Η ταινία «Φως εκ Φωτός» του Νεριτάν Ζιντζιρία θα πραγματοποιήσει στο 52ο Διεθνές Φεστιβάλ του Ρότερνταμ (25 Ιανουαρίου-5 Φεβρουαρίου 2023), όπως ανακοινώθηκε σήμερα, την παγκόσμια πρεμιέρα της, συμμετέχοντας στο επίσημο διαγωνιστικό τμήμα μικρού μήκους, υποψήφια για το βραβείο Ammodo Tiger Short.
Το Φεστιβάλ του Ροτερνταμ είναι από τα πιο σημαντικά και ανήσυχα της Ευρώπης, και ο Νεριτάν από τα πιο γνωστά και αγαπημένα πρόσωπα του χώρου των μικρών μήκους ταινιών. Ποιος μπορεί να ξεχάσει το «Χαμομήλι» του, που το 2013 δεν άφησε βραβείο για βραβείο και έκανε να τον συγκρίνουν, στα 23 του χρόνια, με τον Κιαροστάμι, τον Αγγελόπουλο και τον Παρατζάνοφ; Ακολούθησαν οι ταινίες «The Time of a Young Man About to Kill» και «A Country of Two», εγκώμιο της σχέσης των γονιών του, του Σπετίμ και της Φατμπάρδα, που εγκατέλειψαν την Αλβανία με τα πόδια μετά την πτώση του κομμουνισμού και ήρθαν στην Αθήνα.
Ο κινηματογράφος είναι διαχείριση χρόνου, είτε είναι 15 λεπτά είτε είναι 6 ώρες. Σε ένα χώρο, λοιπόν, σαν το Αγιο Ορος, όπου ο χρόνος έχει εντελώς διαφορετικό αντίκτυπο, είναι βέβαιο ότι υπάρχει κινηματογραφική ύλη. Μεταβόλισα, λοιπόν, αυτή την κινηματογραφική ύλη με μια ταινία.»
Ο Νεριτάν Ζιντζιρία με τον πατέρα του
Στην docufiction ταινία «Φως εκ Φωτός», ένας κινηματογραφιστής συναντιέται με το σωζόμενο φωτογραφικό αρχείο ενός Αγιορείτη μοναχού. Κι αυτό γίνεται η βάση μιάς ταινίας γεμάτης δέος, συγκίνηση, Ιστορία, αλλά και έντονο προβληματισμό και αγωνία για την κινηματογραφική γλώσσα του σήμερα. Ο Νεριτάν Ζιντζιρία, διαλύεται, «εξαφανίζεται» μέσα στο καταπληκτικό υλικό του, κι όμως είναι εκεί, παρών, με την πνευματικότητά του, τη σύνθεση, τα δικά του γυρίσματα στον Αθω, τη «μαγιά», όπως λέει, για να αναδειχθεί η εντυπωσιακή δουλειά του μοναχού Προκόπιου. Πρόσωπα, παρέες μοναχών, με επισημότητα και αυστηρότητα, αλλά και με ανθρώπινη απλότητα και γλύκα. Ενας άλλος γοητευτικός κόσμος. Ο Προκόπιος είχε κατασκευάσει τη δική του φωτογραφική κάμερα και όταν πέθανε, το 1932, άφησε πίσω του ένα μεγάλο, ανεξακρίβωτο ως προς τον αριθμό, γυάλινων φωτογραφικών πλακών.
«Δύσκολο το κράμα», μάς λέει ο Νεριτάν Ζιντζιρία από τα Τίρανα, όπου τον βρήκαμε, «να συνταχθεί μια φιλμική γλώσσα από ένα δημιουργό, σαν εμένα, που έρχεται από τον κόσμο της μυθοπλασίας. Ξεκίνησα από τη διάθεση να κάνω μια ωδή στο φιλμ και έτσι θέλω και τώρα, που τελείωσα την ταινία, να την παρουσιάζω, να τη θυμάμαι. Φαίνεται και από τον τίτλο της, «Φώς εκ Φωτός». Μια αναφορά όχι μόνο στον τόπο, που την γύρισα, αλλά και στο "φως", που είναι η αρχή της φωτογραφικής σύλληψης».
