«Γυναίκα, Ζωή, Ελευθερία.»
Το σύνθημα που κανείς δεν θα μπορέσει ποτέ να ακούσει χωρίς να αντηχήσουν στα αυτιά του οι δυνατές φωνές από τους δρόμους της Τεχεράνης πίσω στο 2022, ακούστηκε δυνατά στο αεροδρόμιο Χομεϊνί στο Ιράν, την ώρα που από την αυτόματη πόρτα περνούσε ο Τζαφάρ Παναχί, τέλη Μαΐου του 2025, λίγες μόνο μέρες μετά την βράβευσή του με τον Χρυσό Φοίνικα του Διεθνούς Φεστιβάλ Κινηματογράφου των Καννών για την ταινία του «Ενα Απλό Ατύχημα» (στις ελληνικές αίθουσες στις 16 Οκτωβρίου).
Εκεί, συγκεντρωμένοι θαυμαστές του σκηνοθέτη χειροκρότησαν τη μεγάλη του νίκη, ίσως τελικά περισσότερο κι από τη μεγάλη αυτή διάκριση, την προειλημμένη απόφασή του να επιστρέψει στο Ιράν (ή καλύτερα, να μην το εγκαταλείψει), την πατρίδα του, δηλαδή, αλλά και τη χώρα που για χρόνια τον κρατούσε σε κατ' οίκον κράτηση, απαγορεύοντάς του να κάνει σινεμά. Πιστέψτε το: τιμωρία πιο δυσβάσταχτη ακόμη και από την απάγορευση εξόδου από μια χώρα που, αν σε αφήσει ελεύθερο να φύγεις δεν σου δίνει και κανέναν πραγματικά λόγο να ξαναγυρίσεις.
Ο Τζαφάρ Παναχί στο αεροδρόμιο Χομεϊνί της Τεχεράνης
Σε αντίθεση με τη θερμή υποδοχή αυτών των λίγων θαυμαστών, αλλά και μιας μεγαλύτερης μερίδας Ιρανών - όχι μόνο καλλιτεχνών, αλλά και ανθρώπων που δεν έφτασαν στο αεροδρόμιο για να τον υποδεχθούν αλλά λειτουργούσαν για χρόνια ως ένα πλέγμα στήριξης για να μπορέσει να συνεχίσει να δημιουργεί και ο ίδιος αλλά και οι υπόλοιποι Ιρανοί καλλιτέχνες - ο εγχώριος Τύπος και η κυβερνητική πλειοψηφία δεν έδειξε τον ίδιο ενθουσιασμό για τον πρώτο Χρυσό Φοίνικα που έρχεται στη χώρα μετά το από το 1997 όταν ο Αμπάς Κιαροστάμι κέρδιζε εξ ημισείας με τον Σοέι Ιμαμούρα το Χρυσό Φοίνικα για τη «Γεύση του Κερασιού».
Το ίδιο είχε συμβεί και τότε. Μερίδα του κόσμου χαμογελούσε - κρυφά - με ανακούφιση για τον μεγάλο σκηνοθέτη που κατάφερε με μέσο την τεράστια δύναμη του σινεμά να μιλήσει για μια χώρα έτοιμη να «αυτοκτονήσει», η πλειοψηφία όμως δεν ήταν καθόλου σίγουρη πως αυτή η περίεργη ταινία δεν ήταν έστω και κεκαλυμμένα αντικαθεστωτική, μια απειλή για την τάξη μια θεοκρατίας που παρέμενε όχι μόνο κραταιά, αλλά και χωρίς καμία εναλλακτική στον ορίζοντα.
Στην απονομή του Χρυσού Φοίνικα
Δεν μπορώ να σκεφτώ τον εαυτό μου εκτός του Ιράν, ίσως δεν είμαι τόσο θαρραλέος για να μπορέσω να ζήσω εκτός του Ιράν. Αν φύγω από το Ιραν, νιώθω πως δεν έχει πια νόημα να κάνω ταινίες.»
Οπότε, δεν άλλαξε τίποτα; Τρεις δεκαετίες μετά, και ενώ το Ιρανικό σινεμά έχει καταφέρει να κερδίσει μάλλον τα περισσότερα βραβεία σε όλα τα διεθνή φεστιβάλ, μετά από ταινίες που γυρίστηκαν κρυφά, σκηνοθέτες που έμειναν «φυλακισμένοι» στα σπίτια τους, πράξεις σπουδαίες και τέλειες για το πώς κάνεις αντίσταση ακόμη και περιορισμένος σε ελάχιστα τετραγωνικά μέτρα, δεν άλλαξε τίποτα;
Στην πραγματικότητα άλλαξαν πολλά, γιατί το παράδειγμα, η επιμονή και η αντοχή τελικά του Τζαφάρ Παναχί - και όλων των Ιρανών που υπέφεραν και υποφέρουν μέσα σε ένα καθεστώς που τους καταδιώκει, υπήρξε μια από τις μεγάλες κινητήριες δυνάμεις για την επανάσταση του 2022, αλλά και για κάθε μηχανισμό που προσπαθεί διαρκώς να ανατρέψει το αναχρονιστικό καθεστώς στο Ιράν και να επιβάλλει ελευθερία στην έκφραση, στις γυναίκες, στη ζωή.
