Πανομοιότυπα κορίτσια ντυμένα με στρατιωτικά ρούχα εργάζονται κοπιωδώς. Μια μητριαρχική οικογένεια. Μια ολιγαρχική κοινωνία. Τι θα γινόταν αν αντικαθιστούσαμε τις μέλισσες με ανθρώπους;Η Αννα, μια εργάτρια μέλισσα που ακόμα βρίσκεται στο στάδιο της εκπαίδευσης, παρακολουθεί το σύμπαν της κυψέλης μέσα στο οποίο ζει. Προσπαθεί να κατανοήσει τους κανόνες μιας κοινωνίας σκληρής και ανταγωνιστικής, να ενταχθεί στο σύνολο και να υπηρετήσει το «κοινό καλό». Αδυνατώντας, ωστόσο, να συναινέσει στη βιαιότητα που την περιβάλλει, καταδικάζεται στην απόλυτη μοναξιά και οδηγείται σε μία ριζική απόφαση.
Αυτή είναι η υπόθεση της νέας μικρού μήκους ταινίας του Μανώλη Μαυρή που γνωρίσαμε με τα «Maneki Neko» και «Blue Train».
Η ταινία με τίτλο «Brutalia, Εργάσιμες Μέρες», συμμετέχει στο διαγωνιστικό τμήμα των ταινιών μικρού μήκους της Εβδομάδας Κριτικής του φετινού Φεστιβάλ Καννών που διεξάγεται από τις 7 μέχρι και τις 15 Ιουλίου. Η ταινία είναι μια ελληνο-βελγική συμπαραγωγή των AVION FILMS, Stathi Twins & Tarantula Belgique, χρηματοδοτούμενη από το Ελληνικό Κέντρο Κινηματογράφου, το Κέντρο Κινηματογράφου και Οπτικοακουστικών μέσων των Βρυξελλών και τον ΕΚΟΜΕ.
Ο Μανώλης Μαυρής αναφέρει για την έμπνευση και τη φιλοσοφία πίσω από την ταινία:
Η επιθυμία να ασχοληθώ με το θέμα προέκυψε κατά τη διάρκεια της στρατιωτικής μου θητείας στην παραμεθόριο των ελληνικών συνόρων. Εκτίοντας, υποχρεωτικά, την εννιάμηνη υπηρεσία μου, βρέθηκα να παρατηρώ ένα καινούριο «σύμπαν», τελείως διαφορετικό από οτιδήποτε είχα συναντήσει μέχρι τότε. Μια ετεροτοπία, όπως την περιγράφει ο Michel Foucault, εξοστρακισμένη από την «κανονική» κοινωνία, με δικούς της κανόνες και κώδικες.
Αυτό το «σύμπαν» αποτέλεσε αφορμή για να εστιάσω πάνω σε έννοιες όπως η πειθαρχία, η εργασία, η τάξη, η ρουτίνα, ο εγκλεισμός, ο φόβος. Το θέμα όμως που με απασχόλησε περισσότερο ήταν η σχέση του ατόμου με το κοινωνικό σύνολο. Πώς οι προσωπικές επιθυμίες - και κατ’ επέκταση η ταυτότητα του ατόμου - ισοπεδώνονται “με στόχο να υπηρετηθεί το κοινό καλό”. Πώς ένα σύστημα που καταργεί την ατομική κρίση και ομογενοποιεί τα άτομα, τα μετατρέπει σε εκτελεστικά όργανα διαταγών και κανόνων. Όπως αναφέρει η Χάνα Αρεντ στη φιλοσοφική της μελέτη για την Κοινοτοπία του Κακού («Ο Αϊχμαν στην Ιερουσαλήμ», 1963), αυτό έχει ως αποτέλεσμα τα όρια της «ηθικής κρίσης» του ατόμου να αλλοιώνονται, διαστρεβλώνοντας τη δυνατότητα διάκρισης ανάμεσα στο καλό και το κακό.
Στη συνέχεια, αναζητώντας το πλαίσιο μέσα στο οποίο θα διαδραματιστεί η ιστορία, ανακάλυψα ότι πολλά κοινωνικά μοντέλα που υπάρχουν στη φύση φέρουν κοινά στοιχεία με αυτά της στρατιωτικής και πειθαρχημένα εργατικής κοινωνίας για την οποία ήθελα να μιλήσω. Ένα από τα πιο εντυπωσιακά και πλησιέστερο σε αυτό που αναζητούσα ήταν η κοινωνία των μελισσών.
Σε αυτό το σημείο προέκυψε η ιδέα. Επιθυμώντας να μην ταυτίσω την ταινία με ένα συγκεκριμένο κοινωνικοπολιτικό καθεστώς (συγκεριμένη χώρα και χρονική στιγμή) οδηγήθηκα στην αλληγορία. Τοποθετώντας την ιστορία σε μια κυψέλη και αντικαθιστώντας τις μέλισσες με τους ανθρώπους θέλησα να αναφερθώ σφαιρικά στην ανθρώπινη φύση, ευελπιστώντας ότι η ταινία θα αποκτήσει οικουμενική ταυτότητα.
