Μέσα σε λιγότερο από ένα μήνα, ξεκινώντας από το ντοκιμαντέρ του Αντώνη Μποσκοΐτη για την Κατερίνα Γώγου, συνεχίζοντας με το ντοκιμαντέρ του «Φωνές από το Υπόγειο» που έκανε την πρεμιέρα του στο 15ο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης και καταλήγοντας σε αυτήν την κινηματογραφική εβδομάδα όπου βγαίνουν στις αίθουσες η νέα ταινία της Κωνσταντίνας Βούλγαρη και το ντοκιμαντερ «Welcome to the Show» για τον Παύλο Σιδηρόπουλο, τα Εξάρχεια μοιάζουν να είναι ένας άτυπος πρωταγωνιστής σε μια κινηματογραφική πραγματικότητα που για πρώτη φορά τόσο έντονα αναζητά την ευθεία γραμμή που ενώνει το μύθο τους με την καθημερινότητά τους.
Δεν είναι τυχαίο, φυσικά, αφού με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, τα Εξάρχεια πρωταγωνιστούν ανά χρονικές περιόδους στην κοινωνική και πολιτική ζωή της Αθήνας, με πιο πρόσφατη την εκκίνηση της έκρηξης του Δεκέμβρη του 2008, μετά τη δολοφονία του Αλέξη Γρηγορόπουλου. Στα ίδια ακριβώς στενά που εδώ και χρόνια ομάδες αυτοοργάνωσης οργανώνουν μια μεγάλη επανάσταση απέναντι στο κατεστημένο και σε τακτά χρονικά διαστήματα η συνοικία γίνεται πεδίο μάχης ανάμεσα σε αναρχικούς και ΜΑΤ, τοξικομανείς και κατοίκους, καταληψίες και συμμορίες, σε ένα από τα πιο – αν μη τι άλλο – ζωντανά κομμάτια μιας πόλης, συχνά παρεξηγημένο (άλλοτε αδικαιολόγητα και άλλοτε δικαιολογημένα) και «άγνωστο» ακόμη και για τους περισσότερους που ζουν εκεί.
Από το ντοκιμαντέρ του Αντώνη Μποσκοΐτη «Κατερίνα Γώγου: Για την Αποκατάσταση του Μαύρου»
Στην πραγματικότητα δεν υπάρχει τίποτα κοινό, όχι μόνο ανάμεσα στη μυθοπλασία της Κωνσταντίνας Βούλγαρη και των τριών ντοκιμαντέρ που αποτελούν την αφορμή αυτού του κειμένου, αλλά και ανάμεσα στις ταινίες των Μποσκοΐτη, Χαριτίδη και Κώστα Πλιάκου και Αλέξη Πόνσε - εκτός από μερικά κοινά πρόσωπα που επανέρχονται ως μυθικές φιγούρες της συνοικίας – εκτός από το γεγονός πως και τρία ντοκιμαντέρ αναφέρονται σε μια συγκεκριμένη εποχή των Εξαρχείων ενώ το φιλμ της Κωνσταντίνας Βούλγαρης στο σήμερα.
Εκεί ακριβώς βρίσκεται και το όποιο ενδιαφέρον των πρόσφατων κινηματογραφικών απεικονίσεων των Εξαρχείων, που στο παρελθόν είδαν τον εαυτό τους να πρωταγωνιστεί σε αρκετές ταινίες από το ’70 μέχρι και σήμερα, από το «Μαύρο + Ασπρο» των Θανάση Ρέντζη και Νίκου Ζερβού το 1973 μέχρι την πρώτη ταινία της Κωνσταντίνας Βούλγαρη «Valse Sentimentale» το 2007, από τον «Δράκουλα των Εξαρχείων» του Νίκου Ζερβού το 1988 μέχρι τα «Κωλόπαιδα» του Στέλιου Καμμίτση το 2012 και από τα «Εξάρχεια Ωρα 12» του Κώστα Μπακοδήμου το 1988 μέχρι το «Ο Χαμένος τα Παίρνει Ολα» του Νίκου Νικολαΐδη το 2003 και από την «Πρωϊνή Περίπολο» πάλι του Νικολαΐδη το 1987 μέχρι την «Ανταρσία της Κόκκινης Μαρίας» του Κώστα Ζάπα το 2011, αλλά και σε μια σειρά από πρόσφατα τηλεοπτικά ντοκιμαντέρ για την Αθήνα που διαδραματίζονται στην περιοχή.
Ισως είναι αυθαίρετο να μιλήσει κανείς για μια οργανωμένη προσπάθεια «αποκατάστασης των Εξαρχείων» για να παραφράσουμε τον τίτλο της ποιητικής συλλογής της Κατερίνας Γώγου που έδωσε και τον τίτλο στο ντοκιμαντέρ «Κατερίνα Γώγου – Για την Αποκατάσταση του Μαύρου» του Αντώνη Μποσκοΐτη. Και όμως με έναν περίεργο τρόπο, οι τέσσερις αυτές κινηματογραφικές καταθέσεις, με τις αρετές και τις αδυναμίες τους, προσπαθούν να αφαιρέσουν από τη συνοικία την ειδησεογραφική της ταυτότητα, αλλά και την κλισέ «συνθηματική» της οργή και να αποκαλύψουν το πραγματικό πρόσωπο της μυθολογίας της και την ουσία της πολιτικής της υπόστασης.
