Είναι η ζωή μας ένα όραμα στο οποίο υπνοβατούμε, ή μία σκληρή πραγματικότητα που πρέπει να βρούμε τρόπους να ανταπεξέλθουμε; Είναι ο θάνατος μία τελεσίδικη απώλεια ή νιώθουμε παρούσα την ενέργεια των αγαπημένων μας; Θάνατος υπάρχει μόνο ο κυριολεκτικός, ή η λαβωματιά ενός προδομένου έρωτα κάνει το χωρισμό ανίατο, θανατηφόρο; Κι όταν όλα αυτά επιχειρεί να τα φωτίσει το σινεμά, μήπως αποδεικνύει την πραγματική φύση της τέχνης του, την μεγάλη του αντίφαση - να είναι το ψέμα που ξεστομίζει καλύτερα από οτιδήποτε άλλο τις αλήθειες της ζωής;
Στο «Αρκάντια», τη δεύτερη μεγάλου μήκους ταινία του Γιώργου Ζώη μετά το «Interruption» όλες αυτές οι ερωτήσεις και οι καλά κρυμμένες τους απαντήσεις συνυπάρχουν. Το όνειρο φλερτάρει με την πραγματικότητα - ελεύθερα, χωρίς όρια. Ο κόσμος των ζωντανών στοιχειώνεται από τους νεκρούς, τους κουβαλάμε ως βαριές αποσκευές. Ή, ακόμα πιο τολμηρά, ο «άνω» κι ο «κάτω» κόσμος δεν έχουν σύνορο, τους περπατάμε παράλληλα - άλλοι παπουτσωμένοι, άλλοι ξυπόλητοι. Αν επιτρέψουμε στον εαυτό μας την κάθαρση, τα πνεύματα μάς απελευθερώνουν και απελευθερώνονται. Η επίλυση της εκκρεμότητας φέρνει τη ζωή, ή την ανάσταση.
Με όλα αυτά να στοιχειώνουν και το μπλοκάκι των ερωτήσεών μας συναντήσαμε τον Γιώργο Ζώη για μία περισσότερο φιλοσοφική κουβέντα -τόσο για το σινεμά, όσο και για την ίδια τη ζωή- παρά για μία συνέντευξη.
Το γεγονός ότι μόλις είχε πεθάνει ο Ντέιβιντ Λιντς, ο πρωτομάστορας των φιλμικών μας ονείρων, δεν μπορούσε παρά να στοιχειώσει ακόμα πιο βαθιά τη συζήτησή μας.
Διαβάστε εδώ: την κριτική του Flix για το «Αρκάντια»
Γιώργο, δεν μπορώ να μην ξεκινήσω από αυτό: έφυγε από τη ζωή ο Ντέιβιντ Λιντς και σε λίγες μέρες κάνει πρεμιέρα το «Arcadia». Ένα υπερφυσικό θρίλερ που κι αυτό με τη σειρά του ενώνει το αληθινό με το απόκοσμο, τους νεκρούς με τους ζωντανούς. Κι εσύ ψάχνεις το πόρταλ για τις εξηγήσεις στα μεγάλα ερωτήματα της ζωής. Ήσουν φαν του Λιντς;
Μια από τις πρώτες μου εμμονές με τις ταινίες έγινε οταν ήμουν στο δημοτικό. Είχαν φύγει οι γονείς και είχα πάει να μείνω στον θείο μου για ένα βράδυ. Η τηλεόραση ήταν ανοιχτη σε μια αμερικάνικη ταινία και ξαφνικά βλέπω έκπληκτος σε ένα κοντινό πλάνο, ένα κομμένο αυτί να το τρώνε μυρμήγκια. Ο θείος μου αμέσως άλλαξε κανάλι μουρμουρίζοντας κάτι ακατάληπτα λόγια για το τι δείχνουν στην τηλεόραση αλλά εγώ είχα ήδη κολλήσει. Μα τι έκανε ένα κομμένο αυτί σε εκείνο το χωράφι; Θυμάμαι οτι η εικόνα αυτή με στοίχειωσε, την κράτησα σαν μυστικό, την ξέχασα, και μόνο χρόνια πολλά μετά μου ήρθε ξανά η ανάμνηση όταν ειδα το «Blue Velvet». Και έτσι αναγνώρισα το κομμένο αυτί της παιδικής μου ηλικίας. Επισης θυμάμαι σε μια συναυλία των Τρυπών στο An CLUB μπροστά ένας μεγαλύτερος μου να ρωτάει τον φίλο του αν ξέρει τον Ντέιβιντ Λιντς. Και το κάψιμο δυο εγκεφάλων με τον κολλητό μου μετά την θερινή προβολή του «Mulholland Drive», να ανεβαίνουμε την λεωφόρο Πετρουπόλεως και να ξενυχτάμε για να βρούμε νόημα, εκστασιασμένοι. Πόσο μεγάλη τύχη και χάρισμα για έναν σκηνοθέτη να στοιχειώνει τόσο πολύ κόσμο, τόσο ξένο και μακριά από αυτόν; Ο Λιντς είναι τόσο πραγματικός όσο και τα όνειρα, δεν μπορείς να τα αποφύγεις, δεν μπορείς να μην επηρεαστεις.
