Στη δεύτερη μεγάλου μήκους ταινία μυθοπλασίας του, μετά το «Γιο του Φύλακα» του 2006, ο Δημήτρης Κουτσιαμπασάκος «τεκμηριώνει» μια ιστορία ενηλικίωσης που κανείς δεν θα μπορούσε να φανταστεί ότι συμβαίνει στη διπλανή μας πόρτα, σαν ένα παράδοξο μιας ζωής που μοιάζει με τον καθρέφτη μιας ολόκληρης κοινωνίας, των ορίων της απέναντι στο σωφρονισμό και της ανοχής τους απέναντι στους ξένους.
Διαβάζοντας για την λειτουργία στην Ελλάδα «αναμορφωτηρίων» για Γερμανούς έφηβους παραβάτες, ταξίδεψε στο άκρο της Ελλάδας και κατέγραψε με τη δύναμη της μυθοπλασίας αλλά τη ματιά του έμπειρου ντοκιμαντερίστα, μια ιστορία ενηλικίωσης που δεν μοιάζει με καμία άλλη. Στο Flix, ο σκηνοθέτης μας μιλάει για την εμπειρία, την προσωπική του σύνδεση με τα κοινωνικώς αποκλεισμένα άτομα, τη σκληρότητα αλλά και την λύτρωση του να κάνεις σινεμά σήμερα.
[φωτογραφίες: Piero Giacon]
Πώς ξεκίνησε η περιπέτεια της ταινίας; Εμπνεύστηκες από τα πραγματικά γεγονότα πουείδαν το φως της δημοσιότητας ή υπήρξε κάποια συγκεκριμένη ιστορία που σουκέντρισε το ενδιαφέρον;
Όλα ξεκίνησαν πριν κάποια χρόνια από ένα άρθρο, σχετικά καταγγελτικό, στην τότεΕλευθεροτυπία σχετικά με την λειτουργία στην Ελλάδα «αναμορφωτηρίων» γιαΓερμανούς έφηβους παραβάτες. Ήταν τόση η έκπληξή μας που πήραμε το τρένο καιπήγαμε στην Αλεξανδρούπολη, στον Έβρο. Εκεί, σε ένα εγκαταλειμμένο χωριό κοντά στασύνορα με την Τουρκία, λειτουργούσε, πράγματι, μια τέτοια δομή.
Ύστερα από επιτόπια έρευνα και συζητήσεις επί συζητήσεων, αποφασίσαμε νααφηγηθούμε μια ιστορία για ένα Γερμανό παραβατικό έφηβο, τον Ντάνιελ, που έρχεταιστην Ελλάδα για να εκτίσει την με εναλλακτικό τρόπο την ποινή του και συναντάει κάτιεντελώς διαφορετικό απ’ τις στερεοτυπικές εικόνες που είχε στο μυαλό του για την χώραμας. Νιώθει ξένος, σε ξένο τόπο και προσπαθεί να ξεφύγει από τους δικούς του δαίμονεςμπλέκοντας σε μια δύσκολη δοκιμασία.
Γιατί μυθοπλασία κι όχι ντοκιμαντέρ;
Πρέπει να ομολογήσω πως αυτό ήταν η αρχική ιδέα. Ένα ντοκιμαντέρ για την εμπειρίααυτών των παιδιών. Ύστερα όμως από την επίσκεψή μας στον Έβρο και τις συζητήσεις μετους νεαρούς τρόφιμους καταλήξαμε στο συμπέρασμα πως η μυθοπλασία θα αναδείκνυεμε περισσότερο δυναμισμό και βάθος την ιστορία που θέλαμε να πούμε. Ιδιαίτερα τογεγονός πως το χωριό αυτό βρισκόταν κοντά στα σύνορα με την Τουρκία, ένα βασικόσημείο εισόδου παράτυπων μεταναστών. Γιατί, τα παιδιά από την Γερμανία, είναι και αυτάένα είδος μεταναστών, ξένα σε μια ξένη χώρα. Κάτω από αυτό το πρίσμα η μυθοπλασίαθα υποστήριζε και θα αναδείκνυε πληρέστερα την ιστορία που θέλαμε να αφηγηθούμε. Γι’αυτό το λόγο τοποθετήσαμε τα γεγονότα της ταινίας στο 2016, -εξ’ου και ο τίτλος τηςταινίας «Daniel ’16»-, χρονιά κορύφωσης της μεταναστευτικής κρίσης στην Ελλάδα και τηνΕυρώπη, με τα γεγονότα στην Ειδομένης.