«Αυτό το βραβείο δεν είναι δικό μου», δήλωσε στους δημοσιογράφους όταν ρωτήθηκε αν φοβάται να επιστρέψει στο Ιράν. «Είναι αφιερωμένο σε όλους τους Ιρανούς σκηνοθέτες που δεν μπορούν να εργαστούν αλλά ελπίζουμε πως θα έρθει μια στιγμή που όλοι θα μπορούν να κάνουν τις ταινίες τους». Λίγες μέρες πριν, το Flix είχε μιλήσει μαζί του. Περισσότερο και από την ίδια την ταινία του, τις φήμες για τη μεγάλη διάκριση που προτίμησε να μην σχολιάσει αλλά και την ευθεία επίθεση στο καθεστώς, ο Τζαφάρ Παναχί ήταν σαφής και δηκτικός (απέναντι σε «αυτοεξόριστους» συμπατριώτες του) σε ένα πράγμα: πως θα επιστρέψει στην Τεχεράνη, όπως όλα αυτά τα χρόνια επέλεξε να παραμείνει στο Ιράν. Με όλο το κόστος, το ρίσκο και τον κίνδυνο που αυτό θα επιφέρει.
«Είμαι ένας ανεξάρτητος σκηνοθέτης και στηρίζω το έργο όλων των Ιρανών σκηνοθετών, είτε ζουν ή όχι στο Ιράν. Δεν είναι επιλογή όλων όσων βρίσκονται εκτός, να βρίσκονται μακριά από τη χώρα τους. Είναι ένα είδος εξαναγκαστικής εξορίας. Δεν μπορώ να σκεφτώ τον εαυτό μου εκτός του Ιράν, ίσως δεν είμαι τόσο θαρραλέος για να μπορέσω να ζήσω εκτός του Ιράν. Αν φύγω από το Ιραν, νιώθω πως δεν έχει πια νόημα να κάνω ταινίες.»
Στα γυρίσματα της ταινίας «Ενα Απλό Ατύχημα»
Με το ίδιο κόστος, ρίσκο και κίνδυνο γυρίστηκε και το «Ενα Απλό Ατύχημα» που βγαίνει στις ελληνικές αίθουσες στις 16 Οκτωβρίου.
Δεν θα δείτε παρά σπάνια φωτογραφίες από τα γυρίσματα (όπως η παραπάνω), αφού μπορεί αυτή τη φορά η ταινία να μην είναι γυρισμένη μέσα σε ένα αυτοκίνητο (θυμηθείτε το «Ταξί στην Τεχεράνη» του 2016) ή ενώ ο δημιουργός της βρίσκεται σε απαγόρευση εργασίας, έγκλειστος στο σπίτι του (συνέβη στο «This is not a Film» του 2012), αλλά οι συνθήκες υπήρξαν το ίδιο επικίνδυνες για τον ίδιο και το συνεργείο. Ειδικά όταν η ιστορία της νέας του ταινίας αφορά μια ομάδα πρώην συγκρατούμενων στις ιρανικές φυλακές που, σε ένα γύρισμα της τύχης, θα καταφέρουν να απαγάγουν τον βασανιστή τους, χωρίς ωστόσο να έχουν αποφασίσει για την τιμωρία του. Σε μια ταινία που γεννήθηκε στο μυαλό του Τζαφάρ Παναχί μετά τη φυλάκισή του το 2023 (η αρχική ποινή ήταν για έξι χρόνια, αλλά βγήκε από τη φυλακή μετά από απεργία πείνας), μια από τις πολλές φορές στη ζωή του που βρέθηκε στη φυλακή για τις... ιδέες του.
«Δεν υπάρχει λογική. Ημουν στο δωμάτιο ανάκρισης για ώρες. Με ρωτούσαν γιατί κάνω αυτές τις ταινίες. Τους απαντούσα ότι κάνω ταινίες για την κοινωνία, με θέματα που αντλώ από τη ζωή γύρω μου. Με κατηγορούσαν ότι δυσφημώ και προδίδω τη χώρα μου, επειδή κάνω κριτική στους περιορισμούς που επιβάλλονται, για παράδειγμα, στις γυναίκες. Αυτό που μένει πιο πολύ από αυτή τη διαδικασία είναι ο ήχος. Είσαι με τα μάτια δεμένα σε ένα χώρο περιορισμένο, η μόνη αίσθηση που μένει ακέραια είναι η ακοή. Προσπαθείς να ακούσεις λέξεις, ψιθύρους, σιωπές... Στην ταινία, το τραύμα μεταφέρεται μέσα από τον ήχο. Ετσι ανοίγει η ταινία και έτσι κλείνει...»
