Στη νέα του ταινία, έξι χρόνια μετά το «Λόγος και Αντίσταση», ο Τίμων Κουλμάσης επιστρέφει και πάλι στο παρελθόν: το δικό του, της Ελλάδας, της Ευρώπης.
Με αφορμή μια σειρά από γράμματα που έστειλε ο πατέρας του, συγγραφέας και αρθρογραφος Πέτρος Κουλμάσης, προς την αγαπημένη ζωγράφο και γλύπτρια Νέλλη Ανδρικοπούλου, στο «Πορταίτο του Πατέρα σε Καιρό Πολέμου», ο γεννημένος στη Γερμανία, μόνιμος κάτοικος Γαλλίας και Ελλάδας Τίμων Κουλμάσης που από τον Ιανουάριο του 2016 είναι ένα από τα μέλη του Διοικητικού Συμβουλίου του Ελληνικού Κέντρου Κινηματογράφου, αφηγείται ταυτόχρονα μια ερωτική ιστορία, μια ιστορία για τη (γερμανική) κατοχή και μια ακόμη για το τέλος του κόσμου, παραμένοντας όσο προσωπικός και όσο οικουμενικός υπήρξε με όλο του το έργο - μυθοπλασία και ντοκιμαντέρ, από τα τέλη της δεκαετίας του '80.
Με αφορμή την πρώτη προβολή της ταινίας που θα γίνει στο Ινστιτούτο Goethe (Ομήρου 14-16) τη Δευτέρα 24 Οκτωβρίου στις 20.30, ο Τίμων Κουλμάσης μιλάει στο Flix και επιμένει πως ο μοναδικός τρόπος για να αντισταθείς στη βαρβαρότητα είναι με στοχασμό και με ποίηση.
Πως ξεκίνησε η δημιουργία του «Πορτραίτο του Πατέρα σε Καιρό Πολέμου»;
Με ένα τηλεφώνημα της Νέλλης που μου είπε: «Tίμων, έχω μια διαρροή νερού στο σπίτι, πρέπει να’ρθείς αμέσως.» Ημουν στο Παρίσι…
Φτάνοντας στην Αθήνα, βρήκα τη Νέλλη στο διαμέρισμά της ανάμεσα σε χαρτόκουτα κι εκατοντάδες απλωμένες σελίδες που στέγνωναν στα τραπέζια, στους καναπέδες, στο πιάνο με ουρά, στο πάτωμα… «Είναι γράμματα του πατέρα σου» μου είπε, χωρίς άλλη διευκρίνηση. Τα είχε κυριολεκτικά σώσει απ' την πλημμύρα, αφού πριν είχε ξεχάσει την ύπαρξή τους για περισσότερα από εξήντα χρόνια. «Είναι δικά σου.»
Οι επιστολές αυτές - περισσότερες από χίλιες σελίδες- γραμμένες σχεδόν καθημερινά μεταξύ 1939 και 1944, δεν διηγούνται μόνο την ερωτική τους ιστορία αλλά αποκαλύπτουν ανάγλυφα ενα απίθανο πανόραμα της καθημερινής ζωής των δύο νέων και των φίλων τους κατά την γερμανική κατοχή. Αργότερα, όταν ο πατέρας μου υποχρεώθηκε να επιστρέψει στη Γερμανία, περιγράφουν, κυριολεκτικά, το τέλος ενός κόσμου.
Θεώρησα πως η ιστορία τους, καθώς κι αυτή της παράξενης μορφής του Ρούντολφ Φάρνερ, διευθυντή του Γερμανικού Επιστημονικού Ινστιτούτου στην Αθήνα (1941-1944) που διαγράφεται επίσης μέσα στην αλληλογραφία, ενσαρκώνει την ανθρώπινη περιπλοκότητα της κρίσιμης περιόδου της γερμανικής Κατοχής της Ελλάδας κι επίσης πως οι αφηγήσεις του πατέρα μου και της Νέλλης δίνουν ένα πρόσωπο στην Ιστορία.