Σκηνή από το «Συγχαρητήρια στους Αισιόδοξους?» της Κωνσταντίνας Βούλγαρη
Μακριά από το μουντό, στα όρια του emo, σύμπαν του «Valse Sentimentale», η Κωνσταντίνα Βούλγαρη αφήνει αυτή τη φορά, στο «Συγχαρητήρια στους Αισιόδοξους?» τα Εξάρχεια να λάμψουν κάτω από το φως του ήλιου. Στο κέντρο τους τοποθετεί την ηρωίδα της, την Ηλέκτρα, μια κοπέλα που ανήκει στον ευρύτερο αντιεξουσιαστικό χώρο, αλλά στην πραγματικότητα θέλει να ανήκει στα θέλω που δεν της επιβάλλουν οι άλλοι, ο αναρχικός κρατούμενος φίλος της, οι αριστεροί διανοούμενοι γονείς της, μια κοινωνία που όπως περιγράφει ιδανικά ένας από τους φίλους της «κουβεντιάζει συνέχεια, χωρίς να προχωράει σε δράση».
Βάζοντας την κάμερα μέσα στον πυρήνα της μικροκοινωνίας των Εξαρχείων, η Βούλγαρη κάνει ταυτόχρονα δύο πράγματα: από τη μία δίνει (ανθρώπινο) πρόσωπο σε ομάδες ανθρώπων που παραμένουν για πολλούς «άγνωστοι» και από την άλλη κοιτάζει με κριτικό μάτι τα πώς και τα γιατί ενός αγώνα σε διαρκή εξέλιξη, ποτίζοντας άλλοτε με αφελή ρομαντισμό και άλλοτε με ανώφελο διδακτισμό μανιφέστα για την αλλαγή.
Κυρίως, όμως, απεικονίζει τα Εξάρχεια στην καθημερινή τους διάσταση, ως ένα χώρο ανοιχτό, όπου οι τυχαίες συναντήσεις μπορεί να είναι αποκαλυπτικές, οι σκέψεις κυκλοφορούν ελεύθερες ό,τι και να εκφράζουν και οι πολυσυζητημένες τελευταία καταλήψεις μπορούν να είναι ένας μέρος όπου μπορείς να χορέψεις μέρα μεσημέρι με τη ψυχή σου.
Το «Συγχαρητήρια στους Αισιόδοξους?» - με το ερωτηματικό του σε πρώτο πλάνο – είναι σαφώς μια πολιτική ταινία, όχι τόσο για αυτά που λέει για τον ευρύτερο αναρχικό χώρο και τη θέση της ηρωίδας του μέσα σε αυτόν, αλλά για τον τρόπο με τον οποίο αποκαθιστά μια (αληθινή) εικόνα των Εξαρχείων ακριβώς τη στιγμή στο μυαλό των περισσότερων, η συνοικία έχει χρωματιστεί «αρνητικά» περισσότερο και από τους τοίχους των στενών της που είναι γεμάτοι από χρωματιστά γκράφιτι με συνθήματα για την επανάσταση και δεκάδες αφίσες για διαμαρτυρίες, συγκεντρώσεις, εκδηλώσεις και ένα διαρκές οργισμένο αίτημα προς τους πάντες και τα πάντα.
Από το ντοκιμαντέρ του Αντώνη Μποσκοΐτη «Κατερίνα Γώγου: Για την Αποκατάσταση του Μαύρου»
Αν η Βούλγαρη όμως αποκαθιστά το σήμερα των Εξαρχείων και της φιλοσοφίας τους, το ίδιο κάνει για το παρελθόν τους και το μύθο τους ο Αντώνης Μποσκοΐτης με το ντοκιμαντέρ του για την Κατερίνα Γώγου, ένα σε βάθος ντοκουμέντο πορτρέτο μιας σπουδαίας γυναίκας και μια μελλοντική κινηματογραφική παρακαταθήκη για την ορατότητα μιας ολόκληρης «καταραμένης» γενιάς.
Η δική του ηρωίδα μπορεί να μην έχει πολλά κοινά με την Ηλέκτρα του «Συγχαρητήρια για τους Αισιόδοξους?», αλλά ας σκεφτούμε πόσο διαφορετική θα ήταν η κοσμοθεωρία μιας σύγχρονης γυναίκας που πιστεύει στην επανάσταση με τον δικό της τρόπο, αν η Κατερίνα Γώγου δεν είχε κάνει την οργή της ποίηση μέσα στην συντηρητική δεκαετία του '80, ακριβώς μετά την μεταπολίτευση, την εποχή όπου στα Εξάρχεια μονάδες και ομάδες πίστεψαν στην ανατροπή μετουσιώνοντας την σε τέχνη.
