Και μόνο από τον τίτλο της μελέτης του. «Η Παγώνα και οι Αλλες» και υπότιτλο «Ο ρόλος της υπηρέτριας στις ταινίες του παλιού ελληνικού κινηματογράφου», ο Χρήστος Νταμπακάκης, διδάκτωρ Ιστορίας και Φιλοσοφίας του Δικαίου και του Θεάτρου, σκηνοθέτης και θεατρικός συγγραφέας, έχει τραβήξει με συνοπτικές διαδικασίες την προσοχή σου.
Ενα ενδιαφέρον και αναπάντεχο θέμα γίνεται το κέντρο μιας κινηματογραφικής μελέτης που την ίδια στιγμή που διατρέχει το ελληνικό σινεμά των δεκαετιών της ακμής του, χαρτογραφεί και μια ολόκληρη κοινωνία μέσα από τα στερεότυπα που αναπαράγονται ή (σε λιγότερο βαθμό) ακυρώνονται μέσα από χαρακτηριστικές ηρωίδες, τις υπηρέτριες που στην πλειοψηφία τους υπήρξαν καθοριστικά πρόσωπα για το δράμα, την κωμωδία, την ίντριγκα και τη λύτρωση σε όλο το εύρος της ελληνικής κινηματογραφίας.
Μετά από μία σύντομη επισκόπηση του κινηματογραφικού τοπίου της εποχής εκείνης, του θεσμού της υπηρέτριας, αλλά και του θεωρητικού πλαισίου (θεωρία στερεοτύπων), η μελέτη μέσω της ανάλυσης ταινιών, όπου οι υπηρέτριες διαδραματίζουν χαρακτηριστικό ή και σημαίνοντα ρόλο, εστιάζει μεταξύ άλλων στη φύση του επαγγέλματος, τη σχέση με τους εργοδότες, την ερωτική ζωή και την παραβατική συμπεριφορά (διάπραξη αδικημάτων ή ψευδείς κατηγορίες εις βάρος τους ως εξιλαστήρια θύματα). Παρά τις όποιες διαφορές ανάμεσα στην πραγματική και την κινηματογραφική υπόσταση των υπηρετριών, ο ελληνικός κινηματογράφος χρησιμοποίησε ως αναπόσπαστο μέρος των ταινιών τον ρόλο της υπηρέτριας αναγνωρίζοντας κατ' αυτόν τον τρόπο τη λειτουργία και την προσφορά της στην ελληνική κοινωνία του 20ύ αιώνα. Τα σχετικά με τις υπηρέτριες στερεότυπα μοιραία εμφανίστηκαν σε μικρό ή μεγάλο βαθμό και κατά την κινηματογραφική τους απεικόνιση. Σε κάθε περίπτωση, η απεικόνιση των υπηρετριών -ακόμα και με κινηματογραφικούς όρους- αποτελεί τη σημαντικότερη πηγή πληροφόρησης για έναν επαγγελματικό κλάδο, ο οποίος πλέον -τουλάχιστον με τη μορφή αυτή- έχει εκλείψει.
Οσα αναφέρει στο οπισθόφυλλο του βιβλίου που κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Αιγόκερως, ο Χρήστος Νταμπακάκης, γίνονται μέσα από τη μελέτη του μια πραγματική χαρτογράφηση μιας εποχής που έχει τελειώσει ανεπιστρεπτί. Και στο σινεμά και στην πραγματική ζωή. Στο Flix, μοιράζεται μαζί μας τις βασικές αρχές της έρευνάς του, όσα συνάντησε κατά τη διάρκεια της μελέτης του και την κινηματογραφική διάσταση ενός επαγγέλματος - καθρέφτη μιας ολόκληρης κοινωνίας.
Η αφίσα της ταινίας «Δουλικό Αμέσου Δράσεως» από το 1972. Ο τίτλος της ταινίας είναι χαρακτηριστικός ως προς την αντιμετώπιση του επαγγέλματος αυτού.
Πώς προέκυψε η έρευνα γύρω από τις υπηρέτριες στο ελληνικό σινεμά;
Στο πλαίσιο μίας μεταπτυχιακής μελέτης είχα ασχοληθεί με το θέμα αυτό, περισσότερο όμως διεξάγοντας μία έρευνα βάσης ως προς την παρουσία των υπηρετριών στον παλιό εμπορικό κινηματογράφο. Με εφαλτήριο τα πορίσματα αυτής της έρευνας αποφάσισα να μελετήσω εις βάθος το σύμπαν της κινηματογραφικής υπηρέτριας κατά την περίοδο εκείνη. Ο κινηματoγάαφος της περιόδου αυτής (1950-1970) αποτελεί για μένα ένα εκ των πεδίων μελέτης και έρευνας ιδίως όσον αφορά την απεικόνιση διαφόρων πληθυσμιακών ομάδων με γνώμονα μεταξύ άλλων το επάγγελμα, την καταγωγή ή την κοινωνική θέση.
