Ο Ισραηλινός Σαμουέλ Μαόζ εμφανίστηκε από το πουθενά το 2009 στο διαγωνιστικό της Βενετίας και κέρδισε το Χρυσό Λέοντα δια χειρός του τότε προέδρου Ανγκ Λι για το «Lebanon», ένα ρεαλιστικό και κλειστοφοβικό πολεμικό δράμα με αναπάντεχες κι απρόσμενες εκρήξεις λυρισμού. Οκτώ χρόνια μετά επανέρχεται φέτος στο διαγωνιστικό με τη νέα του ταινία και διεκδικεί με αξιώσεις για δεύτερη φορά την κορυφαία διάκριση, καθώς το «Foxtrot» είναι αν όχι μια σπουδαία ταινία (που είναι), τουλάχιστον μια ολότελα διαφορετική κινηματογραφική εμπειρία σε σχέση με την προηγούμενη δουλειά του σκηνοθέτη, ένας, όπως προδίδει ο τίτλος, νέος χορός του οποίου τα βήματα πρέπει να μάθουμε, πριν ακολουθήσουμε το ρυθμό του. Πάμε λοιπόν.
1. Σημείο εκκίνησης
Eνας χωματόδρομος στη μέση του πουθενά, άγνωστο πού κι άγνωστο ποιός τον διασχίζει.
2. Δύο βήματα μπροστά
Το διαμέρισμα της οικογένειας Φέλντμαν. Ξαφνικά κάποιος χτυπάει το κουδούνι. Μια γυναίκα ανοιγει την πόρτα και στη θέα των επισκεπτών λιποθυμά και παθαινει κρίση. Oταν αποκαλύπτεται η ταυτότητά τους, γίνεται γνωστός και ο λόγος. Πρόκειται για αξιωματικούς του ισραηλινού στρατού που ήρθαν να ανακοινώσουν ότι ο γιος της οικογένειας Τζόναθαν έχει σκοτωθεί εν ώρα υπηρεσίας. Δίνονται οι απαραίτητες και τυπικές συβουλές διαχείρισης του πένθους και μετά μένουν μόνοι οι γονείς του θανόντος μέσα στο άδειο και υπερστυλιζαρισμένο διαμέρισμα. Αρχίζει η ώρα του θρήνου, ενός θρήνου βωβού κι εκκωφαντικά σιωπηλού. Η μητέρα είναι ναρκωμένη στο κρεβάτι κι ο πατέρας προσπαθεί να συνειδητοποιήσει την απώλεια. Στους διαδρόμους βασιλεύουν οι σκιές και η σιωπή. Ο πατέρας, ανίκανος να συμφιλιωθεί με το νέο της απώλειας περιφέρεται στους γεμάτους σκιές διαδρόμους, ξεσπά πάνω στο σκύλο της οικογένειας κι αυτοτραυματίζεται σκόπιμα αφήνοντας το καυτό νερό να τρέξει, προκειμένου να σωματοποιήσει τον πόνο που αισθάνεται. Σε μια σχολή χορού στην ίδια πολυκατοικία τα ζευγάρια χορεύουν ανύποπτα foxtrot. Οι γραφειοκρατικές διαδικασίες για την κηδεία ξεκινούν, οι συγγενεις, μεταξύ των οποίων και η υπέργηρη επιζήσασα του Aουσβιτς και σε άνοια γιαγιά της οικογένειας, ενημερώνονται, όλα είναι έτοιμα για την τελετή, μέχρι που το κουδούνι ξαναχτυπά και είναι πάλι οι ίδιοι αξιωματικοί που ενημερώνουν ότι τελικά όλα ήταν ένα φρικτό λάθος, πως πρόκειται περί συνωνυμίας και πως ο γιός είναι τελικά ζωντανός. O πατέρας παθαίνει υστερικό επεισόδιο και απαιτεί να έρθει ο γιος στο σπίτι.
3. Eνα βήμα δεξιά.
Eνα στρατιωτικό φυλάκιο κι ένα οδόφραγμα στη μέση του πουθενά. Πέντε στρατιώτες, φύλακες σε μία no man’s land, μεταξύ των οποίων και ο Τζόναθαν Φέλντμαν. Μοναδικοί διερχόμενοι, μία καμήλα και σποραδικά αυτοκίνητα με ζευγάρια Αράβων ως επί το πλείστον, την ταυτότητα των οποίων ελέγχουν και μετά παραδίδονται πάλι στην ερημιά του τοπίου, ενός τοπίου σουρεαλιστικού και βγαλμένου από ταινία του Ρόι Άντερσον. Ένας στρατιώτης χορεύει στον έρημο δρόμο foxtrot. Οι μέρες και οι νύχτες κυλούν ράθυμα με ιστορίες από τη ζωή στον έξω κόσμο. Ο Τζόναθαν Φέλντμαν αφηγείται την ιστορία που του είπε ο πατέρας του το τελευταίο βράδυ πριν πάει στο στρατό, πώς αντάλλαξε κάποτε στην εφηβεία του μία βίβλο οικογενειακό κειμήλιο δέκα γενεών για ένα περιοδικό με γυμνά pin up girls, μεταξύ των οποίων και της γυμνόστηθης Μις Ιανουαρίου 1970 στο κεντρικό σαλόνι. Την επόμενη μέρα ένας τυπικός έλεγχος εξελίσσεται σε τραγωδία. Ο νεαρός Τζόναθαν Φέλντμαν καλείται επειγόντως σπίτι του.