Ποιοι οι δικοί σου μεγάλοι δάσκαλοι, ποιες οι επιρροές σου για μία ταινία όπως το «Arcadia»;
Θα σου απαντήσω πάλι με σκόρπιες μνήμες. Θυμάμαι έφηβος να βλέπω το «Funny Games» στην ΕΡΤ3, η μητέρα μου να κλείνει την τηλεόραση για να με προστατέψει απο την “βία”, εγώ μετά να προσποιούμαι ότι κοιμάμαι, αλλά μόλις πάρει εκείνην ο ύπνος, εγώ να επιστρέφω αθόρυβα στο σαλόνι για να δω την υπόλοιπη ταινία. Αυτή η προστατευτική συγγενική βία που σου απαγόρευε να δεις τις ταινίες ή να τις δεις αλλά ανολοκλήρωτες, αναζωπύρωνε το φαντασιακό μου και με έκανε να στοιχειώνομαι από την απώλεια των εικόνων. Τόσο ώστε να δημιουργήσω μετά τις δικές μου. Οπότε μεγάλοι “δάσκαλοι” είναι για μένα όλοι αυτοί που οι εικόνες τους τρομοκρατούσαν τους μεγάλους και στοίχειωναν τους μικρούς.
Στα μαθηματικά -που τα θεωρούμε, λανθασμένα, πιο στείρα και αποστασιοποιημένα από την τέχνη- οι πραγματικοί και οι φανταστικοί αριθμοί συνδέονται με μια πανέμορφη εξίσωση. Ετσι και στην ζωή μας, γιατί να διαχωρίζουμε τον κόσμο των πνευμάτων από τον υλικό;»
Ποια ήταν η πρώτη ιδέα για να γεννηθεί το «Αρκάντια»; Ποια η βαθιά ανάγκη για να μιλήσεις για τη ζωή και το θάνατο κατά αυτό τον τρόπο, ότι οι δύο κόσμοι συνυπάρξουν - ακόμα κι αν ο άνθρωπος δεν έχει τα εργαλεία να το δει, παρά μόνο σε μερικές στιγμές της ζωής του που είναι «ανοικτός» στα ερεθίσματα;
Είναι θολό το τοπίο αλλά νομίζω κάποια στιγμή σε ένα άδειο διαμέρισμα στο Κουκάκι συνέδεσα την απώλεια ενός έρωτα με την γέννηση ενός φαντάσματος. Οι ιστορίες αγάπης και οι ιστορίες φαντασμάτων μου ήταν πάντα πολύ οικίες και ακόμη θυμάμαι να ρωτάω έναν μεγαλύτερο μου αν είναι αληθινά τα φαντάσματα για να εισπράξω την απάντηση ότι είναι τόσο αληθινά όσο και η αγάπη. Και όπως νομίζω ότι τα όνειρα είναι παρόντα και υπαρκτά και στην ξύπνια ζωή μας, έτσι ποτέ δεν θεώρησα το μεταφυσικό ως κάτι αντίθετο του φυσικού μας κόσμου, αλλά μια συνέχεια ή συνύπαρξη του. Ξέρεις, στα μαθηματικά -που τα θεωρούμε, λανθασμένα, πιο στείρα και αποστασιοποιημένα από την τέχνη- οι πραγματικοί και οι φανταστικοί αριθμοί συνδέονται με μια πανέμορφη εξίσωση. Ετσι και στην ζωή μας, γιατί να διαχωρίζουμε τον κόσμο των πνευμάτων από τον υλικό;
«Ο χωρισμός είναι ένας μικρός θάνατος» λέει ο λαός μας. Ο βασικός άξονας της ιστορίας είναι το τέλος ενός γάμου. Θα μπορούσε όλη η ταινία να είναι μία αλληγορία για τον ίδιο τον έρωτα - όταν προδίδεται, όταν τελειώνει και νιώθεις ότι πέθανες αλλά πρέπει να συνεχίσεις τη ζωή σου;
Αφού το σκέφτηκες, έτσι είναι. Η πρωταγωνίστρια μου, Αγγελική Παπούλια, μού έλεγε ότι την έχει δει τόσες φορές την ταινία και κάθε φορά ανακαλύπτει νέα πράγματα. Είναι και αυτό η ταινία που λες, είναι και άλλα πολλά. Οπως οι άνθρωποι έτσι και οι ταινίες, δεν είναι ποτέ ένα πράγμα. Για να μείνω σε αυτό που λες, ναι είναι και μια ταινία ενός προανναγελθέντους χωρισμού. Που επειδή δεν έγινε στην ζωή, είναι τόσο δυνατή η ανάγκη του, που μπορεί να γίνει στην «μετά» ζωή. Μια ταινία που δυο άνθρωποι πρέπει να κοιταχτούν πραγματικά στα μάτια για να μπορέσουν να προχωρήσουν, ο καθένας στον δικό του κόσμο.
