Πριν από έξι χρόνια το «Βαλς με τον Μπασίρ» είχε αποκαλύψει και το ταλέντο του Αρι Φόλμαν (σκηνοθέτη και σεναριογράφου στις μικρές και μεγάλες οθόνες του Ισραήλ) αλλά και την έξω από τα δόντια προσέγγισή του στο σινεμά, το market, τα βραβεία, τους θεατές. Ο Φόλμαν δεν κάνει politically correct συζητήσεις. Ευγενικός, μορφωμένος, απλός αλλά ταυτόχρονα εξαιρετικά απαιτητικός με τον συνομιλητή του και με μία επίθεση ειλικρίνειας που μπορεί να σε τρομάξει. Ειδικά αν είσαι στις Κάννες, στην απατηλή λάμψη της ματαιοδοξίας ενός φεστιβάλ που σου πλασάρει ό,τι αστράφτει για χρυσό (φοίνικα). Τότε μισή ώρα με τον Φόλμαν μπορεί να σου φανεί μία σειρά από χαστούκια, ή (ανάλογα πώς θέλεις κι εσύ να σου σερβίρεται η αλήθεια) δροσερός, καθαρός αέρας που έρχεται από την Ανατολή για να υπενθυμίσει στη Δύση ότι δεν είναι όλα μία εικονική πραγματικότητα. Υπάρχει και η πραγματική.
Ο Φόλμαν λοιπόν επέστρεψε στο φεστιβάλ που τον ανέδειξε και του έδωσε τη φόρα να φτάσει μέχρι και τα Οσκαρ για να παρουσιάσει την νέα ταινία του στην πρεμιέρα του Δεκαπενθημέρου Σκηνοθετών: το «Πέρα από το Ονειρο» («The Congress») - ένα εξαιρετικά πολιτικό, ιδιαίτερα φιλοσοφικό και ταυτόχρονα αποθεωτικά σουρεαλιστικό sci-fi δράμα, που κάνει κριτική στο μέλλον του σινεμά (και του κόσμου μας), όσο το animation κομμάτι του ξεφεύγει από κάθε ρεαλισμό, θυμίζοντας Τέρι Γκίλιαμ, ή Ντέιβιντ Λιντς σε LSD τριπάκι να σκηνοθετεί looney tunes. Διαβάστε ολόκληρη την κριτική του Flix για το «Πέρα από το Ονειρο» εδώ.
To Flix συνάντησε τον Φόλμαν και συζήτησαν για το σινεμά, τις νέες τεχνολογίες, το μέλλον, τα όνειρα. Και οι απαντήσεις του ήταν ειλικρινείς, ωμές, διασκεδαστικές και για αυτό σοβαρότατες.
Κύριε Φόλμαν, συγχαρητήρια για την ταινία. Πείτε μας λίγο πώς αμέσως μετά την επιτυχία του «Βαλς με τον Μπασίρ» αποφασίσατε ότι ένα σουρεαλιστικό και συμβολικό sci-fi, βασισμένο ελεύθερα στο «The Futurological Congress» του Στανισλάβ Λεμ, θα ήταν το κατάλληλο επόμενο βήμα για εσάς;
Διάβασα για πρώτη φορά το βιβλίο όταν ήμουν 16 χρονών. Ημουν φανατικός της επιστημονικής φαντασίας, αλλά πάνω από όλα ήμουν έφηβος και... κάπνιζα μπάφους. Κι αυτό, τουλάχιστον στο Ισραήλ, ήταν το πιο διάσημο βιβλίο για να διαβάζεις μαστουρωμένος (γελάει). Το έχετε διαβάσει έτσι; Α, είναι μία εντελώς διαφορετική ανάγνωση κι εμπειρία. Ομως το ξαναδιάβασα όταν ήμουν φοιτητής στη σκηνοθεσία και αμέσως μου μπήκε το μικρόβιο να κάνω κάτι κάποτε πάνω σ' αυτό. Πέρασαν τα χρόνια, ήρθε το «Βαλς με τον Μπασίρ» το οποίο ήταν ένα πολύ προσωπικό κι επώδυνο φιλμ. Μου πήρε πολύ καιρό να το ολοκληρώσω, αλλά επίσης καθυστέρησα ταξιδεύοντας με την ταινία, παρουσιάζοντάς την σε όλο τον κόσμο, μιλώντας συνεχώς για μένα και την εμπειρία μου. Οταν όλο το τσίρκο αυτό τελείωσε αναρωτήθηκα τι θα ήθελα να κάνω μετά. Και η απάντηση ήταν μία: «να ξεφύγω από μένα». Η επιστημονική φαντασία είναι ο πιο αποτελεσματικός τρόπος να το πετύχεις αυτό. Να ξεφύγεις από τον εαυτό σου, από τον κόσμο όπως τον ξέρεις. Οπότε επέστρεψα σ' αυτό το βιβλίο κι αγόρασα τα δικαιώματα. Πάλι όμως δεν ήξερα ακριβώς πώς ήθελα να το μεταφέρω στην οθόνη. Από ανάγκη και πάλι να μην κάνω τα ίδια δεν το ήθελα να είναι μόνο animation, αλλά μοιρασμένο το live action και το σχέδιο.