4. Δύο βήματα πίσω.
Επιστροφή στο διαμέρισμα της οικογένειας Φέλντμαν. Αντί για μια χαρούμενη επανένωση, βλέπουμε τους δύο γονείς, σε διάσταση πλέον, να θρηνούν. Αυτή τη φορά χωρίς στυλιζάρισμα, χωρίς σιωπές, χωρίς καμία αίσθηση παγωμάρας. Η μητέρα κατηγορεί τον πατέρα ότι αυτός ευθύνεται για το χαμό του γιου τους. Αναπολούν την κοινή τους ζωή, έρχονται κοντά, κλαίνε και σε κάποια στιγμή θυμούνται κάποιες πιο ευτυχισμένες στιγμές και μοιράζονται ένα αυτοσχέδιο χορό. Foxtrot φυσικά, του οποίου τα βήματα είναι απλά και κυκλικά. Σαν τη μοίρα που πρέπει αναπόφευκτα να κάνει τον κύκλο της.
5. Επιστροφή στο σημείο εκκίνησης.
Ο χωματόδρομος στη μέση του πουθενά δεν ήταν τελικά, παρά ο τόπος της τραγωδίας, εκεί όπου θα ανατραπεί το στρατιωτικό φορτηγό που μεταφέρει το γιο της οικογένειας Φέλντμαν. Ο χορός του πεπρωμένου έχει κλείσει. Ή μήπως μόλις άνοιξε;
Πολλές ταινίες έχουν θίξει το θέμα της απώλειας και μάλιστα της μεγαλύτερης όλων, αυτής ενός παιδιού. Άλλες μελοδραματικά, άλλες στωικά κι αποστασιοποιημένα, άλλες με ένα αίσθημα συναισθηματικού εκβιασμού και χειραγώγησης κι άλλες ποητικά και λυρικά. Καμία όμως, τουλάχιστον από αυτές της πρόσφατης μνήμης, δεν το κάνει τόσο αινιγματικά και με τόση φορμαλιστική τόλμη όσο το Foxtrot, το οποίο ανακατεύει κινηματογραφικές και αφηγηματικές τεχνικές για να στήσει μια περίτεχνη, αν και με σαφή και διακριτά βήματα, χορογραφία του μοιραίου και του θρήνου, με μια αλησμόνητη εικαστική δύναμη, που σε κάνει να κουβαλάς τις εικόνες του για πολλή ώρα μετά τους τίτλους τέλους.
Το πρώτο μέρος, ψυχρό κι αισθητικά άψογο μέσα στο υπερβολικό στυλιζάρισμά του, προκαλεί μια παγωμάρα αντίστοιχή του μουδιάσματος του αποσβολωμένου πατέρα, με το συναίσθημα να αναζητά απεγνωσμένα διέξοδο μέσα από ασφυκτικά πλάνα και μικρές, ανεπαίσθητες στιγμές που καταφέρνει να εκραγεί με ορμή. Στο δεύτερο, το υπερρεαλιστικό τοπίο και οι σουρρεαλιστικές καταστάσεις προκαλούν αρχικά την αίσθηση ότι είναι το comic relief μιας ταινίας που αποφασίζει ξαφνικά να αλλάξει εντελώς πλεύση, σταδιακά όμως γίνεται αισθητό ότι αυτή αποτελεί το εξπρεσσιονιστικό ξέσπασμα της ζωής μέσα στην πεισιθάνατη συμφωνία που έχει ενορχηστρώσει ο Μαόζ. Στο τρίτο, απογυμωμένο από σκηνοθετικά τεχνάσματα μέρος, μένουν μόνο η ανθρωπιά και η τρυφερότητα της προσέγγισης, ως η μόνη διέξοδος και παρηγοριά στο πένθος.
Με μια μεταφυσική προσέγγιση του μοιραίου, που είχε να οπτικοποιηθεί στον κινηματογράφο τόσο αποκαλυπτικά από την εποχή του Κισλόφσκι, το Foxtrot είναι ένα πολυμορφικό παζλ, ένα πείραμα στην τεχνική και τη φόρμα, ένας βουβός σπαραγμός για μια χώρα στην οποία οι συρράξεις κι η απώλεια έχουν εντυπωθεί στο συλλογικό ασυνείδητο, μα πάνω απ’ όλα ένας χορός για την αέναη διαδοχή της ζωής και του θανάτου. Κάποιος είχε πει κάποτε ότι όλες οι μεγάλες ταινίες ξεκινούν τη στιγμή που τελειώνουν και δεν υπάρχει αμφιβολία πως το Foxtrot είναι μία από αυτές.
