Δεν θέλουμε ψεύτικες, λουστραρισμένες, στιλπνές ταινίες – προτιμάμε τις ταινίες σκληρές, αλουστράριστες, μα ζωντανές. Δεν θέλουμε ταινίες ρόδινες∙ τις ταινίες τις θέλουμε στο χρώμα του αίματος». Τζόνας Μέκας, από το Μανιφέστο του New American Cinema Group
Σε μια εποχή που το υλικό που μας έκανε να ονειρευτούμε τη δικιά μας κοντινή Αμερική ξεθωριάζει και συνθλίβεται κάτω από εφιαλτικές πολιτικές εξελίξεις, το πάντοτε επιμελητικά ανήσυχο EYE Museum του Αμστερνταμ συγκεντρώνει αρχειακό υλικό, ακριβοθώρητο σε ευρωπαϊκό έδαφος, και παρουσιάζει την έκθεση Underground: American Avant-Gard Film in the 1960s
Η έκθεση Underground: American Avant-Gard Film in the 1960s είναι μια μοναδική περιπλάνηση στην δεκαετία του ’60, μέσα από τα έργα της νέας γενιάς καλλιτεχνών που πήραν στα χέρια τους τις κάμερες και μετάγγισαν ζωή στην τέχνη, αλλά και τέχνη στη ζωή.
Αυτό ήταν το βασικό διακύβευμα καθ’ όλη τη διάρκεια της πολυπρισματικής δεκαετίας: μια νέα κοσμοθεωρία, μια πανίσχυρη ορμή από την αισιοδοξία και τη λαχτάρα που γεννά το τέλος του πολέμου, μια επείγουσα ανάγκη για ανανέωση.
Marie Menken, Lights, 1965 (Copyright Anthology Film Archives)
Eνα μικρό χρονικό
Eχοντας ως πρώτη καύσιμη ύλη από την Ευρώπη το έργο των Σουρεαλιστών και των Ντανταϊστών, πολλοί νεαροί κινηματογραφιστές που είχαν βρει καταφύγιο στην Αμερική μετά την άνοδο του Ναζισμού και τον Β΄ Παγκόσμιο κατάφεραν να αναπνεύσουν κυριολεκτικά και καλλιτεχνικά. O αμερικανικός πρωτοποριακός κινηματογράφος της δεκαετίας του ’60 είναι αυτός που έρχεται να δημιουργήσει πραγματικό χώρο για δοκιμή, διάλογο και την προσωπική ματιά ως την υπέρτατη πολιτική δήλωση. Με κοινή αφετηρία την απέχθεια για την καθεστηκυία κινηματογραφική βιομηχανία, που εξακολουθούσε να βασίζεται λειτουργεί με τους εμπορικούς όρους του κεφαλαίου, οι νέοι Αμερικανοί κινηματογραφιστές διαμόρφωσαν εκ νέου τον κινηματογράφο ως μέσο έκφρασης.
Storm de Hirsch, Third Eye Butterfly (1968 Copyright Anthology Film Archives)
Πρώτα μεντόρισσες και ύστερα μούσες
Πρωτεργάτριες του πειραματισμού ήδη από τη δεκαετία του ’50 αναδεικνύονται η Μάγια Ντέρεν (1917-1061), η Μαρί Μένκεν και η Σίρλεϊ Κλαρκ∙ παρότι δουλεύουν διαφορετικά, το κοινό χαρακτηριστικό τους είναι πως και οι τρεις τους θα έχουν καθοδηγητικό ρόλο σε καλλιτέχνες όπως ο Σταν Μπράκατζ, ο Αντι Γουόρχολ, η Στορμ ντε Χιρς και ο Τζόνας Μέκας.
Στις οθόνες του EYE βλέπουμε τα Ensemble for Sonnambulists (1951) της Ντέρεν, Glimpse in the Garden (1957) της Μένκεν και Bridges-Go-Round της Κλαρκ. Σίγουρα στον κόσμο των ινσταγκραμικών reels και του TikTok δεν έχουν πολλές ελπίδες. Δείχνουν όμως τα κατεξοχήν τεκμήρια μιας εποχής όπου ο χρόνος κυλούσε διαφορετικά και, κυρίως, του πώς η κάμερα μπορεί να γίνει εργαλείο χειραφέτησης, πώς μπορεί μια γυναίκα να πει μια ιστορία, πώς μπορεί να περιφρονήσει έμπρακτα το αντρικό βλέμμα.