Εξαρχής δεν έχω τίποτα στο μυαλό μου. Ξέρεις, είναι κάποιες έντονες αποκαλυπτικές στιγμές που νιώθεις οτι αυτό που γράφεις ή σκεφτεσαι, έχει ήδη γραφτεί και απλά το κάνεις download από κάποιο απροσδιόριστο πνευματικό cloud. Νιώθεις να υπάρχεις σε αυτό τον κόσμο για να δημιουργήσεις κάτι που έχει υπάρξει ήδη και ανυπομονεί να εμφανιστεί, σαν την βροχή μέσα στα σύννεφα...»
Πόσο σε ενδιέφερε η έννοια της ενοχής; Τα πνεύματα κυκλοφορούν ανήσυχα στη γη, γιατί οι δικοί τους είναι δέσμιοι τύψεων. Σε ενδιέφερε να εξετάσεις αυτή την «εκκρεμότητα» που έχουν οι ανθρώπινες σχέσεις - όταν δεν έχει δοθεί κάθαρση στις ανθρώπινες ιστορίες;
Δεν με ενδιαφέρει η έννοια της ενοχής από ηθικής πλευράς, αυτό ενδιαφέρει τις θρησκείες κυρίως. Με ενδιαφέρει όμως σαν ανθρώπινη αδυναμία που εγκλωβίζει τον άνθρωπο. Με απασχολούν οι εκκρεμότητες των ανθρώπων, αυτές τους κάνουν ζωντανούς, τους στοιχειώνουν. Αλλά η ταινία θεωρώ ότι σε πηγαίνει ένα βήμα παρακάτω και λέει ότι μπορεί αυτή η εκκρεμότητά σου, να στοιχειώνει και τον άλλον όχι μόνο εσένα. Και έτσι να τον κρατάς όμηρο παρά την θέληση του.
Ποιοι είναι οι πραγματικοί νεκροί; Όσοι πέθαναν ή όσοι επέζησαν μιας απώλειας που δεν μπορούν να ξεπεράσουν;
Εδώ ειναι ένα ερώτημα που θέτει η ίδια η ταινία. Χαίρομαι που με ρωτάς, αλλά δε θα σου απαντήσω. Η απάντηση είναι μέσα στην ταινία. Η ερώτηση και η απάντηση είναι η ταινία. Και η απάντηση είναι σε μορφή ερώτησης - αλλά είναι κέρδος, γιατί την έχουμε αντικαταστήσει με μια άλλη, ίσως πιο οικεία σε εμάς. Μια ερώτηση που φωτίζει την απάντηση που ψάχνουμε από μια άλλη γωνία. Και έτσι δεν θα φτάσεις στην απάντηση ποτέ, αλλά σαν ένα γλυπτό μέσα στο σκοτάδι. Θα βλέπεις τις γωνίες του και θα μπορείς μόνο να φαντάζεσαι το σύνολο, την τελική εικόνα, την απάντηση που ψάχνεις. Για αυτό δε θέλω να απαντήσω, γιατί τότε θα σκοτώσω την ταινία. Και δεν επιθυμώ να με στοιχειώσει άλλο.
Ειδαμε ταινίες, είδαμε εικόνες, είδαμε πίνακες, ακούσαμε μουσικές. Μείναμε μαζί στο ίδιο σπίτι για ένα τριήμερο στην εξοχή, ακούγοντας την θάλασσα και το βουνό, τα ζώα και τους ανθρώπους, κοιτάξαμε την ομίχλη και την λιακάδα και πήραμε τις αποφάσεις μας. Μοιραστήκαμε ιστορίες για τους γονείς μας, για αυτούς που ήταν εκεί και για αυτούς που δεν ήταν, γνωριστήκαμε και πήγαμε στο γύρισμα...»
