύνεται ανάμεσα στους ανθρώπους. Μιλάει για το φόβο, για την καταστροφή, για το θάνατο. Η τέχνη μιλάει για άλλα πράγματα, για το πόσο εύθραυστοι είμαστε, για τον κύκλο της ζωής, για τη σημασία που έχει η ανθρώπινη ζωή, Γι' αυτό υποστηρίζω ότι δεν πρέπει να απαγορεύουμε την Τέχνη. Το να μην ακούμε Τσαϊκόφσκι ή να μην διαβάζουμε Ντοστογιέφσκι δεν είναι κάτι που θα ωφελήσει την Ευρώπη και τον υπόλοιπο κόσμο. Μπορώ να καταλάβω γιατί ο κόσμος σκέφτεται έτσι. Είναι επώδυνο αυτή τη στιγμή. Ακόμη και το να ακούς τη ρωσική γλώσσα είναι επώδυνο για όσους είναι τα θύματα αυτού του πολέμου. Το καταλαβαίνω και το δέχομαι. Αλλά δεν μπορούμε να σταματήσουμε τις γλώσσες, τη μουσική, το θέατρο, δεν μπορούμε να σταματήσουμε το σινεμά.
Στην πραγματικότητα όλες οι ταινίες μου έχουν ήρωες που κάνουν την επανάστασή τους. Είναι άνθρωποι που επαναστατούν ενάντια στο σύστημα. Υπήρξα κι εγώ θύμα της προπαγάνδας. Μεγάλωσα στη Σοβιετική Ενωση και μετά το τέλος της ένας ολόκληρος κόσμος γεννήθηκε μπροστά στα μάτια μου. Διάβασα βιβλία, είδα ταινίες που είχαν απαγορευτεί. Ηταν σαν μια έκρηξη των πάντων. Η πανκ μουσική διαμόρφωσε τη συνείδησή μου. Τώρα που η Ρωσία θυμίζει ξανά τη Σοβιετική Ενωση, είναι αναπόφευκτο πως ό,τι κάνω είναι μια μορφή αντίδρασης, μια μορφή επανάστασης, μια προσπάθεια να αντισταθώ.»
Η «Γυναίκα του Τσαϊκόφσκι» του Κιρίλ Σερεμπρένικοφ θα προβάλλεται στις ελληνικές αίθουσες από την Πέμπτη 6 Απριλίου.