Το διαβατήριό του για την πρώτη του επίσκεψη, το 2017, στο Αγιο Ορος, ήταν μια ανάθεση από γνωστό αρχιτέκτονα, για ένα φιλμάκι πάνω στις αρχιτεκτονικές τυπολογίες της μοναστηριακής κοινότητας. «Αλλά επειδή είμαι και περίεργος άνθρωπος, ήθελα να καταλάβω κάπως τον μοναστικό βίο, αυτόν τον άλλο τρόπο ζωής και συνύπαρξης ,που προβλέπει». Τότε ήρθε σε επαφή με το Αρχείο γυάλινων φωτογραφικών πλακών που έχει διασώσει και προσέχει και συντηρεί ως κόρη οφθαλμού η μονή Σίμωνος Πέτρας.
«Η φωτογραφία φτάνει για πρώτη φορά στον Αθω το 1840-45, έρχονται οι Ρώσοι για να το καταγράψουν. Όταν φεύγουν αφήνουν έναν φακό και ,ίσως, μία πλάτη (το ξύλινο κουτί). Και είναι οι ντόπιοι μοναχοί, που συναρμολογούν κάμερες και πειραματίζονται για να μπορέσουν όχι να εκφραστούν καλλιτεχνικά, δεν μάθανε φωτογραφία για να εκφραστούν καλλιτεχνικά και να δείξουν, έστω, τον κόσμο τους. Το έκαναν για να καταγράψουν τους αδελφούς τους. Οτι υπήρξε αυτός ο μοναχός με αυτό το πρόσωπο κι αυτό το όνομα. Να μην νικήσει ο χρόνος τη μνήμη. Κι αυτό ήταν για μένα το πιο συγκινητικό και προσωπικό σημείο επαναπροσδιορισμού μου», λέει ο Νεριτάν.
Κακά τα ψέματα, δεν θα σου κρυφτώ, ο ρυθμός του σημερινού κινηματογράφου είναι ένας όχι οργανικός ρυθμός, είναι πολύ μακριά μου. Νιώθω δυσαρέσκεια με τις ταινίες, που είναι τυποποιημένες, γρήγορες ή φεστιβαλικές χωρίς δόντια.»
Είναι, φυσικά, πολύ δύσκολο να τεκμηριωθούν τα ονόματα των μοναχών, που στέκονται μπροστά στην μηχανή του Προκόπιου. Ουτε καν ποιες από τις 3 χιλιάδες πλάκες είναι δικές τους. Ενας μουσαμάς, που χρησιμοποιείται ως φόντο στις περισσότερες και βρέθηκε στο δικό του κελί, βοηθάει, πάντως, για μια κάποια ταυτοποίηση του έργου του.
Ο Νεριτάν μιλάει συνεχώς για «επαναπροσδιορισμό» της κινηματογραφικής του ταυτότητας από την επαφή με τις φωτογραφίες των μοναχών. Τι ακριβώς εννοεί; «Πώς θα μπορούσα να βρώ μια άλλη ταυτότητα, όχι τόσο ως δημιουργός, αλλά ως χειρώνακτας. Να βρωμίζεις τα χέρια σου, να αποκτάς μια ταπεινότητα και άμεση επαφή με το υλικό. Ξύπνησαν μέσα μου μια σειρά ερωτήσεις. Για παράδειγμα, το περίφημο Αγγελοπουλικό «πρώτο βλέμμα». Που στήνει, πώς στήνει την κάμερά του εκείνη την περίοδο κάποιος, που δεν έχει ξαναδεί φωτογραφίες; Καταγοητευόμουνα από ένα κόσμο που δεν ήξερα, αλλά ήμουνα 100% βέβαιος μέσα μου ότι έχει κινηματογραφικό υλικό. Γιατί; Μα ο κινηματογράφος είναι διαχείριση χρόνου, είτε είναι 15 λεπτά είτε είναι 6 ώρες. Σε ένα χώρο, λοιπόν, σαν το Αγιο Ορος, όπου ο χρόνος έχει εντελώς διαφορετικό αντίκτυπο, είναι βέβαιο ότι υπάρχει κινηματογραφική ύλη. Μεταβόλισα, λοιπόν, αυτή την κινηματογραφική ύλη με μια ταινία».