Προχωρώντας παρακάτω, καταλαβαίνει κανείς γιατί η Μαρί Μένκεν υπήρξε εμβληματική μορφή του κινήματος∙ εστιάζοντας στην ουσιώδη λεπτομέρεια και παίζοντας με χριστουγεννιάτικα φώτα, αραμπέσκ υφές κτιρίων και τις ζωγραφιές του Ντουάιτ Ρίπλεϊ σε ένα από τα πρώτα στοπ-μόσιον κάνει το τετριμμένο να φαντάζει υψηλό. Θρυλείται, μάλιστα, ότι μαζί με τον σύζυγό της Γουίλαρντ Μάας υπήρξαν το ζευγάρι που ενέπνευσε τον Εντουαρντ Αλμπι να γράψει το «Ποιος φοβάται τη Βιρτζίνια Γουλφ».
Το πιο υπνωτιστικό και ψυχεδελικό βίντεο, πιστό γέννημα-θρέμμα του ’60, επιβάλλεται αβίαστα στον χώρο∙ είναι το Third Eye Butterfly (1968) της Στορμ Ντε Χιρς. Ποιήτρια των λέξεων προτού γίνει ποιήτρια των εικόνων, η Ντε Χιρς προσέγγισε την κινηματογράφηση από την ίδια οπτική, χαρακτηρίζοντας μάλιστα τις ταινίες της «σινε-σονέτα». Αναμειγνύοντας υλικό από θρησκευτικά κινήματα, ποίηση και φιλοσοφία, η Ντε Χιρς χειρίζεται την κινηματογράφηση ως μέσο για να ξεκλειδώσει την ανώτατη επίγνωση μέσω του «τρίτου ματιού». Το αποτέλεσμα, με την αγαστή συνδρομή των πεταλούδων, είναι φαντασμαγορικό.
Carolee Schneemann, Viet-Flakes (1965 Copyright the Carolee Schneemann Foundation. Courtesy of Electronic Arts Intermix (EAI), New York.)
Fluxus
Μπορεί ένα από τα πιο αναγνωρίσιμα ονόματα της έκθεσης να είναι αυτό της Γιόκο Όνο (1933-), με τις «αντι-ταινίες» EYEBLINK, FILM NO. 1 και FILM NO. 4, αλλά την απόλυτη αντιπολεμική δήλωση αποτελεί ξεκάθαρα το Viet-Flakes (1965) της Κάρολι Σνίμαν (1939-2019). Προτού καν κάνουν την εμφάνισή τους οι μαζικές αντιπολεμικές διαδηλώσεις, η Σνίμαν έχοντας μαζέψει επί μια πενταετία φωτογραφίες και άρθρα σχετικά με τις φρικαλεότητες στο Βιετνάμ, κινηματογραφεί το κολάζ με μια Bolex 8 mm, με προσαρμοσμένους μεγεθυντικούς φακούς. Προσθέτει με σκηνές βασανιστηρίων και καταστροφής στη Νοτιοανατολική Ασία και επενδύει τις εικόνες με ένα συγκρουσιακό ηχοτοπίο του Τζέιμς Τένι, μια μίξη βιετναμέζικων ψαλμών, αποσπασμάτων του Μπαχ και ποπ μουσικής του ’60.
Jonas Mekas, Walden, 1968 (© Jonas Mekas, courtesy of Re:Voir)
Τζόνας Μέκας
Το απόλυτο ποίημα της έκθεσης ανήκει δικαιωματικά στον Τζόνας Μέκας (1922-2019): είναι το «Walden» (Diaries, Notes and Sketches) (1969) και παρουσιάζεται τμηματικά σε τρεις οθόνες. Το φως του ήλιου στις γάμπες μιας γυναίκας, ο Λένον και η Όνο στο κρεβάτι, μια γάτα τσιμπολογάει το κρουασάν του Μέκας. Εμπνευσμένος από το ομώνυμο έργο του Θόρο, ο σκηνοθέτης με ψηφίδες αναμνήσεων φτιάχνει τον μικρό του κόσμο μέσα στην αχανή Νέα Υόρκη. Ενώ βλέπουμε ένα πλάνο από το χιονισμένο πάρκο όπου πλήθος κόσμου κινείται προς κάθε κατεύθυνση, τον ακούμε να εκφωνεί τις σκέψεις του:
«Ο κινηματογράφος είναι φως, κίνηση… φως, καρδιοχτύπι, ανάσα, ζωή, κάδρα».