Και η ιδέα της “Ρόμπιν Ράιτ”, μίας ηθοποιού στο επίκεντρο όλης της ιστορίας, πώς προέκυψε;
H ιδέα της γερασμένης ηθοποιού μου ήρθε από το προηγούμενο ταξίδι μου στις Κάννες με το «Βαλς με τον Μπασίρ». Σ' ένα πάρτι της Αγοράς μου έδειξαν μία γριούλα στην άκρη του δωματίου και με ρώτησαν αν ήθελα να μας συστήσουν. Ρώτησα ποια είναι και όταν μου είπαν, κόντεψα να λιποθυμήσω. Ηταν το ίνδαλμά μου στα νιάτα της. Μία εμβληματική, τεράστια ηθοποιός. Δε θα σας πω ποια, γιατί τη σέβομαι πάρα πολύ. Ηταν εντελώς πειραγμένη από τις πλαστικές και γερασμένη. Την επόμενη μέρα περπατούσα με τις αδελφές μου στην Κρουαζέτ και πέσαμε πάνω της ξανά. Τις ρώτησα αν την αναγνώρισαν και έπαθαν κι εκείνες το ίδιο σοκ. Εμείς είχαμε μείνει με την εικόνα της όταν ήταν 25 χρονών και το απόλυτο sex symbol. Οπότε τότε μου μπήκε η ιδέα. Η εικόνα της εισόδου της «Ρόμπιν Ράιτ» στο Συμπόσιο. Η ταινία μου θα είχε αυτό τον άξονα: μία ηθοποιός εναντίον της εικόνας της, της δημοσιότητάς της κι αν αυτό της ανήκει ποτέ.
Πόσο καιρό χρειαστήκατε για να διασκευάσετε το βιβλίο;
Μου πήρε ένα χρόνο να γράψω το σενάριο. Κι αυτό για μένα είναι πάρα πολύ. Το «Βαλς με τον Μπασίρ» μου πήρε 4 μέρες! Μιλάω σοβαρά: πήγα σε μία καλύβα στη Γαλιλαία, ήξερα τι ήθελα να πω, το τέλειωσα σε 4 μέρες. Με αυτή εδώ την ταινία παιδεύτηκα πολύ. Απομονώθηκα στο σκάφος μου για ένα χρόνο και νομίζω ότι τριπάρισα εντελώς. Αυτά που συνέβησαν στη διάρκεια ενός χρόνου στο σκάφος... ούτε να σας τα περιγράψω δεν μπορώ. Ας το αφήσουμε...