Πέρα από τις γυάλινες φωτογραφικές πλάκες, που κυριαρχούν, δικές του στην ταινία είναι όλες οι κινούμενες εικόνες, εκτός από ένα σύντομο αρχειακό υλικό, που δεν έχει δημοσιευτεί, και που τού εμπιστεύτηκε η Γερμανική Ταινιοθήκη. Πώς και γιατί σχεδόν «εξαφάνισε» τα σκηνοθετικά του ίχνη; «Στο Αγιο Ορος το "εγώ" δεν υπάρχει», λέει. «Ακριβώς γι αυτό δεν θα έπρεπε και ο σκηνοθέτης να είναι τόσο παρών. Απλά, πέταξα όλα τα υλικά στον αέρα και συναρμολογήθηκαν από την αρχή, ξανά και ξανά, πολλές φορές. Μέχρι να ζυμωθούν. Και μην ξεχνάς κάτι: πιστεύω πολύ στο φιλμ και στην καταγωγή του. Το φιλμ έχει την κυτταρίνη πίσω του, είναι ένα οργανικό, φυσικό υλικό. Κι όταν ένα φυσικό υλικό αναμετρηθεί με τον χρόνο , αποκτά το ίδιο έναν μυθοπλαστικό χαρακτήρα. Αρα δεν χρειαζόταν εγώ να είμαι τόσο παρών, ήδη υπήρχε αφήγημα και αφηγηματικότητα».
Ο κόσμος του Αγίου Ορους είναι αναλλοίωτος, περιβαλλοντολογικά μη ζημιωμένος, παρθένος, υγιής. Τα πνευμόνια μου ανάσαιναν, το κεφάλι μου λουζόταν από τα αστέρια, δεν υπήρχε φωτορύπανση, δεν είχα ξαναδεί τέτοιο θόλο. Και την ίδια στιγμή είχα παραδείγματα συνύπαρξης πολύ ευγενικά. Ολο αυτό με βοήθησε όχι μόνο ως δημιουργό, αλλά και ως άνθρωπο.»
Δικό του μέλημα ήταν κυρίως να αποδοθεί με κάποιο τρόπο το «πόσο δύσκολη είναι η ασκητική ζωή και το να καταλήξει κανείς ερημίτης. Με αυτόν τον τόνο ήθελα να ξεκινήσει η ταινία μου, με τις σκηνές μοναχών που πορεύονται σε χιόνι και ερημιές ή με το ψάρι, έξω από το νερό, που συνεχίζει να αναπνέει. Ολο αυτό ήταν πολύ δύσκολο. Σαν να προσπαθείς να αποκτήσεις μια φιλμική γλώσσα προγλωσσική σχεδόν, να μην έχεις τις γνωστές και συνηθισμένες λέξεις, που σε βοηθούν στη σύνταξη μιας πρότασης. Αρα πρέπει να έχεις ένα διαισθητικό κομμάτι, όπως λειτουργούσε ο Γιόνας Μέκας και η Μάγια Ντερέν, να είσαι σε έναν πειραματικό κόσμο. Κακά τα ψέματα, δεν θα σου κρυφτώ, ο ρυθμός του σημερινού κινηματογράφου είναι ένας όχι οργανικός ρυθμός, είναι πολύ μακριά μου. Νιώθω δυσαρέσκεια με τις ταινίες, που είναι τυποποιημένες, γρήγορες ή φεστιβαλικές χωρίς δόντια. Ηταν σαν προσπαθούσα να δημιουργήσω μια χρονοκάψουλα δουλεύοντας μέσα σε μια χρονοκάψουλα. Ο κόσμος του Αγίου Ορους είναι αναλλοίωτος, περιβαλλοντολογικά μη ζημιωμένος, παρθένος, υγιής. Τα πνευμόνια μου ανάσαιναν, το κεφάλι μου λουζόταν από τα αστέρια, δεν υπήρχε φωτορύπανση, δεν είχα ξαναδεί τέτοιο θόλο. Και την ίδια στιγμή είχα παραδείγματα συνύπαρξης πολύ ευγενικά. Ολο αυτό με βοήθησε όχι μόνο ως δημιουργό, αλλά και ως άνθρωπο»