Συγγραφέας και ποιητής αρχικά, ο Μέκας κατέφυγε στη Νέα Υόρκη από τη Λιθουανία κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου. Εκεί ανακάλυψε τη μαγεία του αβάν γκαρντ κινηματογράφου στο περίφημο Cinema 16. Με μια Bolex άρχισε να κινηματογραφεί κι ο ίδιος σκηνές από την αμερικάνικη καθημερινότητα. Επί 70 χρόνια, αυτές οι ημερολογιακές καταγραφές ήταν η πρώτη ύλη του έργου του, όπου τα όρια μεταξύ πραγματικότητας και τέχνης παραμένουν μονίμως θολά.
Ο Μέκας, ωστόσο, έπαιξε κομβικό ρόλο και ως υπερδραστήριος υπερασπιστής του ανεξάρτητου κινηματογράφου. Μαζί με τον αδερφό του, Αντόλφας, ίδρυσαν το 1954 το πρώτο σοβαρό αμερικανικό κινηματογραφικό περιοδικό, το Film Culture. Yπήρξε πρωτεργάτης στην ίδρυση του New American Group και της Filmmakers’ Cooperative το 1961, υπεύθυνος προγράμματος της Cinematheque από την ίδρυσή της, το 1964, και βοήθησε να μπουν τα θεμέλια για ένα θησαυροφυλάκιο του πρωτοποριακού κινηματογράφου, τα Anthology Film Archives.
Το υλικό από το αρχείο του εύλογα καθρεφτίζει όλη την ιστορία του ανεξάρτητου αμερικανικού κινηματογράφου της εποχής. Τις οθόνες της έκθεσης συναγωνίζονται σπάνια εκθέματα από αυτό, στρατηγικά τοποθετημένα σε κάθε ενότητα. Εκεί βλέπουμε αυθεντικά τεύχη των περιοδικών, προγράμματα, μανιφέστα, αλλά και αποτυπωμένες όλες τις αγωνίες του δημιουργικού ανθρώπου: από αυτοσχέδια σχεδιαγράμματα με πρότζεκτ που απλώνονται σαν πλοκάμια, μέχρι την αλληλογραφία του με τον Αντονιόνι και επιστολές υποστήριξης από τον Γουόρχολ προς τον δήμαρχο της Ν. Υόρκης προκειμένου να διευκολυνθεί η απόκτηση του κτιρίου που έμελλε να φιλοξενήσει τα Anthology Film Archives.
Andy Warhol, Empire, 1964, 16mm film, black-and-white, silent, 8 hours 5 minutes at 16 frames per second (© The Andy Warhol Museum, Pittsburgh, PA, a museum of Carnegie Institute. All rights reserved. Film still courtesy The Andy Warhol Museum)
Αντι Γουόρχολ
Χάρη στο πολύτιμο αρχείο του Μέκας, μπορούμε να αγγίξουμε πάνω από την προθήκη το αυθεντικό δακτυλογραφημένο δελτίο τύπου και ένα φυλλάδιο για το Chelsea Girls στη Cinematheque, καθώς και ένα αυθεντικό flyer για το περίφημο πολυμεσικό σόου του Γουόρχολ EPI (The Exploding Plastic Inevitable) το 1966 με τους Velvet Underground και τη Nico.
Αυθεντικές αναλογικές φωτογραφίες με στιγμιότυπα από το Factory, ζωγραφισμένα στο χέρι αφισάκια με πεταλούδες και ψυχεδελικά σχέδια: όλα τους τεκμήρια μιας πραγματικότητας που έχει φτάσει ως εμάς με τη μορφή θρυλικών αφηγήσεων. Ναι, και όμως, όλα αυτά συνέβησαν.
Στη μια οθόνη «παίζει» το Empire, στην άλλη εναλλάσσονται ζωντανά ασπρόμαυρα πορτρέτα που τραβούσε ο Γουόρχολ στους φίλους και τις φίλες που επισκέπτονταν το στούντιο: Μπομπ Ντίλαν, Τζέραρντ Μαλάνγκα, Μπάρμπαρα Ρούμπιν, Νικί ντε Σεν Φαλ, Έντι Σέντγουικ, Σούζαν Σόνταγκ.