Πόσο μακριά βρίσκονται τελικά αυτά τα δύο (μυθοπλασία - ντοκιμαντέρ); Ποια είναι ηειδοποιός διαφορά του; Τι κερδίζεις και τι χάνεις με το ένα και τι με το άλλο;
Νομίζω, πως ιδιαίτερα στον σύγχρονο κινηματογράφο, η μυθοπλασία και το ντοκιμαντέρβρίσκονται πολύ κοντά. Θα μπορούσαμε να πούμε πως, πολλές φορές, η μυθοπλασίαείναι μια μορφή τεκμηρίωσης και το ντοκιμαντέρ μια ήπια μορφή μυθοπλασίας. Και στιςδύο περιπτώσεις έχουμε να κάνουμε με μια συγκεκριμένη, προσωπική ματιά σε ένα θέμα.
Εμένα μου αρέσει να εκφράζομαι και με τους δύο τρόπους και επιλέγω έναν από τουςδύο, ανάλογα με το θέμα. Η προσέγγιση που αποφασίζω να υιοθετήσω τις περισσότερεςφορές προκύπτει αυθόρμητα. Αν προσπαθούσα να προσδιορίσω την ειδοποιό διαφοράμεταξύ τους θα έλεγα πως η μυθοπλασία σου δίνει απεριόριστη ελευθερία στο να«κατασκευάσεις» τη δική σου πραγματικότητα ενώ στο ντοκιμαντέρ υπάρχει τοπραγματολογικό και ηθικό όριο των τεκμηρίων και των δεδομένων του θέματός σου.
Πώς δουλέψατε για την αναπαράσταση των κέντρων αποκατάστασης ανηλίκων;Συλλέξατε εύκολα στοιχεία για την αληθοφάνεια όσων βλέπουμε; Γυρίσατε σε φυσικούςχώρους;
Παρόλο που δεν γυρίσαμε στους πραγματικούς χώρους της ιστορίας, δεν μας τοεπέτρεπε ο προϋπολογισμός της ταινίας, ο πραγματικός χώρος στον Έβρο αποτέλεσετον οδηγό μας. Μας δόθηκε η δυνατότητα να τον επισκεφτούμε, να τον μελετήσουμε καινα τον καταγράψουμε. Από εκεί αντλήσαμε πολλές ιδέες σχετικά με την αναπαράστασήτου και την διαμόρφωση του τελικού, φιλμικού χώρου. Αυτό βέβαια ισχύει και για τοευρύτερο τοπίο του Έβρου.
Έχοντας ήδη στη φιλμογραφία σου τον «Σιωπηλό Μάρτυρα» τι σε «γοητεύει» στιςιστορίες που αφορούν τον εγκλεισμό, την παραβατική συμπεριφορά, τις έννοιες τηςποινής και του σωφρονισμού;
Καταρχάς είναι οριακές καταστάσεις για την ζωή ενός ανθρώπου. Επίσης αυτό που ίσωςνα με γοητεύει περισσότερο είναι το γεγονός πως σε ένα τέτοιο το περιβάλλον δενδοκιμάζεται μόνον το άτομο αλλά και η ίδια η κοινωνία μας. Ή, για να το πω καλύτερα, οτρόπος που δοκιμάζεται ένα άτομο σε τέτοιους χώρους αντικατοπτρίζει την κοινωνία μαςσε πολλά επίπεδα, είναι ένας καθρέφτης της. Και ταυτόχρονα και ο καθρέφτης όλων μας,εμάς των “κανονικών” ανθρώπων.
