Υπάρχουν ταινίες που μοιάζουν να έχουν φτιαχτεί όχι για να τις «κατανοήσεις», αλλά για να τις βιώσεις, σαν ένα όνειρο ή ένα παραμύθι. Το «Χειρόγραφο της Σαραγόσα» είναι μια τέτοια ταινία, ένας λαβύρινθος από ιστορίες, βασισμένη στο πολυπρισματικό, «συρταρωτό» μυθιστόρημα του Πολωνού Κόμη Γιαν Ποτότσκι που εκδόθηκε τμηματικά στην αλλαγή από τον 18ο στον 19ο αιώνα. Αυτό το πολύτιμο βιβλίο διασκεύασε το 1965 ο επίσης Πολωνός Βόιτσεκ Χας, παραμερίζοντας τον ορθολογισμό για χάρη ενός μαγευτικού ψηφιδωτού, όπου η κάθε νέα προσθήκη αναπτύσσει και αναιρεί την προηγούμενη.
Με μια συμβατική αρχή, έναν αξιωματικό των Ναπολεόντειων πολέμων στη Σαραγόσα, οποίος ανακαλύπτει ένα μυστηριώδες χειρόγραφο, η ταινία διακλαδώνει μια πλειάδα από ιστορίες - ή εντυπώσεις - μεταξύ πραγματικότητας και μεταφυσικού: ερημίτες, ληστές, σκοτεινές πριγκίπισσες και φιλοσοφικές συζητήσεις συνθέτουν μια δομή, απολύτως σχεδιασμένη και αυστηρή και ταυτόχρονα φαντασιακή, πολιτική, ειρωνική. Το κάθε στοιχείο, υπογραμμισμένο από την αλλόκοτη, υπέροχη μουσική του Κριστόφ Πεντερέσκι και την ευαίσθητη ασπρόμαυρη φωτογραφία, παίρνει τις δικές του διαστάσεις σαν μια οντότητα που λειτουργεί αυτόνομα και, φυσικά, σωρευτικά.
Ενα αριστούργημα του σύγχρονου κινηματογράφου, το «Χειρόγραφο της Σαραγόσα» δείχνει, 60 χρόνια μετά τη δημιουργία του, την ηλικία του. Αινιγματικό, ψυχαναλυτικό, με μπερδευτική πυξίδα του την αμφισημία, αποτελεί έναν κύβο του Ρούμπικ για τον θεατή, με κάποια στοιχεία πλέον παρωχημένα, όπως η αποτύπωση των γυναικών και άλλα υπερβολικά εσωστρεφή για τον σύγχρονο θεατή. Ισως, βέβαια, αυτό να είναι αδυναμία της σύγχρονης θέασης κι όχι της ταινίας.