Ο Βισάρ Μορίνα μάς συστήθηκε πριν από πέντε χρόνια - ως ο βραβευμένος δημιουργός του «Ο Μπαμπάς Μου».
Με πολλαπλές φεστιβαλικές διακρίσεις και συμμετοχές (κορυφαία εκ των οποίων το Βραβείο Σκηνοθεσίας στο Φεστιβάλ του Κάρλοβι Βάρι.το 2015) και φτάνοντας (σχεδόν) μέχρι τα Oσκαρ, ο Μορίνα μπήκε αυτόματα στο ραντάρ των πολλά υποσχόμενων Ευρωπαίων σκηνοθετών, αλλά πήρε το χρόνο του για να κάνει τη δεύτερη ταινία.
Ο «Εξόριστος» του εξετάζει και πάλι θέματα που τον απασχολούν βαθιά, τον κρατούν σε μία προσωπική και καλλιτεχνική αναζήτηση: την ταυτότητα του «ξένου», τον ετεροκαθορισμό του ανάλογα με τις κοινωνίες που τον «αφομοιώνουν», τις βαθιές ρίζες του ρατσισμού, όπως και τα πολλά πρόσωπά του.
Στην ταινία ο ήρωάς του είναι Γερμανός πολίτης, με καταγωγή από το Κόσοβο, μεσαίας τάξης και υψηλής μόρφωσης - όπως ακριβώς και ο ίδιος ο Μορίνα. Ομως πιστεύει ότι το περιβάλλον του, εργασιακό και κοινωνικό, δεν τον αποδέχεται. Νιώθει ξένος, εξόριστος - στη δουλειά, την οικογένεια, το δέρμα του.
Εχει δίκιο; Η νέα Ευρώπη παραμένει βαθιά ξενοφοβική; Ή ο ήρωάς του παραδίδεται στην παράνοια;
Σε μία πολύ ενδιαφέρουσα συζήτηση, ο Μορίνα μάς απάντησε για όλους και για όλα.
Διαβάστε κι αυτό: Ο Βισάρ Μορίνα του «Ο Μπαμπάς Μου» στο Flix: «Ακόμα προσπαθώ να αποσαφηνίσω τι σημαίνει πατρίδα»
Πώς γεννήθηκε η ιδέα της δεύτερης ταινίας - μία ιστορία που εξετάζει και κοινωνικά την ξενοφοβία, αλλά και ατομικά το γλίστρημα του «εξόριστου» στην παράνοια;
Δεν ξέρω πώς λειτουργεί με άλλους σκηνοθέτες, αλλά εγώ δεν μπορώ να είμαι ποτέ σίγουρος πότε και πώς ακριβώς γεννήθηκε η ιδέα μιας ταινίας μέσα μου. Αυτό που μπορώ να πω, κοιτώντας πίσω, είναι ότι ο κόσμος μας άλλαξε. Συνέβαινε σιγά σιγά, αλλά την Πρωτοχρονιά του 2016 συνέβη κάτι που λειτούργησε ως συλλογικό χαστούκι: δεκάδες περιστατικά γυναικών που κατήγγειλαν ότι κακοποιήθηκαν σεξουαλικά από «σκουρόχρωμους» (οπότε και αυτόματα…μετανάστες;), κάτι που ήρθε μετά το άνοιγμα των συνόρων για την υποδοχή Σύριων προσφύγων το καλοκαίρι του 2015, έφερε στην επιφάνεια το άσχημο κεφάλι του ρατσισμού. Η θερμοκρασία άλλαξε στη χώρα, σχεδόν μέσα σε μία νύχτα: ο λαός άρχισε να βλέπει ξανά τον «ξένο» ως εχθρό και έτσι γεννήθηκε και το νέο φασιστικό Κόμμα (AfD) που μπήκε δυναμικά στη Βουλή. Πριν μια δεκαετία που ζούσα στην Ελβετία και την Αυστρία, έβλεπα πολιτικές διαφημίσεις ξεκάθαρα ρατσιστικές και χαιρόμουν που η χώρα μου απαγορεύει μία τέτοια προπαγάνδα. Η Γερμανία, επειδή είχε αμαρτωλό παρελθόν, είχε ιδιαίτερη κοινωνική ευαισθησία, κρατούσε πάντα μία κάθετη στάση απέναντι στον όποιο φασισμό. Ομως η Πρωτοχρονιά του 2016 απέδειξε ότι όλα μπορούν να αλλάξουν ξανά.