Πόσο επώδυνο ή λυτρωτικό είναι να κάνεις ταινία/ντοκιμαντέρ μια τόσο προσωπική ιστορία;
Ο Σπινόζα λέει: Ο,τι είναι όμορφο, είναι δύσκολο. Η λύτρωση όμως, δεν είναι ανάμεσα στους όρους που δουλεύω. Το «Πορτραίτο του Πατέρα σε Καιρό Πολέμου», συνεχίζει μια σειρά ταινιών όπου οικογενειακές ή προσωπικές ιστορίες αντιπαρατίθενται με τη συλλογική μνήμη ιστορικών γεγονότων ή εποχών.
Το πρώτο μου ντοκιμαντέρ, «Ulrike Marie Meinhof» (1994) ξεκινά από αναμνήσεις της παιδικής και εφηβικής μου ηλικίας – την φιλία μου με την κόρη του ιδρυτικού μέλους της Φράξια Κόκκινος Στρατός - για να αποκαλύψει μια κρυφή ανθρώπινη πτυχή της γυναίκας που έγινε μετά τον θάνατό της ένας απρόσωπος μύθος, και να φωτίσει κάποιες όψεις της πολιτικής ιστορίας, την ένοπλη πάλη στη Γερμανία της δεκαετίας του ΄70.
Πιο πρόσφατα, η ταινία «Λόγος και Αντίσταση» (2010) έχει ως αφετηρία την εξορία της οικογένειάς μου τα χρόνια του ΄60 – η μητέρα μου ήταν στρατευμένη στην αντίσταση κατά της χούντας των συνταγματαρχών - προκειμένου να αναζητήσει αυτό που μένει σήμερα, στην συνείδηση των ανθρώπων στην Ελλάδα, από αυτό το επεισόδιο του φασισμού στη χώρα κι επίσης από τις ελπίδες και τις υποσχέσεις που δημιούργησε η ανάκτηση της δημοκρατίας.
Το ζήτημα της προσωπικής και της συλλογικής μνήμης βρίσκεται στο κέντρο της σκέψης μου ως κινηματογραφιστή.
H Νέλλη Ανδρικοπούλου
Τι ήταν το σημαντικότερο πράγμα που μάθατε για τη ζωή από τον πατέρα σας; Αντίστοιχα, τι ήταν το σημαντικότερο πράγμα που μάθατε από τη ζωή από τη μητέρα σας;
Από τον πατέρα μου έμαθα την εμπιστοσύνη στη ζωή, ένα είδος οντολογικής βεβαιότητας. Από τη μητέρα μου, μια αντίληψη ήθους για τα πράγματα καθώς και κάποια αγωνιστικότητα.
Διαφορετικοί χώροι, διαφορετικοί χρόνοι, είναι το «Πορταίτο του Πατέρα σε Καιρό Πολέμου» μια ταινία που αναπνέει στο τότε και το τώρα, στο εδώ και το μακριά, σαν μια άχρονη μαρτυρία που θα μπορούσε να συμβεί οπουδήποτε στον κόσμο;
Ισως ναί, σε ότι αφορά το νόημα, ωστόσο περιγράφει πολύ συγκεκριμένα την τελευταία γενιά πριν την ιστορική ρήξη που αποτελεί ο Β’Παγκόσμιος Πόλεμος (Ausschwitz, Hiroshima) και την καταστροφή ενός κόσμου διαποτισμένου από τις αξίες του ευρωπαικού ουμανισμού. Χωρίς να είναι χρονικό ‘ιστορικών’ γεγονότων, αναφέρεται σε μια σειρά στιγμών που στο πέρασμα αυτής της ιστορίας έχουν γίνει στιγμές ζωής και βιώματα. Ισως έτσι ξεπερνά την ατομική περίπτωση και την συγκεκριμένη ιστορική κατάσταση και φωτίζει την περιπλοκότητα της ανθρώπινης συνθήκης γενικότερα.
Η ζωή και ο θάνατος πρωταγωνιστούν στην ταινία. Πως συνδιαλέγονται μέσα σας μετά από την απώλεια του πατέρα σας;
Η μνήμη είναι μια δύναμη ψυχής που μπορεί να δίνει νόημα στη ζωή όταν θέτουμε πραγματικά την ερώτηση της παρουσίας μας στον κόσμο.