Το στιλ του animation που χρησιμοποιείτε εδώ είναι εντελώς διαφορετικό από αυτό του Μπασίρ. Πώς προσεγγίσατε το ύφος και την αισθητική του;
Το σχέδιο είναι εμπνευσμένο από το βιβλίο. Αρχικά προσπαθήσαμε να ακολουθήσουμε την τεχνική animation του «Μπασίρ» και το αποτέλεσμα ήταν φρικτό. Μία σκέτη καταστροφή. Δεν συμφωνούσε σε τίποτα με την υφή, την ιδεολογία του βιβλίου. Την ουσία , αλλά και την αισθητική, του «The Congress». Οταν έχεις να κάνεις με μία «χημική δικτατορία» το μόνο που δε χρειάζεσαι είναι ρεαλισμός. Στο Μπασίρ προσπαθούσα να αποτυπώσω όσο πιο αληθινά μπορούσα το παρελθόν, εδώ έπρεπε να οραματιστώ ένα σουρεαλιστικό φουτουριστικό μέλλον. Μετά από 7 μήνες πετάξαμε τα πάντα στα σκουπίδια – μαζί με πολλά χρήματα από τον προϋπολογισμό μας. Προσπαθούσαμε να βρούμε μία άλλη πηγή έμπνευσης και ανατρέξαμε πίσω στην αρχή του animation. Στον Ποπάι, στον πρώτο Σούπερμαν, στην Μπέτι Μπουπ. Αμέσως αναγνώρισα αυτό που ήθελα να κάνω: ωμό, ακατέργαστο, πρωτόλειο animation. Δεν ήθελα την τελειότητα της σχολής Disney. Ηθελα κάτι πιο βρώμικο. Η μόνη ομοιότητα με τον Μπασίρ είναι ότι έβαλα τους ηθοποιούς μου και έπαιξαν όλες τις σκηνές κανονικά. Τη γυρίσαμε κανονικά την ταινία. Ηταν μέρος της δημιουργικής διαδικασίας.
Σας αρέσει το πολιτικό σινεμά ή πιστεύετε ότι όλα είναι έτσι κι αλλιώς πολιτικά;
Δεν έχω βρει σαφή απάντηση σ' αυτή την ερώτηση. Και το συζητούσα κι με έναν συνάδελφό σας στο αεροπλάνο. Εναν κριτικό του Screen. Ο οποίος μου είπε ότι «ανυπομονεί για την μέρα που κάποιος Ισραηλινός σκηνοθέτης θα κάνει μία καλή ταινία που δε θα είναι πολιτική και δε θα έχει να κάνει με το Ολοκαύτωμα». Για λίγη ώρα προσπάθησα να του βρω τίτλους ταινιών για να του αποδείξω ότι είχε άδικο. Δεν είναι όλες οι καλές ταινίες από τη χώρα μου πολιτικές. Και μετά σταμάτησα για δύο λόγους: πρώτον, γιατί, ναι όλα είναι πολιτικά έτσι κι αλλιώς και δεύτερον γιατί ο τύπος ήταν ένας αλαζόνας μαλάκας.
Ηταν η Ρόμπιν Ράιτ η πρώτη σας επιλογή για τον πρωταγωνιστικό ρόλο;
Οχι, η Ρόμπιν δεν ήταν η πρώτη μου επιλογή. Είχα μία άλλη ηθοποιό στο μυαλό μου. Αλλά εκείνη τρόμαξε και δεν ήθελε να το κάνει. Είχα γράψει το πρώτο draft του σεναρίου, είχα την ταινία μπροστά μου και δεν είχα ηθοποιό. Τότε ήταν η εποχή των Οσκαρ και πήγαινα με τον Μπασίρ από απονομή σε απονομή. Σε μία από αυτές καθόμουν σ' ένα τραπέζι ακριβώς απέναντι από το τραπέζι της Ρόμπιν. Την κοιτούσα όλο το βράδυ. Οχι επειδή ήταν φυσικά πανέμορφη. Αλλά γιατί ήταν τόσο θλιμμένη και εύθραυστη. Αυτή η θλίψη της γέννησε την πρώτη σκηνή της ταινίας. Το πρόσωπο μίας ηθοποιού που ακούει όλα αυτά τα απογοητευτικά πράγματα από έναν ατζέντη που δεν βλέπουμε. Το γκρέμισμά της. Σηκώθηκα από το τραπέζι μου και την πλησίασα. Της πρότεινα να κάνουμε ένα τσιγάρο και της είπα για την ταινία. Της έδειχνα προσχέδια στο κινητό μου. Μου απάντησε «είμαι μέσα!» Ηταν η πιο εύκολη, φυσική συμφωνία που έχω κάνει στη ζωή μου. Ο μόνος όρος που έβαλε ήταν ότι δεν ήθελε η «Ρόμπιν Ράιτ» να έχει σχέση με εκείνη ή τη δική της καριέρα. Δουλέψαμε μαζί τον χαρακτήρα για 4 χρόνια. Ηταν μέρος κάθε σεναριακής προσέγγισης, κάθε ιδέας στο σχεδιασμό. Η Ρόμπιν είναι μία πολύ έξυπνη γυναίκα. Πολύ γενναία. Ακούστε αυτό που σας λέω: πολύ γενναία.