Η ταινία επίσης γεννήθηκε κι από μία προσωπική εμπειρία. Την εποχή που την έγραφα έπρεπε να αλλάξω διαμέρισμα, έψαχνα να νοικιάσω. Συνάντησα μεγάλη δυσκολία κι άρχισα να παρανοώ - είμαι Γερμανός, αλλά γεννημένος στο Κόσοβο, έχω ξένο επίθετο, έχω προφορά. Αρχισα να σκέφτομαι: μήπως πρέπει να αλλάξω το όνομα μου γιατί αλλιώς θα μείνω στο δρόμο; Παράνοια.
Οπότε ήθελα με την ταινία να μελετήσω και τις δύο πλευρές: και τον νέο κύμα ρατσισμού που καλούμαστε να αντιμετωπίσουμε, αλλά και την ψυχολογία του ατόμου που τον δέχεται, τον περιμένει, και πέφτει στην παράνοια.
Και οι καλοπροαίρετοι πολίτες πέφτουν σε ρατσιστικές συμπεριφορές. Και ο μετανάστης μπορεί να είναι αντιπαθής. Η ανθρώπινη φύση είναι περίπλοκη...»
Επιλέξατε να κάνετε τον ήρωα μορφωμένο, με μία πολύ καλή δουλειά, με μία μεσοαστική ζωή - παντρεμένος με Γερμανίδα και παιδιά στα προάστια. Δεν είναι ο «ταλαίπωρος εργάτης μετανάστης» και για αυτό αντιμετωπίζει και έναν «ευγενικό», συγκαταβατικό ρατσισμό. Ολοι κρατούν τους τύπους, δεν σπάνε ποτέ το περίβλημα του παγερού, πολιτισμένου Γερμανού, αλλά νιώθεις την εχθρότητα να ελλοχεύει. Ετσι είναι η σημερινή Γερμανία, πιστεύετε;
Πιστεύω ότι είναι έτσι ναι, κι όχι μόνο στη Γερμανία. Θα σας δώσω κι ένα απλό, καθημερινό παράδειγμα που μου συνέβη στην Ελβετία. Σ’ ένα μπαρ μια γυναίκα με πλησίασε και φαινόταν ότι ενδιαφέρεται για μένα. Μέχρι που με ρώτησε από που κατάγομαι. Οταν της απάντησα ότι γεννήθηκα στο Κόσοβο, το βλέμμα της τρόμαξε. Με ευγένεια και αγωνία μου είπε ότι φαίνομαι απολύτως αφομοιωμένος και ήθελε να τη διαβεβαιώσω για αυτό. Αν έχω γίνει Γερμανός. Τι σημαίνει αφομοιωμένος; Και πόσο κακό θα ήταν να της άρεσε ένας ξένος;
Ο ρατσισμός είναι ένα πάρα πολύ σύνθετο θέμα, βαθιά ριζωμένο σε όλους μας. Με ενδιαφέρει πολύ η καθημερινότητα που ζει ο μέσος άνθρωπος. Αυτός που δεν καταλαβαίνει ότι ξεστομίζει ρατσιστικές και ξενοφοβικές ατάκες στο συνάδελφο, τον γείτονα, τον φίλο του. Μπορεί να του χαμογελά, αλλά η συγκατάβαση, το γεγονός ότι τον θεωρεί κατώτερο να βγαίνει σε κάθε κουβέντα. Αυτός ο «πολιτισμένος» ρατσισμός όσων θεωρούν τους εαυτούς τους αυτόματα προνομιούχους είναι πολύ τρομαχτικός.
Και δεν έρχεται μόνο από την Δεξιά. Εχω ζήσει σε κοινόβιο με ακτιβιστές αναρχικούς που ονειρευόμασταν ένα καλύτερο κόσμο και έχω βιώσει φασιστικές συμπεριφορές. Ή παρατηρώ πώς τα πιο «woke» ρεύματα της εποχής, όπως το «cancel culture» μπορεί να κρατά μία εντελώς φασιστική στάση, εντελώς αντίθετη με όσα κηρύσσει. Για μένα είναι όλα υπό εξέταση, τίποτα δεν είναι απλό. Προσωπικά θεωρώ ότι όλοι κρύβουμε έναν Χίτλερ κι έναν Γκάντι μέσα μας.
Οχι το σινεμά δεν αλλάζει τον κόσμο. Για να αλλάξει ο κόσμος θέλει δουλειά πολλή. Και ξεκινά μετά τους τίτλους τέλους των ταινιών μας.»
Αυτό που λέτε είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον. Και το δείχνετε και στην ταινία: ο ήρωας δεν είναι αθώος. Απατά τη γυναίκα του με μία Αλβανίδα καθαρίστρια, αλλά της φέρεται και σαν σκουπίδι. Μπορεί να μιλάμε την ίδια γλώσσα, αλλά δεν είμαστε το ίδιο. Κι αυτός είναι ρατσιστής…
Ακριβώς. Γιατί ο ρατσισμός και η ξενοφοβία έχουν ταξικό πρόσιμο. Στη Γερμανία, όσοι ξένοι υπήκοοι κατάγονται από την Αυστραλία, την Αμερική, την Αγγλία, αποκαλούνται από τους ντόπιους «η διεθνής κοινότητα». «Μετανάστες», «ξένοι» είναι όσοι κατάγονται από την Τουρκία, τη Συρία, το Ιράν, το Κόσοβο.