Βαγγέλης Μουρίκης, Αγγελική Παπούλια - μίλησε μας για το πώς επέλεξες τους ηθοποιούς σου και γιατί, ποιες ιδιότητες τους σε γοητεύουν. Τους είχες εξ αρχής στο μυαλό σου - είσαι από τους σκηνοθέτες που γράφουν χαρακτήρες πάνω σε συγκεκριμένους ηθοποιούς;
Τέτοιους ηθοποιούς δεν τους επιλέγεις ακριβώς, σε επιλέγουν και οι ίδιοι. Είναι μια αμφίδρομη χημική εξίσωση, μια εξουδετέρωση σκηνοθέτη και ηθοποιών από την οποία προκύπτει το άλας της ταινίας και το νερό της ζωής. Το ίδιο ισχύει και για τους άλλους ηθοποιούς, πχ η Ελενα Τοπαλίδου που πρωτοέπαιξε στο «Interruption», όπως και η Δάφνη Πατακιά. Εγώ βλέπω πρόσωπα και ενέργειες ανθρώπων και με αυτούς πάω. Αλλάζω το σενάριο, γράφω ή μετασχηματίζω τους ρόλους πάνω τους, όλα τα κάνω σαν μια οργανική μορφή δράσης-αντίδρασης. Εξαρχής δεν έχω τίποτα στο μυαλό μου. Ξέρεις, είναι κάποιες έντονες αποκαλυπτικές στιγμές που νιώθεις οτι αυτό που γράφεις ή σκεφτεσαι, έχει ήδη γραφτεί και απλά το κάνεις download από κάποιο απροσδιόριστο πνευματικό cloud. Νιώθεις να υπάρχεις σε αυτό τον κόσμο για να δημιουργήσεις κάτι που έχει υπάρξει ήδη και ανυπομονεί να εμφανιστεί, σαν την βροχή μέσα στα σύννεφα. Οποτε με αυτή την έννοια, δεν έχει νόημα τι προυπάρχει, η ιδεα σου ή η ταινία, οι ηθοποιοί ή το σενάριο.
Διαβάστε επίσης: τις συνεντεύξεις του Flix με τους πρωταγωνιστές του «Αρκάντια», Βαγγέλη Μουρίκη και Αγγελική Παπούλια
Γέφυρες, φράγμα, υποδήματα. Παράθυρα, οθόνες, καθρέφτες, αντανακλάσεις. Να μιλήσουμε λίγο για τα σύμβολα της ταινίας και τις ερμηνείες τους; Ειδικά τα παπούτσια κρατάνε κλειδιά στην κατανόηση της.
Να μιλήσουμε, ναι, αλλά να μην τα εξηγήσουμε. Φαντάζεσαι να υπήρχε λυσσάρι για το «Mulholland Drive»; Αν και κάτι είχε βγει τότε στα βιντεοκλαμπ της Αθήνας. Η γέφυρα είναι αυτή που χωρίζει ή δένει την γη και το ύδωρ, δυο διαφορετικουύς κόσμους, όπως και η ίδια η ταινία. Τα παράθυρα και οι οθόνες προσφέρουν ειδωλα, αντανακλάσεις των αθρώπων, φαντασματικες εικόνες.
Και τα εγκατελειμενα παππούτσια, κάθε φορά που τα βλεπω στους δρομους, εγώ νιώθω ένα σώμα να έχει φύγει. Ολα αυτά μπήκαν στην ταινία γιατί είναι το DNA της. Δεν θα μπορούσαν να λείπουν, αλλά δεν γίνεται να χαροτογραφηθουν απο μένα - είναι απόλαυση για τον θεατή και δεν θα ήθελα να την στερήσω.
Προσωπικά δεν με ενδιαφέρουν οι στατιστικές και δεν θαμπώνομαι από τα πολλά εισιτήρια. Εμένα με ενδιαφέρει η ταινία να δημιουργήσει ιστορίες, να λειτουργήσει ακόμη και θεραπευτικά σε ανθρώπους. Να συναντηθούν βλέμματα αγνώστων μέσα σε αίθουσες που δεν θα συναντιόντουσαν ποτέ αλλιώς. Πολλές ταινίες, που με έκαναν να ζήσω καλύτερα ή να αντέξω μέρες σκοτεινές, δεν έκαναν ποτέ χιλιάδες εισιτήρια και μπορεί να συνάντησαν αρχική αδιαφορία και να αναγνωρίστηκαν δεκαετίες μετά...»