Απ’ την άλλη πλευρά και για προσωπικούς λόγους, με συγκινούν βαθιά τα άτομα που είναικοινωνικά αποκλεισμένα.
Ποια γνώμη αποκόμισες για αυτά τα κέντρα μέσα από την περιπέτεια της ταινίας; Είναιένας τελέσφορος τρόπος για αποκατάσταση παραβατικών ανηλίκων;
Οι ίδιοι οι άνθρωποι που λειτουργούν αυτές τις δομές ισχυρίζονται πως αυτός ο τρόπος,να αποκοπείς δηλαδή από το περιβάλλον που δημιουργεί το «πρόβλημα» και να πας σεένα εντελώς ξένο, σε μια άλλη χώρα, έχει θετικά αποτελέσματα. Προσωπικά δεν έχωδιαμορφώσει μια ξεκάθαρη γνώμη. Άλλωστε αυτό προϋποθέτει ειδική έρευνα καιγνώσεις. Το γεγονός όμως πως οι δομές αυτές λειτουργούν ανεξάρτητα, χωρίς καμίαεποπτεία από τις χώρες που φιλοξενούνται, μου φαίνεται λάθος. Η ελληνική πολιτείαδηλαδή, η οποία έχει συγκεκριμένη νομοθεσία σχετικά με το ποιοι και πώς πρέπει ναδουλεύουν με ανήλικους είναι απούσα, δεν έχει κανένα λόγο στην λειτουργία αυτών τωνκέντρων παρόλο που λειτουργούν στο έδαφός της.
Πώς επέλεξες τον νεαρό πρωταγωνιστή σου; Ποια ήταν τα στοιχεία που ήθελες ναδιαθέτει; Πόσο εύκολο ήταν να μπει στη συνθήκη του Ντάνιελ;
Εξ’ αρχής, στο κάστιγκ, προσπάθησα να μην είμαι εγκλωβισμένος στην εικόνα που είχαπλάσει ο ίδιος για τον πρωταγωνιστή, αλλά να είμαι ανοιχτός στο τυχαίο και στοαπρόβλεπτο. Αυτό ξέρεις δεν είναι τόσο εύκολο όσο ακούγεται… Και πρέπει ναομολογήσω ότι αρχικά είχα φτιάξει με το μυαλό μου έναν διαφορετικό, εμφανισιακά,Ντάνιελ. Όταν συνάντησα όμως τον Νικόλα, ένα χαρούμενο και φιλικό παιδί, πολύσύντομα κατάλαβα, πως αυτός είναι ο Ντάνιελ. Αυτό πρέπει να πω πως το ένιωσα με τοένστικτό μου και δεν ήταν αποτέλεσμα εκλογίκευσης. Από κει και πέρα ο Νικόλας, με τοταλέντο και την ευφυΐα που τον διακρίνει, τα κατάφερε περίφημα.
Τι είναι το πιο δύσκολο όταν δουλεύεις με ηθοποιούς - ερασιτέχνες παιδιά; Ποιεςεμπειρίες ανακτάς από τη δουλειά σου και ως δάσκαλος υποκριτικής;
Εξ’ αρχής ήξερα ότι αυτό θα ήταν το πιο δύσκολο κομμάτι της ταινίας. Η εμπειρία μου ωςδάσκαλος υποκριτικής αφορούσε επαγγελματίες ηθοποιούς και όχι ερασιτέχνες και πολύπερισσότερο παιδιά. Το φοβόμουν πολύ. Γι’ αυτό, πολύ πριν το κάστινγκ, κάθισα καιδιαμόρφωσα, με βάση την εμπειρία μου με επαγγελματίες ηθοποιούς ένα πρόγραμμαπροβών ή καλύτερα «εκπαίδευσης» για τους τρεις πρωταγωνιστικούς, παιδικούς ρόλους.Περιείχε περισσότερο το θεατρικό παιχνίδι και λιγότερο το σενάριο το οποίο μπήκε στοτελευταίο στάδιο, όταν πια τα παιδιά ένιωθαν άνετα με το σώμα τους, την φωνή και τηνεικόνα τους. Η έκπληξη μου όμως ήταν μεγάλη καθώς έβλεπα πόσο γρήγορα ο Νικόλας, οΑλέξανδρος και ο Φιλοπατήρ κατανοούσαν αυτό που συνέβαινε και ποιο ήταν τοζητούμενο. Ήταν πραγματικά εκπληκτικό. Τα σημερινά παιδιά είναι φοβερά εξοικειωμέναμε τους κώδικες της οπτικοακουστικής αφήγησης.