Πόσο εύστοχο πάντως κι αυτό στην κατασκευή του χαρακτήρα: δεν είναι απαραίτητα συμπαθής. Κι αυτό γεννά το ερώτημα σε εμάς και τις συμπεριφορές μας. Ο ρατσισμός στη συμπεριφορά μας είναι ανεπίτρεπτος, ακόμα κι αν ο άλλος δεν καταγράφεται μέσα μας ως συμπαθής…
Ναι, πρώτον ήθελα να πλάσω έναν αληθινό άνθρωπο. Με αδυναμίες, ελαττώματα, χούγια. Καλλιεργημένο, αλλά και βλάκα σε στιγμές. Πολιτισμένο και βάρβαρο αν του πατήσεις τα κουμπιά. Νομίζω ότι πολλές ταινίες δεν έχουν αληθινούς χαρακτήρες, αλλά «αγγελιοφόρους μηνυμάτων». Κατασκευές ρομποτικές για να περάσουν τα νοήματα τους. Δεν υπάρχουν αυτοί οι άνθρωποι. Είδα πρόσφατα μία πολύ κακή γερμανική ταινία. Ο μετανάστης για να είναι συμπαθής έπρεπε να είναι καλός, αγαθός, αγαπητός, να τα κάνει όλα σωστά. Τα κάνει ο Γερμανός όλα σωστά; Απέναντι στη γυναίκα του, τον γείτονα του, τον συνάδελφο του; Εγώ περιτριγυρίζομαι από ανθρώπους που πολλές συμπεριφορές τους, αν αφαιρέσω το πλαίσιο και τους λόγους για αυτές τις συμπεριφορές, θα τους έλεγες μαλάκες. Είναι φίλοι μου, δεν είναι μαλακές. Αλλά και οι σωστοί άνθρωποι κάνουν μαλακίες. Και οι καλοπροαίρετοι πολίτες πέφτουν σε ρατσιστικές συμπεριφορές. Και ο μετανάστης μπορεί να είναι αντιπαθής. Η ανθρώπινη φύση είναι περίπλοκη.
Εχω μία αντίρρηση στην ταινία. Το γεγονός ότι παίζει με την έννοια της «παράνοιας», εμένα προσωπικά μου δίνει την εντύπωση ενός κοινωνικού άλλοθι. Αν ο «ξένος» συμπεριφέρεται παράξενα, αν γίνει παρανοϊκός, αυτό μου δίνει άλλοθι. Εγώ δεν φταίω σε τίποτα, δεν έκανα κάτι λάθος, εκείνος είναι τρελός. Δε χρειάζεται οι κοινωνία να αλλάξει απέναντι στον ξένο, αυτός νομίζει ότι όλοι είναι εναντίον του…
Ενδιαφέρουσα παρατήρηση. Αλλά πιστέψτε με επειδή είμαι ξένος κι ο ίδιος, μιλάω εξ ιδίων. Εχει πολύ ενδιαφέρον αυτός ο φαύλος κύκλος που λέτε. Γιατί έχει πολύ ενδιαφέρον πώς ο καθένας μας όταν περιθωριοποιείται - για τον οποιοδήποτε λόγο- αλλάζει τη συμπεριφορά του. Ο άνθρωπος συνηθίζει να κοιτά τον εαυτό του, σε σχέση με το πώς τον βλέπουν οι άλλοι. Ετεροκαθοριζόμαστε κι αυτό δεν έχει να κάνει μόνο με ρατσισμό. Μπορεί να είναι σεξισμός, ομοφοβία ή απλή απόρριψη γιατί δεν είμαστε αρκετά όμορφοι, λεπτοί, οικονομικά λαμπεροί. Με ενδιαφέρει πώς καταστρέφονται προσωπικότητες που θα μπορούσαν να ανθίσουν επειδή δέχονται bullying. Κι έμαθαν να το δέχονται και να το περιμένουν.