Ποιό ήταν το κέντρο της έρευνας και γύρω από ποιες θεματικές αναπτύχθηκε στη συνέχεια;
Πυρήνα της έρευνας αποτέλεσε η υπηρέτρια ως κινηματογραφικός χαρακτήρας, καθώς και η ανάλυση των στερεοτύπων, τα οποία την ακολουθούσαν. Προκειμένου να υπάρξει μία όσο το δυνατόν σφαιρικότερη ανάλυση του θέματος η μελέτη βασίστηκε σε συγκεκριμένου άξονες, οι οποίοι εξειδικεύτηκαν στις εξής θεματικές ενότητες: 1. Γενικό προφίλ των υπηρετριών (ονοματοδοσία, ηλικία, καταγωγή, μορφωτικό επίπεδο, χρήση γλώσσας, εργασιακό περιβάλλον, εργασιακό καθεστώς, εξωτερική εμφάνιση, κ.α.). 2. Φύση του επαγγέλματος. Συνδικαλιστική δράση (οργάνωση σε σωματεία, απεργίες, δικαιώματα, κ.α.). 3. Σχέσεις που αναπτύσσουν οι υπηρέτριες με άλλες υπηρέτριες και εν γένει το υπηρετικό προσωπικό. 4. Σχέση με εργοδότες και επιμέρους πτυχές αυτής (αλλαγή ρόλων, ερωτικές σχέσεις, παγίδευση, οικονομικές δοσοληψίες, κ.α.). 5. Ερωτική ζωή των υπηρετριών υπό το πρίσμα της επιθυμίας αποκατάστασης. 6. Παραβατική συμπεριφορά των υπηρετριών, καθώς και κατηγορίες εις βάρος τους για ποικίλα αδικήματα. 7. Επάγγελμα της υπηρέτριας ως όχημα για την επίτευξη άλλων στόχων. 8. Σχέση των υπηρετριών με την τέχνη και την επικαιρότητα. 9. Λειτουργία των υπηρετριών ως πηγής πληροφόρησης και ως μοχλού δράσης της ταινίας. 10. Βία, σωματική και λεκτική, εις βάρος υπηρετριών.
Η Σαπφώ Νοταρά - γούρι και γκίνια - στη «Χαρτοπαίκτρα» του Γιάννη Δαλιανίδη (1964)
Η Τασία (Αλίκη Γεωργούλη) είναι ο εύκολος στόχος της κυρίας της Αλέκας (Κυβέλη Θεοχάρη) για τη δήθεν κλοπή του δαχτυλιδιού στον «Ηλία του 16ου» του Αλέκου Σακελλάριου (1959)
Δώστε μας ένα σύντομο ιστορικό της μεθοδολογίας που ακολουθήσατε;
Στη συντριπτική πλειοψηφία των ταινιών του εμπορικού κινηματογράφου συναντούμε ρόλους υπηρετριών, ωστόσο η συγκεκριμένη μελέτη απαιτούσε την ανεύρεση των ταινιών, όπου η υπηρέτρια διαδραματίζει κάποιο ρόλο στην ταινία και δεν ασκεί απλώς τα συνηθισμένα της καθήκοντα. Με αυτό το γνώμονα ξεκίνησα την καταγραφή των ταινιών αξιοποιώντας αρχικά τις γνώσεις μου ως θεατή και στη συνέχεια τις πληροφορίες από την ιστοσελίδα της Ταινιοθήκης της Ελλάδος. Αφού συγκέντρωσα όλο το υλικό, δηλαδή περίπου 180 ταινίες, ξεκίνησε η μελέτη τους μέσω της ανάλυσης περιεχομένου έχοντας ήδη σχεδιάσει τους βασικούς άξονες επί των οποίων κινήθηκε η έρευνα. Ωστόσο, η ανάλυση των ταινιών οδήγησε στην προσθήκη και επιπλέον θεματικών, οι οποίες παρουσίαζαν ερευνητικό ενδιαφέρον, όπως για παράδειγμα η συνδικαλιστική δράση.