Αν προσπαθούσα να προσδιορίσω την ειδοποιό διαφορά μεταξύ της μυθοπλασίας και της τεκμηρίωσης θα έλεγα πως η μυθοπλασία σου δίνει απεριόριστη ελευθερία στο να «κατασκευάσεις» τη δική σου πραγματικότητα ενώ στο ντοκιμαντέρ υπάρχει το πραγματολογικό και ηθικό όριο των τεκμηρίων και των δεδομένων του θέματός σου.»
Γνωρίζεις καλά την ελληνική επαρχία. Ποια είναι τα χαρακτηριστικά που την ωθούν ναείναι άλλοτε αναπάντεχα ανεκτική και άλλοτε επώδυνα ρατσιστική απέναντι στοδιαφορετικό;
Οι μικρές κοινωνίες, κατά κύριο λόγο παραμελημένες και γεμάτες οικονομικάπροβλήματα, πάντα ψάχνουν για αποδιοπομπαίους τράγους. Κυρίως για να ξεχάσουν καινα ξορκίσουν τα δικά τους προβλήματα καθώς δεν έχουν την δύναμη ή το θάρρος να τακοιτάξουν κατάματα και να τα αντιμετωπίσουν. Άλλοτε, και πάλι μέσα στο ίδιο πλαίσιο,τυχαίνει να καταλαβαίνουν ότι το ξένο και το διαφορετικό δεν είναι απειλή και να τοαποδέχονται και να συμβιώνουν μαζί του. Δυστυχώς όμως κάτι τέτοιο δεν είναι οκανόνας.
Αντιμετωπίσατε κάποια δυσπιστία από την κοινωνία στα γυρίσματα; Πώς αντιμετωπίζουνοι κάτοικοι εκεί την ύπαρξη των κέντρων, αναζητήσατε τη δική τους εικόνα πάνω στηνιστορία;
Καθόλου. Μας έκανε εντύπωση πόσο φιλικά μας υποδέχτηκαν στο στάδιο της έρευνας,τόσο οι υπεύθυνοι της κοινότητας όσο και οι κάτοικοι των Φερών Αλεξανδρούπολης. Δενείχαν κανέναν πρόβλημα, ίσα ίσα χαίρονταν με τα παιδιά που έρχονταν κάθε εβδομάδαστην κωμόπολή τους, για την έξοδό τους. Πέρα από το οικονομικό όφελος που έχουν, ηθετική τους στάση έχει να κάνει και με το γεγονός ότι η ελληνική επαρχία είναιαποδεκατισμένη από νεανικό πληθυσμό.