To σινεμά μου δεν είναι πολιτικό. Είναι κοινωνικό. O τρόπος που φτιάχνω τις ταινίες έχει κοινωνικό πρόσημο. Δεν συνδέεται με πολιτικά κόμματα και παρατάξεις. Οι ταινίες μου δεν έχουν συγκεκριμένη πολιτική ατζέντα. Και δεν είναι ταινίες που βάζουν διαχωριστικές γραμμές ανάμεσα στο καλό και το κακό, τι είναι σωστό και τι όχι.»
Μια πολιτική ταινία, όπως διαπιστώνει κανείς ήδη από τα πρώτα της λεπτά. Φτιαγμένη όμως με τον τρόπο του μεγάλου σινεμά, που λέει τα πιο σημαντικά πράγματα μέσα από το δράμα ή εδώ για την ακρίβεια μέσα από την κωμωδία ή για ακόμη μεγαλύτερη ακρίβεια μέσα από την τραγικωμωδία, αφού ο Παναχί φτιάχνει μια ταινία που θα μπορούσε να έχει γράψει ο Σάμιουελ Μπέκετ, σκηνοθετημένη σωματικά, αεικίνητα, με σκηνές που χαράσσονται στη μνήμη για τον παραλογισμό τους, τη βαθιά διείσδυση στο τραύμα, την ανατροπή της κυρίαρχης στον πλανήτη πόλωσης που γεννάει μόνο μίσος.
«Αυτή η ισορροπία ανάμεσα στο αστείο και το σοβαρό είναι μέρος της ιρανικής κουλτούρας. Οι Ιρανοί μπορεί να μιλάνε έντονα και να διαφωνούν για το πιο σοβαρό πράγμα στον κόσμο και μέσα σε πέντε λεπτά να γελάνε όλοι μαζί με ένα αστείο. Η αλήθεια είναι πως το ιρανικό καθεστώς έχει προσπαθήσει επανειλλημένα να συνδέσει την παράδοσή μας μόνο με "σοβαρές" τελετές πένθους και να εξοβελίσει από την κουλτούρα μας γιορτές πιο εύθυμες που έρχονται από τα βάθη της ιστορίας μας. Είναι μια προσπάθεια να μας αφαιρέσουν τη χαρά. Με τον ίδιο τρόπο που κάθε φορά που προσπαθούν να καταστείλουν μια επανάσταση μέσα στη χώρα, πληθαίνει ο αριθμός των ανθρώπων που αντιστέκονται. Οπως για παράδειγμα αυτές οι θαρραλέες γυναίκες που ύψωσαν το ανάστημά τους στους δρόμους της Τεχεράνης. Μια βόλτα στη χώρα, στις αγορές τους, στους δρόμους της, εκεί όπου εξελίσσεται η καθημερινότητά μας δίνει την ολοκληρωμένη εικόνα για τι συμβαίνει ακριβώς στη χώρα. Για μένα είναι αυτόματη η διαδικασία της ένταξης όλων αυτών των στοιχείων σε μια ταινία. Και είναι και τα στοιχεία που κάνουν την ταινία πιο αληθινή.»
Παρά τον ήσυχο, διακριτικό τρόπο που μιλάει, κάθε φορά που κάποιος ρωτάει τον Τζαφάρ Παναχί για το αν το σινεμά του είναι πολιτικό, η απάντησή του αντηχεί δυνατά:
«To σινεμά μου δεν είναι πολιτικό. Είναι κοινωνικό. O τρόπος που φτιάχνω τις ταινίες έχει κοινωνικό πρόσημο. Δεν συνδέεται με πολιτικά κόμματα και παρατάξεις. Οι ταινίες μου δεν έχουν συγκεκριμένη πολιτική ατζέντα. Και δεν είναι ταινίες που βάζουν διαχωριστικές γραμμές ανάμεσα στο καλό και το κακό, τι είναι σωστό και τι όχι. Στο σινεμά μου δεν θα δείτε ποτέ έναν χαρακτήρα ολοκληρωτικά θετικό ή ολοκληρωτικά αρνητικό. Το πραγματικό πρόβλημα του Ιράν είναι η κυβέρνησή του που κάνει τους ανθρώπους να μεταλλάσσονται σε κάτι που δεν είναι. Στις ταινίες μου δείχνω τους ανθρώπους όπως ακριβώς είναι και υπογραμμίζω τις καταστάσεις που τους έχουν οδηγήσει να είναι όπως είναι. Δεν μπορώ να ξεχωρίσω τις ταινίες από τον εαυτό μου, όπως δεν μπορώ να ξεχωρίσω τον εαυτό μου από την κοινωνία μέσα στην οποία ζω. Μέσα από τις ταινίες μου δίνω φωνή σε ανθρώπους που δεν έχουν τη δυνατότητα ή δεν έχουν το μέσο, όπως εγώ έχω το σινεμά, να εκφραστούν. Και δίνω το λόγο σε όλους, ακόμη και σε αυτούς που βρίσκονται στην απέναντι πλευρά.»