Πόσο εύκολο ήταν να βρείτε αρχεία και υλικό για την έρευνά σας;
Η συγκέντρωση του υλικού αποτέλεσε ένα αρκετά δύσκολο στάδιο της έρευνας, διότι οι περισσότερες ταινίες δεν ήταν προσβάσιμες. Πλην της προσωπικής μου ταινιοθήκης αγόρασα αρκετές ταινίες, οι οποίες κυκλοφορούσαν, όμως αρκετές ήταν εκτός κυκλοφορίας, οπότε ήρθα σε επαφή με συλλέκτες, οι οποίοι με βοήθησαν με τη συγκέντρωση του υλικού. Αρκετό πληροφοριακό υλικό άντλησα από τις ιστοσελίδες των δύο μεγαλύτερων εταιρειών παραγωγής της εποχής (Φίνος Φιλμ και Καραγιάννης-Καρατζόπουλος), καθώς και από τη σχετική βιβλιογραφία.
Δειλά δειλά, έρευνες γύρω από την ιστορία του ελληνικού σινεμά αρχίζουν να γεμίζουν τα κενά της ελληνικής βιβλιογραφίας γύρω από την ελληνική κινηματογραφική παραγωγή; Πόσο σημαντικό πιστεύετε ότι είναι αυτό;
Είναι πραγματικά πολύ ευχάριστη η αύξηση του ενδιαφέροντος των μελετητών για την ιστορία του ελληνικού κινηματογράφου και δη αυτής της περιόδου. Μέχρι πρότινος το ενδιαφέρον των μελετητών ήταν αντιστρόφως ανάλογο του μεγέθους της ελληνικής κινηματογραφικής παραγωγής με αποτέλεσμα το πεδίο αυτό να αποτελεί άγνωστη γη για τους αναγνώστες. Ασφαλώς έχουν γίνει αρκετά βήματα, ωστόσο είναι αρκετά ακόμα τα ανεξερεύνητα πεδία του ελληνικού κινηματογράφου.
Η Νίτσα Μαρούδα στο «ΜΙα Τρελλή Τρελλή Οικογένεια» του Ντίνου Δημόπουλου (1965)
Η Μάρθα Βούρτση στα «Κίτρινα Γάντια» του Αλέκου Σακελλάριου (1960)
Ζωή Λάσκαρη και Μαρία Μαρτίκα στο «Ιστορία Μιας Ζωής» του Γιάννη Δαλιανίδη (1965)
Μπορεί να διαβάσει ο οποιοσδήποτε τη μελέτη σας; Τι θα θέλατε να αποκομίσει ο απλός αναγνώστης και τι ο ειδικός που ασχολείται με το σινεμά;
Η μελέτη αυτή απευθύνεται σε όλους, ακόμα και σε εκείνους οι οποίοι ως τώρα δεν είχαν κάποια ιδιαίτερη εξοικείωση ή τριβή με το συγκεκριμένο πεδίο ως αναγνώστες. Ένας απλός αναγνώστης θα μπορέσει αφενός να συστηματοποιήσει τις γνώσεις του επί του θέματος και αφετέρου θα ενημερωθεί για ταινίες λιγότερο δημοφιλείς και σχετικά άγνωστες, οι οποίες, ωστόσο, παρουσιάζουν τεράστιο ενδιαφέρον και ως προς το συγκεκριμένο θέμα και ως καλλιτεχνικές δημιουργίες καθεαυτές. Εξάλλου, το ευρύ κοινό είναι εξοικειωμένο με έναν πεπερασμένο αριθμό ταινιών, οι οποίες προβάλλονται κατ’ επανάληψη με αποτέλεσμα άλλες ταινίες να παραμένουν άγνωστες. Ενας ειδικός μπορεί να αξιοποιήσει τη μελέτη αυτή συνδυάζοντας την με τα δικά του πεδία μελέτης, αλλά και ως ερέθισμα για εμβάθυνση σε συναφή πεδία.