Η ταινία διαδραματίζεται στον Έβρο και αναπόφευκτα «μιλάει» και για τομεταναστευτικό. Είναι μια παραβολή για τα σύνορα, τους τοίχους που χωρίζουν τουςανθρώπους, την αδυναμία των κυβερνήσεων να χειριστούν την ανθρώπινη ανάγκη;
Ναι, αναμφισβήτητα. Το μεταναστευτικό προσπαθήσαμε να το προσεγγίσουμε με έναντρόπο λιγότερο κραυγαλέο, πιο έμμεσο, πιο οικείο και πιο ανθρώπινο. Γι’ αυτό άλλωστε ηιστορία εκτυλίσσεται, όπως είπα το 2016, με τα γεγονότα της Ειδομένης, στο τελευταίοάκρο της Ευρώπης, στον Έβρο. Θέλαμε να μιλήσουμε γι’ αυτό μέσα από μια απλή, όχιόμως απλοϊκή, ανθρώπινη ιστορία
Μια ταινία ενηλικίωσης πάνω απ’ όλα. Πώς μεγαλώνει ένα παιδί σε ένα κόσμο διαρκούςκρίσης; Πόσο χώρο βρίσκει για να νιώσει ότι ανήκει κάπου;
Νομίζω πως τα κατεξοχήν θύματα του σύγχρονου κόσμου είναι τα παιδιά, τόσο στονδυτικό κόσμο, όσο και στην Ανατολή. Τους πέφτει ένα τεράστιο βάρος στους ώμους τουςπου τους είναι πολύ δύσκολο να το διαχειριστούν. Γιατί πέραν της κρίσης που περνά ηπυρηνική οικογένεια στη Δύση, στους πολέμους που μαίνονται στην Ανατολή βλέπουμεπως τα παιδιά να επωμίζονται πολύ δύσκολα καθήκοντα. Καλούνται, να φτάσουν σεπροορισμούς στην Ευρώπη μόνα τους, ασυνόδευτα, για να βοηθήσουν τους γονείς τουπου μένουν πίσω. Και όπως γνωρίζετε υπόκεινται σε φοβερές δοκιμασίες.
Τις ταινίες που γυρίζω τις επιλέγω με την καρδιά και όχι με το μυαλό. Γι’ αυτό οι περισσότερες έχουν έντονο το βιωματικό στοιχείο. Είναι κάτι πρωταρχικό για μένα. Άλλωστε η τέχνη, όπως λέει και ο μέγιστος Τολστόι μεταφέρει βιωματική εμπειρία και όχι γνώση.»
Η ταινία συνάντησε στο διάβα της την πανδημία. Πώς αντιμετώπισες τη συνθήκη αυτή;Πλήγωσε την ταινία, την ανέδειξε, τι σημαίνει για σένα ότι τώρα βγαίνει στις αίθουσες;
Την αντιμετώπισα στωϊκά, άλλωστε δεν είχα και πολλά περιθώρια. Αυτό που συνέβη καισυμβαίνει με την πανδημία είναι πρωτόγνωρο και συγκλονίζει την κοινωνία μαςσυθέμελα. Θα ήταν εγωιστικό να σκεφτώ την ταινία μου, άλλωστε τόσες και τόσεςταινίες παροπλίστηκαν. Βέβαια χαίρομαι πολύ που βγαίνει στις αίθουσες, μέσα στηνπερίοδο των γιορτών που ήταν κάτι που ήθελα. Επίσης χαίρομαι που διανέμεται από τοCinobo και μάλιστα είναι η πρώτη ελληνική ταινία που επιλέχθηκα να διανείμει στιςαίθουσες.
Πόσο εύκολα γυρίστηκε η ταινία από επίπεδο χρηματοδότησης και παραγωγής; Έχειαλλάξει κάτι μέσα στα χρόνια που δουλεύεις στον τρόπο με τον οποίο γίνεται τοελληνικό σινεμά;
Δυστυχώς η ταινία δεν μπόρεσε να εξασφαλίσει διεθνή χρηματοδότηση, παρόλες τηςπροσπάθειες μας. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να γυριστεί αμιγώς με ελληνικά κεφάλαια καιχαμηλό προϋπολογισμό. Στο πλαίσιο αυτό ήμουν τυχερός που η παραγωγή μούεξασφάλισε εκπληκτικούς συνεργάτες που πίστεψαν στην ταινία και συνέβαλαναφάνταστα στο τελικό αποτέλεσμα.