Μια πολιτική ταινία σε εποχές πολιτικής ταραχής. Τι μπορεί να μάθει κανείς για αυτή τη χώρα βλέποντας την ταινία σας;
Δεν ξέρω τί να απαντήσω σ’αυτό. Οπως όλοι μας, δεν είμαι έξω από αυτή την ταραχή. Ζούμε σήμερα, κι όχι μόνο στην Ελλάδα, σε μια εποχή όπου η απώλεια των αναφορών μας - και σε σχέση με την Ιστορία - δημιουργεί μια σύγχυση στη συνείδηση των ανθρώπων. Αν και παραμένω αισιόδοξος, η οπισθοδρόμηση προς μια βαρβαρότητα θεωρώ πως είναι μια πραγματική απειλή.
Ο Πέτρος Κουλμάσης
Καιρός πολέμου και ο σημερινός. Ποια είναι ή πρέπει να είναι τα όπλα ενός καθημερινού ανθρώπου;
Η κριτική σκέψη και ο λόγος που είναι ελεύθερος κι ειλικρινής.
Το ντοκιμαντέρ δείχνει να σας κέρδισε μέσα στα χρόνια. Τι το κάνει να διαφέρει από τη μυθοπλασία;
Ο Γκοντάρ λέει πως πηγαίνοντας στα όρια του το ντοκιμαντέρ, συναντά την μυθοπλασία, κι αντίστοιχα στα όριά της η μυθοπλασία βρίσκει το ντοκιμαντέρ. Για μένα δεν υπάρχουν ουσιαστικές διαφορές. Πρόκειται για δύο παράθυρα του ίδιου σπιτιού, του κινηματογράφου. Η πραγματική ερώτηση είναι αυτή του βλέμματος στον κόσμο, ανοίγοντας το ένα ή το άλλο. Αφορά τη μορφή. Η επόμενη ταινία μου θα είναι μυθοπλασία.
Ως μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου του Ελληνικού Κέντρου Κινηματογράφου ήρθατε σε πιο άμεση επαφή με την ελληνική κινηματογραφική παραγωγή. Ποια είναι η γνώμη σας; Ποια είναι τα κακώς κείμενα και ποιες οι αξίες που κάνουν το ελληνικό σινεμά να διαπρέπει;
Το θέμα είναι πολύπλοκο και θέλει μια συζήτηση που ξεπερνά το συγκεκριμένο πλαίσιο με αφορμή την πρεμιέρα της καινούργιας ταινίας μου. Ελπίζω στην κατανόησή σας.
Ζείτε χρόνια στο εξωτερικό, μοιράζοντας το χρόνο σας με τη ζωή εδώ στην Ελλάδα. Νιώθετε ξένος; Νιώθετε Ελληνας; Τι σημασία έχουν αυτές οι έννοιες πλέον στην εποχή μας;
Γεννήθηκα και μεγάλωσα στην Γερμανία, ζω εδώ και 30 χρόνια στην Γαλλία, έρχομαι συχνά στην Ελλάδα. Δεν νιώθω (πια) ξένος ούτε εδώ ούτε εκεί. Θεωρώ πως είναι μεγάλη τύχη και πλούτος το να με συνιστούν στοιχεία από πολλούς πολιτισμούς.
Τελικά, έχετε αποφασίσει; Μπορείς να αντισταθείς στη βαρβαρότητα με στοχασμό και με ποίηση;
Προσωπικά, δεν βλέπω άλλον τρόπο.
Η πρεμιέρα της ταινίας «Πορτραίτο του Πατέρα σε Καιρό Πολέμου» του Τίμωνα Κουλμάση θα γίνει στο Ινστιτούτο Goethe της Αθήνας (Ομήρου 14-16) τη Δευτέρα 24 Οκτωβρίου στις 20.30, με ελεύθερη είσοδο. Μετά την προβολή ακολουθεί συζήτηση με το κοινό και τους Τίμωνα Κουλμάση, Φαίδρα Κουτσούκου (Ιστορικός - Εκπαιδευτικός), Ευα Στεφανή (Σκηνοθέτης, Αν.Καθηγήτρια Ιστορίας και Θεωρίας του Κινηματογράφου στο Πανεπιστήμιο Αθηνών). Συντονίζει ο Καθηγητής Νικόλαος Τζαβάρας, ψυχίατρος, ψυχαναλυτής
Tags: Τίμων Κουλμάσης