Ποια θα μπορούσαμε να πούμε ότι ήταν η απεικόνιση των υπηρετριών στο ελληνικό σινεμά, σε τι κατηγορίες χωρίζονται και ποιος ήταν ο ρόλος τους συνολικά στις ταινίες όπου πρωταγωνίστησαν;
Ο ελληνικός κινηματογράφος επεφύλαξε μια πολύ ξεχωριστή θέση στον χαρακτήρα της υπηρέτριας, δεδομένου ότι σε όλες σχεδόν τις ταινίες υπάρχει η εκπροσώπηση του επαγγελματικού αυτού κλάδου. Τις περισσότερες φορές η υπηρέτρια αποτελεί ένα αφελές πρόσωπο, το οποίο λόγω του χαμηλού μορφωτικού επιπέδου προκαλούσε το γέλιο με τα λεκτικά ολισθήματα ή τις γκάφες του. Έχοντας αναπτύξει ιδιαίτερους δεσμούς με τους εργοδότες τους οι υπηρέτριες αποτελούσαν αναπόσπαστο κομμάτι της οικίας, όπου εργάζονταν, και συχνά είχαν ρόλο-κλειδί στην εξέλιξη της δράσης. Ο κύριος όγκος των ταινιών αφορά την απεικόνιση υπηρετριών, μολονότι σε κάποιες ταινίες συναντούμε και ρόλους ψυχοκόρης, οικιακής βοηθού, παραδουλεύτρας ή και δούλας. Στις υπό μελέτη ταινίες οι υπηρέτριες αναδεικνύουν την προσωπικότητά τους, εμπλέκονται άμεσα στις ζωές των εργοδοτών τους και για το λόγο αυτό αποτελούν αναπόσπαστο μέρος της πλοκής. Ακριβώς αυτή η ανάπτυξη του χαρακτήρα τους μας βοηθά στην περαιτέρω μελέτη των στοιχείων του κλάδου αυτού έχοντα πάντα υπόψη τις κινηματογραφικές συμβάσεις κατά την απεικόνισή τους.
Η Αλίκη Βουγιουκλάκη, κυρία που υποδύεται την υπηρέτρια, στο «Αχ Αυτή η Γυναίκα Μου» του Γιώργου Σκαλενάκη (1967)
Οι κυρίες (Κυβέλη Θεοχάρη, Καίτη Πάνου) υλοποιούν το σχέδιό τους και μεταμορφώνουν την υπηρέτρια (Στέλλα Στρατηγού) σε κυρία του σπιτιού στο «Ο Δήμος απ’ τα Τρίκαλα» του Γιάννη Δαλιανίδη (1962)
Τι ήταν αυτό που ανακαλύψατε κατά τη διάρκεια της έρευνάς σας και δεν μπορούσατε να το φανταστείτε καθόλου πριν ξεκινήσετε; Τι σας έκανε μεγαλύτερη έκπληξη;
Ξεκίνησα την έρευνα έχοντας υπόψη έναν αριθμό ταινιών, όπου οι υπηρέτριες είχαν έναν ενδιαφέροντα ρόλο, ωστόσο ο αριθμός αυτός απείχε κατά πολύ από τις 180 ταινίες που τελικά εντοπίστηκαν και αποτέλεσαν το κύριο corpus της μελέτης αυτής. Αν και θεωρούσα ότι ως θεατής είχα αρκετά καλή εικόνα των ταινιών που περιλαμβάνουν το συγκεκριμένο χαρακτήρα, τελικά διαπίστωσα ότι αγνοούσα πολλές ταινίες, οι οποίες και μου παρείχαν πολύ ενδιαφέρον υλικό και με διαφώτισαν ως προς πολλά ζητήματα που απασχόλησαν την έρευνα. Πολύ εντυπωσιακή ήταν και η απεικόνιση υπηρετριών, οι οποίες λειτουργούν εκτός στερεοτύπων και δημιουργούν μια ιδιαίτερη δυναμική εντός του εργασιακού τους περιβάλλοντος («Ιστορία μιας ζωής» του Γιάννη Δαλιανίδη, «Τζο ο Τρομερός» του Ντίνου Δημόπουλου).
Ποιες ταινίες ήταν από την αρχή υποψήφιες για μελέτη και ποιες υπήρξαν «άγνωστες» και ανακαλύψατε στην πορεία;
Ο αρχικός σχεδιασμός της έρευνας περιελάμβανε τις ταινίες εκείνες, στις οποίες οι υπηρέτριες είχαν μία ευδιάκριτη και σημαντική παρουσία («H δε γυνή να φοβήται τον άνδρα» του Τζαβέλλα, «Ο Ηλίας του 16ου» και «Τα κίτρινα γάντια» του Σακελλάριου), όμως στην πορεία της έρευνας εντόπισα πολύ ενδιαφέρουσες ταινίες, οι οποίες είναι σχετικά άγνωστε στο ευρύ κοινό. Επί παραδείγματι, οι ταινίες «Το τελευταίο ψέμα» του Κακογιάννη και «Ερωτικές ιστορίες» του Καψάσκη αποτέλεσαν για μένα χρήσιμο υλικό για την πληρέστερη ανάλυση του θέματος. Στις δύο αυτές ταινίες οι σχέσεις των υπηρετριών με τους εργοδότες τους οδηγούνται σε ακραία σημεία και ίσως αποτυπώνουν με περισσότερη αληθοφάνεια την αντιπάθεια που υφείρπε λόγω της έντονης ταξικότητας ανάμεσά τους.