Από το «Φωνές από το Υπόγειο» του Γιάννη Χαριτίδη
Στο ίδιο μήκος κύματος, τόσο το «Φωνές από το Υπόγειο» του Γιάννη Χαριτίδη για το ελληνικό underground της δεκαετίας του '60, όσο και το «Welcome to the Show» των Κώστα Πλιάκου και Αλέξη Πόνσε για τον Παύλο Σιδηρόπουλο, ανασύρουν στην επιφάνεια χαρακτηριστικές φιγούρες της μυθολογίας των Εξαρχείων και της ευρύτερης περιοχής και φιλοσοφίας: τον Λεωνίδα Χρηστάκη, τον Δημήτρη Πουλικάκο, τον Νικόλα Ασιμο, τον Θανάση Ρεντζή, τη Μαρία Μήτσορα, τον Νίκο Ζερβό και τον Παύλο ΣΙδηρόπουλο και πολλούς ακόμη, φέρνοντας τους ξανά στην επικαιρότητα.
Κανείς απ' όλους τους παραπάνω δεν έφυγε ποτέ στην πραγματικότητα από τη «μόδα», ούτε υπήρξε παραγνωρισμένος (στην εποχή του ή και σήμερα) τουλάχιστον σε σχέση με το έργο που παρήγαγε και την επίδραση του στις μετέπειτα γενιές. Ούτε φυσικά όλοι τους υπήρξαν περισσότερο προφήτες (πράγμα που επισημαίνεται τόσο στο ντοκιμαντέρ για τη Γώγου και σε αυτό για τον Σιδηρόπουλο) για τη σημερινή κατάσταση της Ελλάδας από όλους όσους έζησαν τις δεκαετίες του '70 και του '80 και μπόρεσαν να δουν καθαρά την απαρχή της διάβρωσης της ελληνικής πολιτικής σκηνής και κοινωνίας. Ωστόσο, συνδεδεμένες με μια στερεοτυπική άποψη γύρω από την ιδέα των Εξαρχείων, όλες αυτές οι φυσιογνωμίες μοιάζουν να απαιτούν σήμερα το διαχωρισμό τους από την ελεύθερη πτώση της γενιάς της Μεταπολίτευσης.
Από το «Welcome to the Show» των Κώστα Πλιάκου και Αλέξη Πόνσε
Με κάποιον τρόπο και τα τρια αυτά ντοκιμαντέρ (με καλύτερο αυτό του Μποσκοΐτη, ημιτελές αυτό του Χαριτίδη και λιγότερο ενδιαφέρον αυτό για τον Παύλο Σιδηρόπουλο) κάνουν ακριβώς αυτό: ενώνουν τις τεθλασμένες γραμμές που φέρνουν το μύθο των Εξαρχείων και όλα όσα αυτός συμπαρασύρει μαζί του στο παρόν, δηλώνοντας με την ίδια καθαρότητα (αν και όχι με την ίδια οργή) των ηρώων του, την απαρχή της ανατροπής, τις θέσεις μιας κοινωνίας ελεύθερων ανθρώπων και κυρίως τη σημασία της Τέχνης ως μοναδικό εργαλείου πολιτικού λόγου. Μακριά από στερεοτυπικά συνθήματα ή και μια διαρκή διάθεση ανώφελης χρήσης συμβόλων που οι περισσότεροι δεν γνωρίζουν πραγματικά σε βάθος, αλλά έμαθαν μάλλον μηχανικά να χρησιμοποιούν ως αναφορές τους.
Δίνοντας ίσως έτσι μια ευκαιρία σε μια σημερινή γενιά (και την Ηλέκτρα της Κωνσταντίνας Βούλγαρη) να ξανά - γνωρίσει το παρελθόν της αναζητώντας ερεθίσματα, εμπνεύσεις μια επιστροφή στα ουσιαστικά αιτήματά της και μερικούς σοβαρούς λόγους για να αμφισβητήσει τα δεδομένα της.
Και στα Εξάρχεια μια ευκαιρία να αποκατασταθούν, όχι μόνο σε σχέση με το αμφισβητούμενο παρόν τους, αλλά το κυριότερο σε σχέση με το συναρπαστικό (έτσι κι αλλιώς κινηματογραφικό από τη φύση του) επίσης αμφιλεγόμενο παρελθόν τους.
Διαβάστε εδώ τη γνώμη του Flix για το «Συγχαρητήρια για τους Αισιόδοξους?» της Κωνσταντίνας Βούλγαρη, για το ντοκιμαντέρ «Κατερίνα Γώγου: Για την Αποκατάσταση του Μαύρου» του Αντώνη Μποσκοΐτη, για το «Φωνές από το Υπόγειο» του Γιάννη Χαριτίδη και για το «Welcome to the Show - Η μουσική κληρονομιά του Παύλου Σιδηρόπουλου» των Αλέξη Πόνσε και Κώστα Πλιάκου.