Με την Ρόμπιν Ράιτ σ' ένα διάλειμμα από τα γυρίσματα...
...και στη πρεμιέρα του Δεκαπενθημέρου Σκηνοθετών, Κάννες 2013
Ενα από τα θέματα της ταινίας είναι «ο θάνατος του σινεμά όπως το ξέραμε». Είναι κάτι που σας ανησυχεί; Ολο και περισσότεροι σκηνοθέτες το θίγουν τελευταία – όπως ο Στίβεν Σόντερμπεργκ
Ναι, τον γνώρισα χθες και το συζητούσαμε. Κοιτάξτε, δεν είμαι οπαδός της καταστροφολογίας. Ούτε κολλημένος με το παρελθόν. Ομως κάποια πράγματα είναι δεδομένα: η τεχνολογία τρέχει μπροστά. Εχουμε στη διάθεσή μας τώρα εκτός από τα CGI εφέ , το motion capture και το 3D, την ψηφιακή επανάσταση του scanning. Yπάρχει αυτό, δεν είναι πλέον «επιστημονική φαντασία». Η τεχνολογία έχει αλλάξει το σινεμά για πάντα. Με δύο τρόπους, κατά τη γνώμη μου. Πρώτον, έχουν χαθεί οι «μεσαίου μεγέθους» ταινίες. Από την μία παράγουμε ασταμάτητα sequels και prequels των μεγάλων blockbusters – ένα σινεμά γεμάτο X Men και ζόμπι – κι από την άλλη υπάρχει μόνο του ένα arthouse cinema. Μόνοι τους οι Τζάρμους και οι Καουρισμάκι αυτού του κόσμου. Σκεφτείτε όμως γιατί κάποιος μπορεί να ξεστομίσει ότι «το σινεμά όπως το ξέραμε πεθαίνει». Υπάρχουν αίθουσες που μπορούν να πουλήσουν μαζικά το σινεμά του Τζάρμους και του Καουρισμάκι; Μπορείς να δεις Καουρισμάκι σε multiplex; Οχι. Είναι σαν κακό αστείο. Σε δέκα χρόνια θα βλέπεις καλλιτεχνικό σινεμά μόνο σε μουσεία κινηματογράφου. Ηδη στη χώρα μου οι παραδοσιακές αίθουσες έκλεισαν. Εχουμε μόνο multiplex. Σκεφτείτε το λίγο. Αν η «μεσαίου μεγέθους» ταινία, η ταινία που έχει χαρακτήρες και μία γερή ιστορία ως άξονά της, είχε πεθάνει από τα 70ς δε θα είχαμε τις ταινίες του αμερικανικού κινηματογράφου που όλοι εμείς λατρέψαμε. Δεν θα υπήρχε ο Κόπολα, ο Φρίντκιν, ο Σκορσέζε, ο Λιούμετ, ο Μπογκντάνοβιτς. Είναι τραγικό. Δεύτερον, η τεχνολογία έχει αλλάξει ανεπίστρεπτα το ρόλο του σκηνοθέτη. Δεν υπάρχει κάποια αναγκαιότητα στο σετ πια. Μπορείς να κάνεις τα πάντα μετά. Είδα τη «Ζωή του Πι» στο αεροπλάνο και σοκαρίστηκα. Μπορούσα να καταλάβω ότι όλα έγιναν μετά. Προσπάθησα να φανταστώ αυτόν τον ηθοποιό μόνο του αντιμέτωπο με το blue screen. Είναι γελοίο. Ομως αυτό είναι.