Οι οικονομικές δοσοληψίες της υπηρέτριας Κατερίνας (Ελένη Ζαφειρίου) με τις κυρίες της Χλόη (Ελλη Λαμπέτη) και Ρωξάννη (Αθηνά Μιχαηλίδου) έχουν τραγική κατάληξη στο «Τελευταίο Ψέμα» του Μιχάλη Κακογιάννη (1958)
Ποια ταινία απολαύσατε περισσότερο κατά τη διάρκεια της έρευνας (ανεξάρτητα και από το αρχικό ενδιαφέρον της έρευνας);
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον για μένα παρουσίασαν οι ταινίες, όπου σεναριακά οι υπηρέτριες δεν είναι στην πραγματικότητα υπηρέτριες, αλλά τις παριστάνουν, ώστε να αποκομίσουν ίδιον όφελος. Ειδικότερα, σε ορισμένες ταινίες οι υπηρέτριες χρησιμοποιούν τη δήθεν ιδιότητά τους, ώστε να εξασφαλίσουν κάτι από τον εργοδότη τους. Στο πλαίσιο αυτό η ταινία «Δουλικό Aμέσου Dράσεως» του Κώστα Ανδρίτσου ήταν άκρως διαφωτιστική και διασκεδαστική, αφού τον ρόλο της υπηρέτριας στην ταινία αναλαμβάνει μία ηθοποιός, ώστε να κερδίσει την εύνοια της εργοδότριας- μητέρας του συντρόφου της. Στην ταινία αυτή η ηθοποιός και δήθεν υπηρέτρια χρησιμοποιεί όλα τα στερεότυπα περί των υπηρετριών, ώστε να είναι όσο το δυνατόν πειστικότερη στο ρόλο της.
Ποιες πέντε ταινίες θα βάζατε πρώτες σε μια λίστα ως μια σφαιρική άποψη γύρω από την παρουσία των υπηρετριών στο ελληνικό σινεμά;
Κατά τη γνώμη μου ταινίες λιγότερο προβεβλημένες και άρα λιγότερο δημοφιλείς προσφέρουν μία αντιπροσωπευτική εικόνα της κινηματογραφικής υπηρέτριας. «Η προεδρίνα» του Καραγιάννη και «Ο Μελέτης στην άμεσο δράση» του Κυριακόπουλου δίνουν μία αρκετά καλή εικόνα ως προς τον συνδικαλισμό, αλλά και την εν γένει υπόσταση του επαγγέλματος αυτού. Η ταινία «Όλοι οι άνδρες είναι ίδιοι» του Σακελλάριου αποτελεί ένα τρόπον τινά τεκμήριο για τη σεξουαλική παρενόχληση εις βάρος των υπηρετριών, αλλά και της διστακτικότητας τους να την καταγγείλουν λόγω του ενδεχόμενου απόλυσης. Η ταινία «Ο Ηλίας του 16ου» υπογραμμίζει την στοχοποίηση των υπηρετριών και τις εις βάρος τους ψευδείς κατηγορίες, δεδομένου ότι πάντοτε αποτελούν τον εύκολο και στόχο. Τέλος, η ταινία «Δουλικό αμέσου δράσεως» του Ανδρίτσου αποτελεί την στερεοτυπική απεικόνιση των υπηρετριών στις κωμωδίες της εποχής.
Η Παγώνα (Κατερίνα Γώγου) στο «Η Δε Γυνή να Φοβήται τον Ανδρα» του Γιώργου Τζαβέλλα (1965)
Συνεδρίαση του Σωματείου Ελληνίδων Υπηρετριών με προεδρεύουσα τη Δέσποινα (Δέσποινα Στυλιανοπούλου) στην «Προεδρίνα» του Κώστα Καραγιάννη (1972)
Από συγκεκριμένες ηθοποιούς ποιες θα ξεχωρίζατε σε ρόλους υπηρετριών και γιατί; Πλην της Δέσποινας Στυλιανοπούλου, η οποία ως ένα μεγάλο βαθμό τυποποιήθηκε στο ρόλο της υπηρέτριας, υπήρξαν αρκετές ηθοποιοί, οι οποίες ερμηνεύοντας τις υπηρέτριες προσέδωσαν αρκετή ζωντάνια και βάθος στους ρόλους τους, όπως επί παραδείγματι η Πόπη Αλβα, η Νίτσα Μαρούδα και η Αλέκα Στρατηγού.