Που ανήκει το «Daniel '16» στο τοπίο του σύγχρονου ελληνικού σινεμά;
Χμ… καλή ερώτηση. Πραγματικά δεν ξέρω… Άλλωστε είναι μια ταινία που έχει ήρωεςπαιδιά, κάτι όχι πολύ συνηθισμένο στον σύγχρονο ελληνικό κινηματογράφο. Επίσης έχεινα κάνει με το μεταναστευτικό και κατά κύριο λόγο μιλάει… γερμανικά. Δεν ξέρω, νομίζωείναι κάτι που θα το δείξει ο χρόνος.
Τι σου αρέσει και τι σου λείπει σήμερα από το ελληνικό σινεμά;
Μου αρέσουν πολλά πράγματα· ο κοσμοπολιτισμός του, η τεχνική του αρτιότητα, ηέμφαση στο ύφος, οι διακρίσεις στα διεθνή φεστιβάλ. Αν μου λείπει κάτι, θα έλεγα πωςείναι απλές, ανθρώπινες ιστορίες που να εστιάζουν στην ιδιαίτερη φυσιογνωμία τηςχώρας μας και να αναδεικνύουν κοινωνικά προβλήματα.
Έχοντας δοκιμαστεί πολλές φορές στις αίθουσες, ποια είναι η γνώμη σου σήμερα για τογεγονός ότι ο κόσμος δεν ενδιαφέρεται για το ελληνικό σινεμά; Τι φταίει; Τι μπορεί ναγίνει;
Πιστεύω πως το πρόβλημα δεν αφορά μόνον την ελληνική ταινία αλλά γενικότερα τηνευρωπαϊκή και είναι ένα φαινόμενο που έχει πολλές αιτίες. Κατ’ αρχάς περνάει κρίση ηίδια η κινηματογραφική αίθουσα καθώς βρισκόμαστε σε ένα κομβικό σημείο στον τρόποπου παρακολουθούμε ταινίες. Έχουμε υπερπροσφορά ταινιών και σειρών και έχουν μπειδυναμικά στο παιχνίδι οι διαδικτυακές πλατφόρμες. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα ο θεατήςνα βλέπει περισσότερες ταινίες απ’ ότι παλιότερα αλλά όχι στην αίθουσα. Μοιάζει ναδικαιώνεται ο Τόμας Έντισον, διανύουμε την περίοδο των νικελόντεον!
Είναι το «Daniel '16» μια ταινία που θα μπορούσε να αφυπνίσει συνειδήσεις, να αλλάξειμυαλά;
Δεν ξέρω, μακάρι. Ο πρωταρχικός στόχος πάντως είναι να την χαρεί ο θεατής, νασυγκινηθεί, να γελάσει και να απορροφηθεί από την ιστορία. Αν η ταινία τον οδηγήσειεπίσης σε ένα προβληματισμό για το θέμα που πραγματεύεται, ακόμη καλύτερα.
Τι είναι αυτό κάθε φορά που σε ξεσηκώνει να πιάσεις την κάμερα και να γυρίσεις μιαταινία;
Τις ταινίες που γυρίζω τις επιλέγω με την καρδιά και όχι με το μυαλό. Γι’ αυτό οιπερισσότερες έχουν έντονο το βιωματικό στοιχείο. Είναι κάτι πρωταρχικό για μένα.Άλλωστε η τέχνη, όπως λέει και ο μέγιστος Τολστόι μεταφέρει βιωματική εμπειρία και όχιγνώση.
Ο Ντάνιελ που βρίσκεται τώρα;
Αυτή είναι μια ερώτηση που μπορείς κάθε φορά να την απαντάς διαφορετικά, ανάλογα με τα γεγονότα! Οπότε, θα έλεγα πως βρίσκεται ακόμη στην Ελλάδα και προσπαθεί να βοηθήσει τον Νιντάλ να φτάσουν στην Γερμανία. Ο σκύλος χάθηκε…