Παραλαμβάνοντας το Ευρωπαϊκό Βραβείο για την Καλύτερη Ταινία Animation
Δεν είμαι εναντίον της τεχνολογίας. Αλλά καμιά φορά σε πιάνει θλίψη. Το «Blade Runner» είναι η αγαπημένη μου ταινία επιστημονικής φαντασίας. Αν το κοιτάξετε ακόμα και σήμερα έχει πίσω του μία τεράστια τεχνική και καλλιτεχνική υποδομή. Μία τέχνη. Ολα όσα βλέπετε σε κάθε πλάνο υπάρχουν. Εχουν κατασκευαστεί – μινιατούρες, μακέτες, σκηνικά. Από ξύλο, από χαρτί, από αλουμίνιο. Βάζω και το βλέπω κάθε 2-3 μήνες. Το αγαπώ τόσο πολύ. Και ξέρω: αυτή η ταινία θα ζήσει για πάντα. Ο,τι κι αν επιννοήσουν στο μέλλον, όποια τεχνολογία κι αν μας κυριεύσει, το «Blade Runner» θα ζήσει για πάντα. Πριν από λίγο καιρό, ο ίδιος σκηνοθέτης (στο όνομα του οποίου πίνω νερό) έκανε τον «Προμηθέα». Είχε όλη την τεχνολογία με το μέρος του. Και η ταινία δε βλέπεται. Κανείς δεν δίνει μια κουράδα για τον «Προμηθέα». Είναι ένα γαμημένο σκουπίδι. Ο σκηνοθέτης είναι ο ίδιος και κανείς δεν με πείθει ότι έχασε το ταλέντο του ή έπαψε να είναι ο genius που πιστεύω ότι είναι. Το πρώτο «Alien» το 1979 είναι ένα αριστούργημα. Αν δείτε το making of όλα κατασκευάστηκαν από το τίποτα. Δεν είχαν χρήματα. Και είναι ένα αριστούργημα. Δείτε τώρα το τέταρτο. Βαρετό. Σκατά. Δε θέλω να κουνήσω το δάχτυλο. Αλλά, ναι, έχει πεθάνει το σινεμά όπως το ξέραμε. Κι έχουν πεθάνει και οι σκηνοθέτες. Για να μην μιλήσω για τους ηθοποιούς. Μέσα στις πλαστικές, να μην μπορούν να κουνήσουν τίποτα στο πρόσωπό τους. Είναι σκέτη θλίψη. Σκέτη θλίψη. Δεν πιστεύεις στα μάτια σου.
Πώς τότε λέτε ότι δεν ανησυχείτε για το μέλλον; Ολα αυτά είναι πολύ μελανά. Υπάρχει διέξοδος;
Δεν ανησυχώ γιατί έχω επιλέξει να κοιτάζω μπροστά και να κοιτάζω τη δουλειά μου. Εγώ θα συνεχίσω να κάνω αυτό που κάνω. Ομως δεν μπορώ να μην κρατάω τα μάτια μου ανοιχτά στο τι συμβαίνει. Αυτό λέω. Ας κοιτάμε τι συμβαίνει στο σινεμά χωρίς παρωπίδες. Με ανοιχτό μυαλό. Η μόνη ελπίδα είναι στην Ευρώπη. Εκεί ακόμα κρατιούνται κάποιες ισορροπίες. Ο σκηνοθέτης είναι ακόμα δημιουργός. Εχει final cut. Κοιτάξτε, είναι ενδιαφέρον να το δούμε και μέσα από την ταινία. Αν με ρωτούσατε αν θα ακολουθούσα εγώ προσωπικά έναν κόσμο φαντασίας, ένα χημικό δημιούργημα του μυαλού μου, ή θα ήμουν με τους επαναστάτες που ζουν στην σκληρή κατεστραμμένη Γη, θα σας έλεγα ότι θα έκανα και τα δύο. Γιατί αυτό κάνουμε όλοι στη ζωή μας. Ενας Ισραηλινός σκηνοθέτης θα κάνει τις ταινίες του και μετά θα βουτήξει και λίγο στον κόσμο του Χόλιγουντ. Ενας άνθρωπος θα αντιμετωπίζει καθημερινά τις δυσκολίες της ζωής του, αλλά θα ερωτευτεί κιόλας και για λίγο θα τα βλέπει όλα ονειρικά. Ετσι είναι. Δεν είναι μαύρο άσπρο. Απλά οι διαδικασίες, οι επιλογές, οι στιγμές συμβαίνουν μέσα μας. Δεν υπάρχει ένας animator να τις αποτυπώνει. Αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι δεν είναι όλα αληθινά. Θα ζήσουμε και με τους δύο κόσμους. Θα τους εναλλάσσουμε, θα τους παλεύουμε, θα τους αμφισβητούμε. Και πάλι από την αρχή.
Διαβάστε την κριτική του Flix για το «Πέρα από το Ονειρο» εδώ.