Ξεχωρίζετε ακόμη κι από τον τίτλο την Παγώνα στο «Η Δε Γυνή να Φοβήται τον Άνδρα», ενώ αφιερώνετε χώρο και χρόνο στη ρηξικέλευθη παρουσία της Δέσποινας Στυλιανοπούλου. Μπορείτε να μας μιλήσετε περισσότερο για αυτές τις δύο;
Η Παγώνα αποτελεί μία εκ των πιο ιδιαίτερων κινηματογραφικών απεικονίσεων, αφού επί της ουσίας δεν απέχει ταξικά πολύ από την εργοδότρια της, η οποία είναι άγαμη και απλώς συζεί με τον σύντροφό της. Η ανυποληψία, επομένως, της εργοδότριας καθιστά τη σχέση αυτών των γυναικών πολύ στενή και ανθρώπινη μέχρι τη στιγμή ασφαλώς που η εργοδότρια γίνεται κυρία. Κομβικό σημείο αυτό στη σχέση των δύο γυναικών, αφού πλέον αποκτούν την αναμενόμενη σχέση εργοδότριας-υπηρέτριας. Αυτή ακριβώς η μεταστροφή κατά τη γνώμη μου καθιστά την Παγώνα έναν πολύ ενδιαφέροντα κινηματογραφικό χαρακτήρα. Ως προς τη Δέσποινα Στυλιανοπούλου θα πρέπει να τονίσουμε ότι πρόκειται για την ηθοποιό, η οποία ανέδειξε τον χαρακτήρα της υπηρέτριας καθιστώντας τον μάλιστα και πρωταγωνιστικό σε ταινίες της εταιρείας Καραγιάννης- Καρατζόπουλος («Η Προεδρίνα» του Κώστα Καραγιάννη, «Δουλικό αμέσου δράσεως» του Ανδρίτσου). Τα συχνά γλωσσικά της ολισθήματα, το μπρίο, η διάθεση να εμπλέκεται στα τεκταινόμενα της οικογένειας, ο διακαής πόθος αποκατάστασης συχνά έδιναν βάθος και γοητεία σε έναν χαρακτήρα καθιστώντας τον εξαιρετικά δημοφιλή. Σημειωτέον, την εποχή εκείνη κινηματογραφικοί ήρωες απλοί και καθημερινοί ήταν εξαιρετικά δημοφιλείς στο ευρύ κοινό.
Η ταξικότητα και η έντονη κοινωνική διαστρωμάτωση αποτελούν στοιχεία που εντοπίζονται εύκολα στις υπό ανάλυση ταινίες. Η ταχεία ανάδυση μιας αστικής τάξης δημιουργούσε την ανάγκη του επαγγελματικού αυτού κλάδου κυρίως ως τεκμηρίου κοινωνικής ανέλιξης των εργοδοτών. Ο μετασχηματισμός της ελληνικής κοινωνίας εν μέσω κατακλυσμιαίων δημογραφικών, οικονομικών και κοινωνικών αλλαγών είναι σύμφυτος με τον επαγγελματικό κλάδο των υπηρετριών. Αν και πλέον το επάγγελμα αυτό - με τη μορφή τουλάχιστον αυτή - έχει εκλείψει μπορούμε να πούμε ότι και σήμερα ακόμα εντοπίζουμε την ύπαρξη στερεοτύπων σχετικά με την άσκηση ορισμένων επαγγελμάτων κυρίως ως μια προσπάθεια διαχωρισμού από κάτι που θεωρείται υποδεέστερο, ώστε να αναδειχθεί η όποια διαφορά και υπεροχή.»
Σε επίπεδο «πολιτικό», τι ακριβώς υπήρξε η συνεισφορά του ελληνικού σινεμά στη θέση της «υπηρεσίας» και συνεπακόλουθα της ταξικής διαφοράς των υπηρετριών σε σχέση με τους κυρίους της;
Ο ελληνικός κινηματογράφος φώτισε αρκετά την ταξικότητα ανάμεσα στις υπηρέτριες και τους εργοδότες τους, ωστόσο ο κωμικός τρόπος με τον οποίο υπογραμμίζονταν οι διαφορές τους δεν βοήθησαν στην κατάδειξη της πραγματικής έκτασης του ζητήματος αυτού. Η σωματική και λεκτική κακοποίηση, οι ταπεινώσεις και η ακραία εργασιακή εκμετάλλευση ασφαλώς και δεν αποτυπώθηκαν όσο έπρεπε, αλλά μάλλον ωραιοποιήθηκαν εις βάρος της πραγματικής εμπειρίας των γυναικών αυτών, οι οποίες προσέβλεπαν στο γάμο, προκειμένου να γλιτώσουν από τη δύσκολη καθημερινότητά τους.