Η τονικότητα, η αισθητική, η ατμόσφαιρα της ταινίας είναι κι αυτή στοιχειωμένη, αινιγματική, απόκοσμη. Μίλησε μας για τη συνεργασία σου με τον DP Κωνσταντίνο Κουκουλιό. Πώς επιλέξατε και πώς προχωρήσατε στο να κατασκευάσετε αυτή την ονειρική ατμόσφαιρα της ταινίας;
Ειδαμε ταινίες, είδαμε εικόνες, είδαμε πίνακες, ακούσαμε μουσικές. Μείναμε μαζί στο ίδιο σπίτι για ένα τριήμερο στην εξοχή, ακούγοντας την θάλασσα και το βουνό, τα ζώα και τους ανθρώπους, κοιτάξαμε την ομίχλη και την λιακάδα και πήραμε τις αποφάσεις μας. Μοιραστήκαμε ιστορίες για τους γονείς μας, για αυτούς που ήταν εκεί και για αυτούς που δεν ήταν, γνωριστήκαμε και πήγαμε στο γύρισμα.
Νομίζω στο πρώτο πλάνο της ταινίας, την πρώτη ημέρα γυρίσματος, ένα κάδρο “νεκρής φύσης” όσο περιμέναμε να ξημερώσει μέσα σε μια άδεια κουζίνα, τότε βρήκαμε την εικόνα της ταινίας. Και όλα μετά κύλησαν όπως θα έπρεπε να κυλήσουν.
Η ταινία κάνει πρεμιέρα στην Αθήνα μετά από ένα χρόνο που περιοδεύει τα διεθνή φεστιβάλ και συγκεντρώνει βραβεία και διακρίσεις. Η συνάντηση της με το κοινό όμως είναι ένα στοίχημα. Ο Έλληνας θεατής είναι ακόμα απρόβλεπτος κι επιφυλακτικός απέναντι στην ελληνική ταινία. Σε αποθαρρύνει αυτό; Που κρύβεται το πρόβλημα (διανομή, μάρκετινγκ, ευρύτερη κινηματογραφική παιδεία) και που η λύση;
Δεν γνωρίζω και δεν θα επεκταθώ, μόνο εικασίες μπορώ να κάνω και θα είναι σίγουρα παραπλανητικές. Λύση δεν ξέρω να υπάρχει, θα την ήξεραν οι διανομείς αν υπήρχε και θα την εφάρμοζαν. Προσωπικά δεν με ενδιαφέρουν οι στατιστικές και δεν θαμπώνομαι από τα πολλά εισιτήρια. Νιώθω καμιά φορά σαν τις στατιστικές του πολέμου που λένε ότι αυτός είναι ο μεγαλύτερος πόλεμος γιατί σκοτώθηκαν εκατοντάδες χιλιάδες ή εκατομμύρια. Οπου κυριαρχεί η στατιστική, οι άνθρωποι μεταμορφώνονται σε νούμερα. Εμένα με ενδιαφέρει η ταινία να δημιουργήσει ιστορίες, να λειτουργήσει ακόμη και θεραπευτικά σε ανθρώπους. Να συναντηθούν βλέμματα αγνώστων μέσα σε αίθουσες που δεν θα συναντιόντουσαν ποτέ αλλιώς. Πολλές ταινίες, που με έκαναν να ζήσω καλύτερα ή να αντέξω μέρες σκοτεινές, δεν έκαναν ποτέ χιλιάδες εισιτήρια και μπορεί να συνάντησαν αρχική αδιαφορία και να αναγνωρίστηκαν δεκαετίες μετά. Προσωπικά, εύχομαι η ταινία μου να ακολουθήσει τους θεατές μετά την προβολή και να την θυμούνται σαν μια ζεστή και ανακουφιστική ανάμνηση μέσα τους. Να τους δείξει έναν άλλον τρόπο θέασης, να φωτίσει μία κρυφή γωνιά, ακόμα και να τους εμπνευσει. Η λύση λοιπόν, αν υπάρχει, είναι ο Λυντς. Που ό,τι έκανε σε μένα σαν θεατή ελπίζω να κάνουν οι ταινίες μας, σε άλλους.
Το «Αρκάντια» του Γιώργου Ζώη κυκλοφορεί την Πέμπτη 23 Ιανουαρίου στις ελληνικές αίθουσες από την Tanweer