Η στρατιωτικοποιημένη εργασία των μελισσών, σύμβολο αποτελεσματικότητας στην ανθρώπινη συνείδηση, αποτέλεσε για μένα βασικό πεδίο διερεύνησης. Ύστερα από εκτενή έρευνα πάνω στην κοινωνία των μελισσών ανακάλυψα πως πολλά από τα χαρακτηριστικά τους, όταν μεταφράζονται - μέσω της κινηματογραφικής γλώσσας - σε ανθρώπινα μέτρα, δημιουργούν εξαιρετικά ενδιαφέρουσες συνθήκες. Κάποιες ιδιαίτερα βίαιες και άλλες εξαιρετικά κωμικές.
Η ταινία «Brutalia, Εργάσιμες Μέρες» αποτελεί μια αλληγορία που ακροβατεί ανάμεσα στο θρίλερ και τη μαύρη κωμωδία. Μέσω μιας απλής μεταφοράς, όπου οι μέλισσες “αντικαθίστανται” με ανθρώπους, διανοίγεται ένα νέο πεδίο διαλόγου πάνω σε πολλαπλά ή και ετερόκλιτα θέματα, όπως η στρατιωτικοποιημένη εργασία, η δομή μιας ολιγαρχικής κοινωνίας, η σκληρή και ανταγωνιστική κοινωνία των παιδιών, η βίαια υπερπαραγωγική κοινωνία των μελισσών. Ωστόσο, κύριο θέμα του έργου, αποτελεί η ένταξη του ατόμου στο σύνολο και η μοναξιά την οποία βιώνουν οι χαρακτήρες μέσα σε αυτό.
Εχοντας ως βασικές αναφορές τις ταινίες «Full Metal Jacket» του Στάνλεϊ Κιούμπρικ (η εξοντωτική εκπαίδευση των στρατιωτών πριν πάνε στον πόλεμο του Βιετνάμ) και την ταινία «Beau Travail» της Κλερ Ντενί (ο σουρεαλισμός της διατήρησης ενός στρατιωτικού μηχανισμού σε απουσία πολέμου) παρακολουθούμε μέσα από το πρίσμα της Αννας - μιας νεαρής εργάτριας μέλισσας που βρίσκεται στα κατώτερα στρώματα της ιεραρχίας - την εισαγωγή των εργατριών στην κοινωνία της κυψέλης. Βλέπουμε τη δομή της σκληρής κοινωνίας, τη σταδιακή εσωτερική μετάλλαξη της ηρωίδας μέσω της καταπίεσης που βιώνει και στο τέλος τη συμβολική ανατροπή και καταστροφή του συστήματος («Zabriskie Point» του Μικελάντζελο Αντονιόνι).
Ιδιαιτερότητα του φιλμ αποτελεί ο τρόπος με τον οποίο παρουσιάζονται οι νεαρές γυναίκες – εργάτριες μέλισσες. Πρόκειται για την αναπαράσταση μιας μητριαρχικής κοινωνίας, μέσα στην οποία μόνο οι γυναίκες παίρνουν αποφάσεις, εργάζονται και την προστατεύουν από εξωτερικούς εχθρούς. Δεν υπάρχει ατομικό συμφέρον, ούτε ωφελιμιστικά κίνητρα. Με “αίσθημα δικαίου” οι εργάτριες μέλισσες αφοσιώνονται στα κοπιαστικά έργα που αναλαμβάνουν εφ’ όρου ζωής και έναντι στοιχειωδών «απολαβών» που διασφαλίζουν απλά την επιβίωσή τους. Είναι πανίσχυρες, ανθεκτικές και παραγωγικές. Ενσαρκώνουν το τελειότερο μοντέλο συνεργασίας με μοναδικό στόχο τη διαιώνιση του είδους (όπως περιγράφει ο Matt Ridley στις Ρίζες της Αρετής). Από την άλλη πλευρά, οι άντρες – κηφήνες (όπως ακριβώς συμβαίνει σε μία κυψέλη) έχουν αποκλειστικά δευτερεύοντα ρόλο. Είναι παθητικοί, ανενεργοί και απολαμβάνουν το χρόνο, χωρίς καμία ευθύνη και υποχρέωση. Κατ’ επέκταση, η συμβολή τους στην κοινωνία είναι μικρή. Η χρησιμότητά τους περιορίζεται κυρίως στην αναπαραγωγή, ρόλο που ωστόσο μόνο ένα πολύ μικρό ποσοστό κηφήνων καταφέρνουν να εκπληρώσουν κατά τη διάρκεια της ζωής τους. Πρόκειται ουσιαστικά για ένα σύστημα με αυστηρά παγιωμένους «κοινωνικούς» ρόλους, λειτουργικό και παραγωγικό.