Διαμαρτυρία των υπηρετριών στην είσοδο της πολυκατοικίας, όπου εργάζονται στο «Ο Μελέτης στην Αμεσο Δράση του Χρήστου Κυριακόπουλου (1966)
Υπήρξαν ανατρεπτικές εικόνες της «υπηρεσίας» στον εμπορικό ελληνικό κινηματογράφο; Ποιες θα ξεχωρίζατε έστω και ως ψήγματα ριζοσπαστικής απεικόνισης;
Δεδομένου ότι οι υπηρέτριες κατά κόρον υπήρξαν ανίσχυρες και άμεσα εξαρτημένες από την όποια βούληση και επιθυμία των εργοδοτών τους, είναι σημαντική η απεικόνιση τους -σε ελάχιστες βέβαια ταινίες- να συνδικαλίζονται ή και να διεκδικούν τα εργασιακά τους δικαιώματα («Ο Ανθρωπος που Εσπαγε Πλάκα» του Κώστα Καραγιάννη, «Ο Μελέτης στην Αμεσο Δράση» του Χρήστου Κυριακόπουλου, «Η Προεδρίνα» του Κώστα Καραγιάννη). Επίσης, η αναπάντεχη ανέλιξη μια υπηρέτριας («Ο Γίγας της Κυψέλης» του Καραγιάννη) επί της ουσίας καταρρίπτει την κοινή πεποίθηση ότι το καλύτερο δυνατό σενάριο για μια υπηρέτρια είναι ο γάμος με έναν τεχνίτη ή έστω χαμηλόμισθο υπάλληλο.
Αναφέρεστε, αν και χωρίς ιδιαίτερη έκταση, στην γνώριμη σχέση «κακοποίησης» των γυναικών υπηρετριών από τους κυρίους τους. Πιστεύετε ότι αυτές οι ταινίες στέλνουν λάθος μήνυμα στη σημερινή εποχή; Υπήρξε κάποια ταινία που υπήρξε τολμηρή στο να καταδικάσει μια τέτοια πρακτική; Που στέκεστε στο δίλημμα αν αυτές οι ταινίες πρέπει να αντιμετωπίζονται ως «ιστορικές» ή να ακυρώνονται ως ξεπερασμένες και «επικίνδυνες»;
Η κακοποίηση των υπηρετριών στις ταινίες αυτές υπήρξε ένα πολύ σταθερό μοτίβο, το οποίο συνήθως μετριαζόταν στις κωμωδίες, αφού παρουσιαζόταν ως κάτι αναμενόμενο και σχεδόν ανάλαφρο. Οι πρακτικές αυτές όχι μόνο δεν καταδικάζονταν, αλλά αναπαράγονταν ως κάτι εν μέρει αποδεκτό. Οι ταινίες και γενικά όλες οι καλλιτεχνικές δημιουργίες θεωρώ ότι πρέπει να αντιμετωπίζονται και να μελετώνται στο πλαίσιο της εποχής που παρήχθησαν. Κατά τη γνώμη μου, είναι μάλλον επικίνδυνη η πρακτική να εξαφανίζονται ταινίες ως παρωχημένες και επικίνδυνες. Το κάθε έργο είναι απότοκο και προϊόν του καιρού του και πρέπει να αντιμετωπίζεται ανάλογα, δηλαδή με κριτικό βλέμμα λαμβάνοντας πάντοτε υπόψη το κοινωνικό συγκείμενο της εκάστοτε εποχής.
