Κάθε προβολή του «Πολίτη Κέιν» σήμερα φέρνει μαζί της το βάρος ενός ογκόλιθου, μιας ταινίας που βασιλεύει στο μύθο. Η καλύτερη ταινία όλων των εποχών, η κατάρα όλων των πρωτοεμφανιζόμενων δημιουργών που έχουν ν' αναμετρηθούν μ' αυτό εδώ, το ντεμπούτο ενός φωτισμένου 26χρονου καλλιτέχνη. Ενα φιλμ με τόσο παρασκήνιο και παραλειπόμενα που κάθε στιγμή κινδυνεύει να χάσει την ουσία της. Κι αυτή η ουσία είναι ότι ο «Πολίτης Κέιν» είναι ένα ρηξικέλευθο (στην εποχή του, αλλά ακόμα και σήμερα), πολυσύνθετο, σεβαστικό κι ανατρεπτικό μαζί, δείγμα σκεπτόμενου κινηματογραφικού fun.
Είναι η ταινία που «χαρίστηκε» από το στούντιο, το «σύστημα», σ' ένα enfant terrible, έναν δημιουργό που είχε μόλις γίνει ξακουστός στο ραδιόφωνο και στο θέατρο. Κι αυτός πήρε μια ομάδα «δικών του», άσημων ηθοποιών από τις καλλιτεχνικές σκηνές της Νέας Υόρκης, έναν αλκοολικό ιδιοφυή σεναριογράφο, έναν εμπνευσμένο και τολμηρό διευθυντή φωτογραφίας κι ένα γενναιόδωρο budget κι αποφάσισε, μ' αυτά και με το ξεχωριστό βλέμμα του, να κατακρίνει το «σύστημα» και να συνεχίσει να πληρώνει γι' αυτή του την ύβρι για πάντα.
Στην ιστορία, που ξετυλίγεται σε πολλά χρονικά πεδία, ένας δημοσιογράφος ερευνά τη ζωή και το θάνατο του Τσαρλς Φόστερ Κέιν (μια ελάχιστα καμουφλαρισμένη αποτύπωση του Ράντολφ Χερστ), μεγιστάνα των media, άρα και καθοριστικού στην οικονομική και πολιτική εξέλιξη τής Αμερικής. Η τελευταία του λέξη πριν πεθάνει ήταν «rosebud»: τι μπορεί να σήμαινε η λέξη αυτή για έναν άνθρωπο που τα είχε, τα έκανε και τα κατέστρεψε όλα; Ο δημοσιογράφος θ' ανατρέξει στο παρελθόν του, μιλώντας με ανθρώπους που στάθηκαν πλάι (κυρίως πίσω) του και θ' αποκαλύψει όχι μόνο το εύθραυστο, πολύτιμο μυστικό τού Πολίτη Κέιν, αλλά και μια συνοπτική ιστορία τής δημιουργίας και τής προδοσίας του αμερικανικού ονείρου, ή κάθε είδους διαφθοράς της εξουσίας.
Οσο, πρωτοφανώς για το 1941, διακεκομμένη και στροβιλιζόμενη είναι η γραμμή τής αφήγησης, με διαρκή πισωγυρίσματα στο χρόνο και στην οπτική ματιά, άλλο τόσο ο Γουελς φτιάχνει ένα ψηφιδωτό κινηματογραφικής αισθητικής, μια «διπλοτυπία» του παρελθόντος με το παράτολμο του μέλλοντος. Δική του είναι μια «μετάφραση», ένας «εκσυγχρονισμός» του εξπρεσιονισμού, ένα ξεφάντωμα της χρήσης του βάθους πεδίου και του δημιουργικού μοντάζ, των παραμορφωτικών γωνιών λήψης και του παράτολμου φωτισμού, με διαστάσεις που ξεπερνούν την οθόνη, κάθε οθόνη, περιφρονούν το ρεαλισμό και δημιουργούν ένα έπος αλήθειας.
Ταυτόχρονα, όμως, ο «Πολίτης Κέιν» είναι μια ταινία σχολιασμού και κριτικής, της αμερικανικής κοινωνίας στα πρόθυρα του Β' Παγκόσμιου, στα «βρώμικα χέρια» που τη δημιούργησαν, στην εκποίηση του Τύπου και των πολιτικών αρχόντων. Και μια ταινία αυτοσχολιασμού και αυτοκριτικής για τον επεκτατισμό του ταλέντου και την αυταρχικότητα τής επιθυμίας. Είναι ένα αντίξοο αριστούργημα, ένα μεγαλούργημα τελειότητας με ακαταμάχητες στιγμές χειροποίητου, πρωτόλειου σινεμά και μια αποτύπωση ενηλικίωσης, όχι μόνο του κόσμου και της τέχνης, αλλά και του ίδιου του δημιουργού του.
Ακριβώς όπως με την παροιμιώδη ανάγνωση του «Πολέμου των Κόσμων» από τον Ορσον Γουελς στο ραδιόφωνο, που έβγαλε τους έντρομους Αμερικανούς στο δρόμο ν' αναζητούν εξωγήινους, έτσι κι εδώ εκείνος παίζει σκανταλιάρικα με τους ήρωές του και με το κοινό, οδηγώντας τους σ' ένα κυνήγι ερμηνειών, με την απάντηση να βρίσκεται όχι στο δαίδαλο αληθινών και ψεύτικων πληροφοριών, αλλά μέσα στην ψυχή του κάθε θεατή. Ενα κυκλικό ψυχογράφημα του εγωισμού, του ναρκισσισμού, ένα τεράστιο μελόδραμα, μια επιστροφή στα βασικά και μια επανάσταση, ο «Πολίτης Κέιν» δεν είναι ένας θρύλος του σινεμά: είναι μια ταινία τόσο ανατρεπτική και τόσο διαχρονική μαζί, που δεν λυγίζει από τους τίτλους που την περιβάλλουν, αλλά μένει πάντα όρθια και με φλογισμένο βλέμμα.