Bruce Conner, Looking for Mushrooms, 1959-1967/1996. (Courtesy Conner Family Trust © Conner Family Trust)
Δυτική Aκτή και California Dreamin’
Ασφαλώς και η καρδιά της δεκαετίας του ’60 χτυπά πιο ρυθμικά όσο πλησιάζουμε στη Δυτική Ακτή. Εκεί βρίσκουμε τα πρωτο-ψυχεδελικά έργα του Μπρους Μπέιλι (1931-2020), ιδρυτή του Canyon Cinema (1961), μιας συνεργατικής κοινότητας υποστήριξης πρωτοποριακών δημιουργών και αποθετηρίου έργων τους, με επίκεντρο το Σαν Φρανσίσκο.
Το έργο που ξεχωρίζει, ωστόσο, είναι το Looking for Mushrooms (1959-67/1996) του Μπρους Κόνερ. Εικόνες από το Σαν Φρανσίσκο εναλλάσσονται με σκηνές από μια προσωπική του εξόρμηση για ψυχεδελικά μανιτάρια στο Μεξικό στις αρχές της δεκαετίας του ’60, μαζί με τον γκουρού του LSD και πρώην καθηγητή του Χάρβαρντ Τίμοθι Λίρι. Χάρη στο κοφτό μοντάζ, το αποτέλεσμα είναι ένα ψυχεδελικό τριπ – εύλογη εξήγηση γιατί το έργο του Κόνερ θεωρείται προδρομικό των μουσικών βίντεο του MTV.
Πέρα από την οθόνη προβολής: Expanded Cinema
Σε μια ξεχωριστή αίθουσα, σε θέση που επιβάλλει την προσοχή του επισκέπτη, απλώνεται η εγκατάσταση Movie Mural (1965-1968): μηχανές προβολής και προτζέκτορες διαφανειών παραταγμένοι στη σειρά δημιουργούν ένα χαοτικό οπτικοακουστικό σόου. Είναι σαν να στέκεσαι μέσα στο ίδιο σου το κεφάλι και να παρακολουθείς το ίδιο σου το υποσυνείδητο να υφαίνει με εργοστασιακούς ρυθμούς σκέψεις, όνειρα, εντυπώσεις, απωθημένα.
Ο δημιουργός της εγκατάστασης, Σταν ΒανΝτερΜπέικ (1924-1984), πέρασε πάμπολλα χρόνια πειραματιζόμενος με το κολάζ, τον συνδυασμό της κινηματογραφικής εικόνας με χορό, περφόρμανς και προβολή διαφανειών, καθώς και συνεργασίες με ιερά τέρατα της αβάν γκαρντ όπως ο Μερς Κάνινχαμ και ο Τζον Κέιτζ. Το 1964-65 κατέληξε στο opus magnum του, μια θολωτή αίθουσα προβολής φτιαγμένη από μια σιταποθήκη. Το διαβόητο Movie Dome ήταν μια «μηχανή εμπειριών» που αποσκοπούσε να κινητοποιήσει σώμα και πνεύμα.
Στα μέσα της δεκαετίας του ’60, λοιπόν, ο ιδιοφυής ΒανΝτερΜπέικ οραματίστηκε ένα παγκόσμιο δίκτυο από τέτοιους θόλους, που συνδεδεμένοι μέσω δορυφόρων θα μας έδιναν τη δυνατότητα να μοιραστούμε εικόνες από τη μια άκρη του κόσμου στην άλλη. Οι κατασκευές θα εξελίσσονταν διαρκώς, δεν θα μπορούσαν ποτέ ακριβώς να θεωρηθούν ολοκληρωμένες, και θα δημιουργούσαν ένα είδος σύνδεσης μεταξύ των ανθρώπων, το οποίο ο ίδιος αποκαλούσε Culture Intercom. Πόσο τρομακτικά προφητικό;
Η έκθεση Underground: American Avant-Garde Film in the 1960s στο EYE Filmmuseum θα διαρκέσει ως τις 5 Ιανουαρίου. Αναζητήστε περισσότερες πληροφορίες στο επίσημο σάιτ του EYE.
Διαθέσιμα για streaming στο Player του EYE:
Free Radicals – A History of Experimental Cinema (2010) του Πιπ Χοντόροφ
In the Mirror of Maya Deren (2001) της Μαρτίνα Κούντλατσεκ
Notes on Marie Menken (2006) της Μαρτίνα Κούντλατσεκ George – The Story of George Maciunas and Fluxus (2018) του Τζεφ Πέρκινς