Το αρρωστημένο πάθος του Ανέστη (Ανέστης Βλάχος) για την κωφή ψυχοκόρη Χρύσα (Ελλη Φωτίου) θα αποβεί μοιραίο στο «Φόβο» του Κώστα Μανουσάκη (1966)
Στο βιβλίο υπάρχει και ειδική αναφορά στους άντρες υπηρέτες. Πόσες περιπτώσεις υπήρχαν και ποια ήταν τα χαρακτηριστικά τους; Οι άνδρες υπηρέτες αποτελούν μια πολύ ξεχωριστή κατηγορία της έρευνας, κυρίως διότι η παρουσία τους εντοπίζεται σε λίγες σχετικά ταινίες. Περισσότερο λειτουργούσαν ως μπάτλερ και οικονόμοι του σπιτιού και συνήθως προΐσταντο του υπηρετικού προσωπικού. Συνήθως παρουσιάζονταν κομψοί, ελιτιστές, σνομπ και εργάζονταν σε μεγαλοαστικά σπίτια. Στις αρχές της δεκαετίας του 1970 εντοπίζουμε και σποραδικές περιπτώσεις έγχρωμων υπηρετών, οι οποίοι εμφανίζονται πιστοί και άρρηκτα δεμένοι με τον κύριο τους. Σε γενικές γραμμές οι άνδρες υπηρέτες εμφανίζονται εντελώς διαφορετικοί σε σχέση με τις συναδέλφους τους ιδίως ως προς τη χρήση της γλώσσας και το εν γένει επίπεδό τους.
Από τη μελέτη σας, ποια συμπεράσματα βγάλατε για την ελληνική κοινωνία του τότε; Πόσα κατάλοιπά της συναντάμε και στο σήμερα;
Η ταξικότητα και η έντονη κοινωνική διαστρωμάτωση αποτελούν στοιχεία που εντοπίζονται εύκολα στις υπό ανάλυση ταινίες. Η ταχεία ανάδυση μιας αστικής τάξης δημιουργούσε την ανάγκη του επαγγελματικού αυτού κλάδου κυρίως ως τεκμηρίου κοινωνικής ανέλιξης των εργοδοτών. Ο μετασχηματισμός της ελληνικής κοινωνίας εν μέσω κατακλυσμιαίων δημογραφικών, οικονομικών και κοινωνικών αλλαγών είναι σύμφυτος με τον επαγγελματικό κλάδο των υπηρετριών. Αν και πλέον το επάγγελμα αυτό - με τη μορφή τουλάχιστον αυτή - έχει εκλείψει μπορούμε να πούμε ότι και σήμερα ακόμα εντοπίζουμε την ύπαρξη στερεοτύπων σχετικά με την άσκηση ορισμένων επαγγελμάτων κυρίως ως μια προσπάθεια διαχωρισμού από κάτι που θεωρείται υποδεέστερο, ώστε να αναδειχθεί η όποια διαφορά και υπεροχή.
Το Προξενιό της Αννας του Παντελή Βούλγαρη (1972)
Αν συνεχίζατε το βιβλίο - σαν μια μορφή επίμετρου - σε «μοντέρνες υπηρέτριες» (παρόλο που ως επάγγελμα με τη μορφή αυτή του βιβλίου, όπως αναφέρετε κι εσείς, δεν υπάρχει πια) έχετε σκεφτεί σε ποιες ελληνικές ταινίες των επόμενων χρόνων από την έρευνά σας θα δίνατε περισσότερο χώρο;
Εν είδει επίμετρου θα μελετούσα δύο ταινίες, οι οποίες εμπίπτουν χρονικά στην ίδια περίοδο μελέτης, ωστόσο απέχουν αρκετά υφολογικά. Πρόκειται για τις ταινίες «Το προξενιό της Αννας» του Παντελή Βούλγαρη και το «Οι Τεμπέληδες της Εύφορης Κοιλάδας» του Νίκου Παναγιωτόπουλου. Αμφότερες οι ταινίες δεν απεικονίζουν υπηρέτριες με την κλασική έννοια (στην πρώτη πρόκειται για μια ψυχοκόρη, η οποία πέφτει θύμα άγριας εκμετάλλευσης, ενώ στη δεύτερη κέντρο βάρους αποτελούν οι ιδιότυπες σεξουαλικές σχέσεις που συνάπτει η υπηρέτρια με τους κυρίους της), ωστόσο θα λειτουργούσαν ως μια ιδιαίτερη αντίστιξη ως προς τις υπηρέτριες που παρουσίασε ο παλιός ελληνικός κινηματογράφος.
Τι μελετάτε αυτόν τον καιρό; Ποιες θεματικές από την ιστορία του ελληνικού σινεμά σας προκαλούν να ασχοληθείτε μαζί τους;
Ερευνητικά παραμένω στο ίδιο πεδίο και συνεχίζω την μελέτη μου σχετικά με τα στερεότυπα στο ελληνικό κινηματογράφο, ιδίως όσον αφορά την απεικόνιση περιθωριακών πληθυσμιακών ομάδων.
To βιβλίο «Η Παγώνα και οι Αλλες: Ο ρόλος της υπηρέτριας στις ταινίες του παλιού ελληνικού κινηματογράφου» του Χρήστου Νταμπακάκη κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Αιγόκερως.