Και τι θα έλεγε σ’ αυτούς που, ίσως, πουν, «και τι νοιάζει εμένα η ιστορία ενός μοναχού;»; «Αν αντιλαμβάνεσαι τη φωτογραφία ως τεχνολογικό επίτευγμα, τότε δεν σε μέλλει η φωτογραφία ενός μοναχού. Εάν, όμως, την αναγνωρίζεις ως βασικό συστατικό της μνήμης και τη μνήμη ως βασικό εργαλείο του προσδιορισμού της ανθρώπινης ταυτότητας, τότε κάθε φωτογραφία μετράει. Οταν τελείωσα την ταινία, ήξερα ότι κάποιοι άνθρωποι θα νιώσουν κοντά της και κάποιοι θα απομακρυνθούν».
Εξι ταξίδια στο Αγιο Ορος, μια κάμερα φιλμ σουπερ 8, που έπρεπε να τη χρησιμοποιεί με ευγένεια και προσοχή («κάνει συνεχώς κρρρρρ…»), περιπλανώμενος από μοναστήρι σε μοναστήρι, από κελί σε κελί, ζώντας στο κρύο, διασχίζοντας ακόμα και την έρημο του Αγίου Ορους, εκεί που ζουν οι ερημίτες και η πρόσβαση σε νερό είναι πολύ δύσκολη, ο Νεριτάν σήμερα έχει μπροστά του ένα μεγάλο φεστιβάλ. «Το αγαπάω πολύ το Ρότερνταμ», λέει, «είναι μια διοργάνωση τολμηρή, καθαρή. Είναι η καλύτερη αρχή για το "Φως εκ Φωτός"».
Αμέσως μετά έχει να μας δείξει μια ακόμα μικρού μήκους ταινία, την «Εξημέρωση».
Πώς πάει η μεγάλου μήκους ταινία του, «Το Ευαγγέλιο του Κίμωνα», που την περιμένουμε τόσο καιρό; «Τελειώνω το γράψιμο και την προπαραγωγή. Πιστεύω πολύ στο σενάριο».
Κάνουμε, λοιπόν, υπομονή.
Φῶς ἐκ Φωτός - Light of Light | Docufiction. 13’ | Σενάριο, Σκηνοθεσία: Νεριτάν Ζιντζιρία | Παραγωγοί: Efijeni Kokedhima, Νεριτάν Ζιντζιρία | Διεύθυνση Φωτογραφίας: Νεριτάν Ζιντζιρία, Χριστίνα Μουμούρη, Γιώργος Βαλσαμής | Σκηνικά: RM | Ενδυματολογία: Ματίνα Μαυραγάννη | Μοντάζ: Γιώργος Αλεξίου/ Σχεδιασμός Ήχου: Λέανδρος Ντούνης | Ψαλμωδίες: Δημήτρης Μηλιώτης | VFX: Παντελής Αναστασιάδης | Colorist: Άγγελος Μάτζιος | Βοηθητικοί ηθοποιοί: Δημήτρης Δρόσος, Αυγουστίνος Κούμουλος, Γιάννης Δαμάλας, Τάσος Κονταράτος, Ρωμανός Μαρούδης | Παραγωγή: Reconstructing Memories, EΡΤ - Με την υποστήριξη του Ελληνικού Κέντρου Κινηματογράφου