Μιλήστε μου για τους πρωταγωνιστές σας. Πώς βρήκατε τον -καταπληκτικό- Μισέλ Ματίσεβιτς για τον ρόλο του Τζαφέρ, και πώς πείσατε την -πάντα υπέροχη- Σάντρα Ούλερ να παίξει τη γυναίκα του στην ταινία;
Θα αρχίσω από το τέλος. Είμαι τεράστιος θαυμαστής της Σάντρα Ούλερ, και ποιος δεν είναι θα μου πείτε. Αυτά σκεφτόμουν κι εγώ και μου πήρε μία ολόκληρη εβδομάδα να γράψω ένα μέιλ για να της πω για την ταινία και να της προτείνω το ρόλο. Επαθα σοκ όταν δέχθηκε. Η αμεσότητα της και η απλότητα της, η γενναιοδωρία και ο επαγγελματισμός της, μου συμπλήρωσαν τα επιχειρήματα για να γίνω ακόμα μεγαλύτερος θαυμαστής της.
Τον Μισέλ έψαξα πολύ για να τον βρω. Εκανα δεκάδες οντισιόν. Επρεπε να είναι ξένος, για να έχει προφορά, ταυτόχρονα να είναι στη σωστή ηλικία. Και ταυτόχρονα να είναι καλός ηθοποιός. Ο Μισέλ ήταν ένα δώρο. Γενικότερα οι ηθοποιοί μου είναι ένα δώρο για μένα. Η συνεργασία μαζί τους είναι το κομμάτι που απολαμβάνω περισσότερο από όλα ως σκηνοθέτης.
Θεωρώ εξαιρετικά σημαντική τη συνεργασία σας με τον DP σας. Η διεύθυνση φωτογραφίας της ταινίας είναι εξαιρετική. Το πώς επιλέγετε να χτίσετε ένα νουάρ στον υπερφωτισμένο εργασιακό χώρο, πώς δουλεύετε αλλιώς τη χρωματική παλέτα και τη φωτοσκίαση του Τζαφάρ στο σπίτι - πιο ζεστά, αλλά εγκλωβισμένα, σκοτεινά. Δεν είναι όμως η πρώτη φορά που συνεργάζεστε με τον Ματέο Κόκο, έτσι δεν είναι;
Ναι, είναι η τρίτη μου συνεργασία με τον Ματέο. Αποφασίσαμε από την αρχή ότι θέλουμε να χτίσουμε μία ατμόσφαιρα στην ταινία που πρώτα την νιώθεις και μετά την καταλαβαίνεις. Περισσότερο τη βιώνεις ως εμπειρία, παρά τη βλέπεις ως αφήγημα. Επίσης, αγαπώ πολύ το θέατρο που σου δίνει ένα πιο οργανικό περιβάλλον για να δημιουργήσεις - κι αυτό το μεταφέρω και στο σινεμά μου. Δε θέλω οι περιβάλλοντες χώροι να είναι δισδιάστατοι - πόσο κακές αναπαραγωγές απαίσιων γραφείων έχουμε δει, Θεέ μου. Εγώ και οι συνεργάτες μου (από τον φωτογράφο και τον σκηνογράφο μέχρι και τον μουσικό μου) θέλω να δίνουμε όγκους, βαρύτητα, διαστάσεις στην ταινία. Αυτό προσπαθήσαμε, αυτή ήταν η κατεύθυνση μας.
Θεωρώ επιτυχία της ταινίας ότι, ακόμα και σε στιγμές ενός off-χιούμορ, σε κάνει να σκέφτεσαι. Και να παίρνεις μαζί σου και να επεξεργάζεσαι τι είδες, ακόμα και μετά τους τίτλους τέλους. Πιστεύετε ότι αυτή είναι η δύναμη του σινεμά; Εχει πολιτική δύναμη το σινεμά; Μπορεί να αλλάξει τον κόσμο;
(Γελάει). Εμένα με άλλαξε το σινεμά πάντως. Θυμάμαι ακόμα τις ταινίες που κουβαλούσα μετά τους τίτλους τέλους και με έκαναν να θέλω να γίνω κι εγώ σκηνοθέτης. Και ναι, με ενδιαφέρουν όλα αυτά τα θέματα όταν γράφω και γυρίζω ταινίες. Αλλά δε θα έλεγα ότι κάνω πολιτικό σινεμά. Νομίζω ότι κάνω ανθρώπινο σινεμά. Τώρα αν το σινεμά μπορεί να αλλάξει τον κόσμο; Δεν νομίζω. Ο θεατής θα δει την ταινία σου και θα πάρει όσα θέλει να πάρει από αυτήν και θα την ξεχάσει. Αλλά αν ακόμα κι ένας προβληματιστεί, αν αρχίσει ένα διάλογος -εντός κι εκτός του- θα είμαι χαρούμενος. Για να αλλάξει ο κόσμος όμως θέλει δουλειά πολλή. Και ξεκινά μετά τους τίτλους τέλους των ταινιών μας.
Ο «Εξόριστος κυκλοφορεί στις αίθουσες την Πέμπτη 11 Νοεμβρίου από την One From the Heart.