Στην ταινία, το γυναικείο φύλο παρουσιάζεται ασύμμετρα ισχυρό σε σχέση με το αντρικό. Ωστόσο, δεν επιχειρώ να κατασκευάσω ένα φεμινιστικό μανιφέστο, παρά μόνο να αναπαραστήσω αυτό που συμβαίνει στη φύση, συνθέτοντας μια δυστοπική κοινωνία, από την οποία απουσιάζει το συναίσθημα. Πρόκειται για μια απαισιόδοξη ματιά πάνω στην πορεία του ανθρώπινου είδους, που διαχρονικά κατασκευάζει κοινωνικά μοντέλα, τα οποία αποσκοπούν στην παραγωγικότητα. Το άτομο βρίσκεται, αναπόφευκτα, ανίσχυρο και εγκλωβισμένο σε κανόνες και νόρμες που το ίδιο δεν ελέγχει. Σε τι διαφέρει όμως ο άνθρωπος από τις μέλισσες; Και γιατί θεωρείται θετική και υποδειγματική η στρατιωτικοποιημένη εργασία; Γιατί οι άνθρωποι προβάλλουν διαχρονικά στο μελίσσι την πειθαρχημένη κοινωνία, εξιδανικεύοντας την παραγωγικότητα και παραβλέποντας ένα σύστημα που προάγει την εξόντωση μέσω της εργασίας; Μπορεί τελικά ένα τέτοιο μοντέλο - που στο όνομα του κοινού καλού επιβάλλει τη θανάτωση των αδυνάμων - να αποτελέσει ουτοπικό όραμα για την ανθρώπινη κοινωνία;
Τέλος, θα ήθελα να επισημάνω ότι η ταινία φιλοδοξεί να αποτελέσει μια σπουδή πάνω στην κίνηση του «σμήνους». Tο βλέμμα του θεατή ακολουθεί το συλλογικό υποκείμενο και για αφηγηματικούς λόγους εστίασης, παρατηρεί ατομικά υποκείμενα. Στόχος είναι η ταύτιση του θεατή με τους πολλούς (με τη μάζα), ακόμα και με αρνητικά σημαινόμενα. Παρατηρούμε το σμήνος ως ένα αυτοτελές, μεμονωμένο υποκείμενο, κι ας είναι ουσιαστικά συλλογικά αποτελούμενο από πολλές μονάδες.
Brutalia, Εργάσιμες Μέρες | Σενάριο - Σκηνοθεσία: Μανώλης Μαυρής | Παραγωγή: Annabelle Aronis, Γιώργος Τσοκόπουλος, Μαντώ και Μυρτώ Στάθη | Συμπαραγωγοί: Valerie Bournonville, Joseph Rouschop | Διεύθυνση Φωτογραφίας: Μανού Τιλίνσκι | Μοντάζ: Θοδωρής Αρμάος | Ηχοληψία: Αλέξης Κουκιάς | Script: Καρίνα Λογοθέτη | Art Director: Δάφνη Καλογιάννη | Κοστούμια: Ευα Γουλάκου | Μακιγιάζ: Κυριακή Μελίδου | Hairstyling: Daniel Bababekova | Μουσική: Larry Gus | Χορογραφία: Αλέξανδρος Βαρδάξογλου | 1η Βοηθός Σκηνοθέτη: Ζαμπέλα Χαβιάρα | Διεύθυνση Παραγωγής: Βαγγέλης Φακίνος | Location Managers: Παναγιώτης Λαζαράκος, Αλέξης Αναστασιάδης | Παίζουν: Ελσα Λεκάκου, Κόρα Καρβούνη, Χαρά Μάτα-Γιαννάτου
Ο Μανώλης Μαυρής γεννήθηκε στην Αθήνα το 1987. Σπούδασε γραφιστική και κινούμενο σχέδιο στην Αθήνα και έκανε μεταπτυχιακό στην οπτική επικοινωνία, στο Central Saint Martins του Λονδίνου. Οι μικρού μήκους ταινίες του έχουν προβληθεί σε μεγάλα φεστιβάλ όπως το BFI London Film Festival, το PÖFF (Tallinn Black Nights Film Festival), το Interfilm Berlin International Short Film Festival και έχουν λάβει πολλά διεθνή βραβεία. Το 2017, η δεύτερη μικρού μήκους ταινία του, «Maneki Neko», προβλήθηκε σε πάνω από 40 φεστιβάλ παγκοσμίως και απέσπασε συνολικά 17 βραβεία. Πρόσφατα ολοκληρώθηκαν τα γυρίσματα της νέας μικρού μήκους ταινίας του «Brutalia, Εργάσιμες μέρες», μιας Ελληνο-Βελγικής παραγωγής χρηματοδοτούμενης από το Ελληνικό Κέντρο Κινηματογράφου και το Κέντρο κινηματογράφου και οπτικοακουστικών μέσων των Βρυξελλών.