Το ίδιο δυνατά υποστηρίζει ο Τζαφάρ Παναχί την απόφασή του αυτή η ταινία να μην είναι μια οργισμένη ταινία εκδίκησης, αλλά μια διαφορετική οπτική πάνω στον κύκλο της βίας που συνεχίζεται στο Ιράν. Και, αν στρέψει κανείς το βλέμμα του στον κόσμο, και σε άλλες γωνιές του πλανήτη.
«Οι χαρακτήρες της ταινίας αντιπροσωπεύουν πτυχές της κοινωνίας αυτή τη στιγμή στη χώρα. Γνώρισα ανθρώπους μέσα στη φυλακή που βρίσκονταν εκεί για τις ιδέες τους. Ηθελα ο καθένας από αυτούς να αποκτήσει τη φωνή του και να μιλήσει - με κεντρικό θέμα αυτόν τον κύκλο της βίας που μοιάζει να μην τελειώνει ποτέ στο Ιραν. Η κοινωνία στο Ιραν αποτελείται από ανθρώπους που βρίσκονται στα άκρα - για εκείνους όλα είναι η μαύρα ή άσπρα. Και από ανθρώπους που αντιμετωπίζουν ό,τι συμβαίνει με έναν πιο ανθρώπινο τρόπο, έχοντας το βλέμμα τους στο μέλλον. Με ενδιέφερε να ακουστούν όλες οι φωνές στην ταινία. Ακόμη και του ίδιου του βασανιστή. Νιώθω πως είναι ο μοναδικός τρόπος για να μπορέσουμε να δούμε το πρόβλημα ως σύνολο και όχι μόνο ορμώμενοι από τις προσωπικές μας εμπειρίες.»
Πριν από το ταξίδι του στις Κάννες, το Μάιο του 2025, ο Τζαφάρ Παναχί δεν μπορούσε να βγει από το Ιράν για 15 ολόκληρα χρόνια. Εκεί, σε μια χώρα που με όλες τις αντιφάσεις της παραμένει η χώρα στην οποία γεννήθηκε και επέλεξε να ζει και η χώρα που δεν φοβήθηκε να επιστρέψει μετά το Χρυσό Φοίνικα για το «Ενα Απλό Ατύχημα», παρά τις απειλές που δέχθηκε κατά τη διάρκεια των γυρισμάτων και που έβαλαν σε κίνδυνο τον ίδιο και την οικογένειά του, αυτό που του έλειψε τελικά περισσότερο είναι αυτό που μας εξομολογείται με αληθινή συγκίνηση:
«Αυτό που μου έλειψε περισσότερο όλα αυτά τα 15 χρόνια ήταν να δω κάποια από τις ταινίες μου στη μεγάλη οθόνη μαζί με κόσμο. Είναι μια εμπειρία που δεν μπορεί να συγκριθεί με τίποτα στον κόσμο. Βλέποντας την ταινία μαζί με κοινό, ανακαλύπτεις τις αδυναμίες σου, τα δυνατά σου σημεία. Για 15 χρόνια δεν μπόρεσα να δω καμία από τις ταινίες μου στην αίθουσα. Και αυτό ήταν για μένα η μεγαλύτερη τιμωρία.»
Το «Ενα Απλό Ατύχημα» του Τζαφάρ Παναχί θα προβάλλεται στις ελληνικές αίθουσες από την Πέμπτη 16 Οκτωβρίου σε διανομή της Weird Wave. Μπορείτε να δείτε πρώτοι την ταινία σε previews:
- το Σάββατο 11 και Κυριακή 12 Οκτωβρίου στις 22.00 στο Newman
- τη Δευτέρα 13 και Τρίτη 14 Οκτωβρίου στις 19.45 στο ΑΣΤΟΡ
- την Τρίτη 14 Οκτωβρίου στις 20.00 στη ΖΕΑ
- την Τετάρτη 15 Οκτωβρίου στις 21.15 στην ΑΒΑΝΑ