Στο «Ladies in Waiting», η Ιωάννα Τσουκαλά στρέφει το βλέμμα της εκεί που όπως υποστηρίζει και η ίδια αρνιόμαστε να κοιτάξουμε.
Δεν μπαίνει απλά στο Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Αττικής, αλλά μοιράζει τον (κινηματογραφικό) χρόνο της ανάμεσα σε μια ομάδα γυναικών θεραπευτών και μια ομάδα γυναικών ασθενών και μέσα από την παρατήρηση αλλά και την επαφή μαζί τους ανιχνεύει τις αθέατες πλευρές μιας καθημερινότητας που ίσως δεν διαφέρει και πολύ από τη δική μας.
Λίγο πριν την πρεμιέρα της ταινίας στο 25ο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης στο Διαγωνιστικό Τμήμα Newcomers, η Ιωάννα Τσουκαλά μιλάει στο Flix για την τολμηρή της απόφαση και τον τρόπο με τον οποίο ολοκλήρωσε μια δύσκολη παραγωγή, αλλά κυρίως για το βλέμμα που μερικές φορές αλλάζει τον τρόπο που κοιτάμε τον κόσμο.
To «Ladies in Waiting» της Ιωάννας Τσουκαλά προβάλλεται στο Διαγωνιστικό Τμήμα Newcomers του 25ου Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης στις 4 Μαρτίου στις 20.00 στον Σταύρο Τορνέ και στις 5 Μαρτίου στις 12.30 στον Τζον Κασσαβέτη, αλλά και online. Αναζητήστε εδώ περισσότερες πληροφορίες.
Από τα γυρίσματα της ταινίας
Τι είναι το «Ladies in Waiting»; Τι σημαίνει ο τίτλος στη συγκεκριμένη συνθήκη;
Το «Ladies in Waiting» είναι ένα πορτρέτο ενός κόσμου που δεν θέλουμε να δούμε, που τον κρύβουμε κάτω από το χαλί. Η ακριβής μετάφραση του όρου είναι οι κυρίες επί των τιμών ή οι κυρίες της αυλής, όπου ήταν οι γυναίκες που βρίσκονταν πάντα στην υπηρεσία της βασίλισσας. Στην ταινία μας ο τίτλος εμπεριέχει διαφορετικές ερμηνείες. Ο θεατής μπορεί να πει, ότι ο θεραπευτής βρίσκεται πάντα στην υπηρεσία του «ασθενή»’, ή και το αντίθετο, ότι ο «ασθενής» βρίσκεται στην υπηρεσία του θεραπευτή. Για εμένα, αυτοί οι δυο κόσμοι συναντιούνται στην αυλή του ψυχιατρείου και μαζί υπακούν τις εντολές της βασίλισσας της «τρέλας».
Ποια ήταν η αρχική σας ιδέα όταν ξεκινήσατε να σκέφτεστε την ιδέα του ντοκιμαντέρ και πώς εξελίχθηκε αυτή κατά τη διάρκεια της δημιουργίας του;
Η ιδέα ξεκίνησε αρκετά χρόνια πριν, όταν η ίδια ενοχλημένη με το πορτρέτο του ψυχικά ασθενούς όπως σκιαγραφείται σε κινηματογραφικές ταινίες ή σειρές μου δημιούργησε την ανάγκη να δείξω την άλλη πλευρά. Μεσολάβησαν άπειρες ώρες έρευνας. Το μόνο που έχει μείνει ίδιο από την σύλληψη της ιδέας μέχρι και την υλοποίηση της είναι μια εικόνα που είχα στο μυαλό μου, αυτής δυο παιδιών που κάνουν τραμπάλα. Γνώριζα το συναισθηματικό ταξίδι που ήθελα να κάνει ο θεατής και ήθελα να του δημιουργήσω αυτήν την συναισθηματική συνθήκη της τραμπάλας.
Μαζί με τον Αυρήλιο Καρακώστα που συνυπογράφει σεναριακά την ταινία βάζαμε κάτω ότι υλικό συγκέντρωνα, στην αρχή ερευνητικό και αργότερα το footage της ταινίας, και συζητάγαμε για ώρες, πως θα στηθεί, τι λείπει, τι χρειαζόμαστε.
Τι χρειάστηκε για να στηριχθεί μια τέτοια παραγωγή; Ποιοι άνθρωποι υπήρξαν η δική σας «αυλή» ώστε να ολοκληρωθεί το ντοκιμαντέρ;
Για την ιστορία, η Αθηνά Ραχήλ Τσαγγάρη κράτησε το τιμόνι μιας επίπονης παραγωγής πολλών χρόνων με την χώρα σε οικονομική κρίση και στην συνέχεια σε υγειονομική κρίση. ‘Εμεινε ακλόνητη και πάντα ως από μηχανής θεός άνοιγε δρόμους εκεί που πέφταμε σε τοίχους. Ο τίτλος προέκυψε ένα καλοκαιρινό απόγευμα που δουλεύαμε στα γραφεία της Haos Film μαζί με τον Matt Johnson και τον Ηλία Κατσούφη, ο οποίος υπερασπίστηκε με πάθος όλα τα στάδια παραγωγής, οι δυο τους έγιναν οι νονοί της ταινίας. Ο Αυρήλιος Καρακώστας (συν-σεναριογράφος) και η Λίβια Νερουτσοπούλου (μοντέζ ) συνεισέφεραν τόσο στο storytelling αυτής της ταινίας όσο και σε διαφορετικά στάδια της. Στην εύθραυστη ισορροπία που δημιουργούσα και ταυτόχρονα ήμουν μέρος της, ο Λέανδρος Ντούνης (sound designer-mixer) με τους ήχους του δημιούργησε το σύμπαν για να χωρέσουν όλα τα παραπάνω, και ο Coti K. ήρθε με τις μουσικές του να χρωματίσει το σύμπαν αυτό. Τα γραφιστικά και η αφίσα δημιουργήθηκαν από την Βασιλική Παναγιωτοπούλου και τον Πάνο Ματθαίου (TALC STUDIO) όπου με μαεστρία απέδωσαν αυτήν την ταινία σε ένα κομμάτι χαρτί. Η οικογένεια Τσουμελέα, η Στέλλα Νικολίτση, η ομάδα θεραπευτών και θεραπευομένων του ΑΝΙΜΑ, το ΨΝΑ, μου επέτρεψαν να τους ανακατεύω την ζωή με τα γυρίσματα μου και τις άπειρες ερωτήσεις μου. Ο Κώστας Καψιάνης, Ορέστης Μαυρουδής, Δημήτρης Παπαγεωργίου, Στέφανος Μαστροθεόδωρος ήταν φρουροί αυτής ταινίας και έτοιμοι πάντα να καλύψουν οποιαδήποτε ανάγκη.Αυτή η ταινία δεν θα ήταν ίδια χωρίς αυτούς, ήταν και είναι οι πιο πιστοί συνοδοιπόροι, για αυτό τους ευχαριστώ και θα έχουν πάντα μια ιδιαίτερη θέση στην καρδιά μου.
Πώς καταφέρατε να σας εμπιστευτούν οι εργαζόμενες στο Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Αττικής και να μοιραστούν μαζί σας τις ιστορίες τους;
Υπήρξα και εγώ για μια περίοδο της ζωή μου εντός του Ψυχιατρείου, εργάστηκα ως θεραπεύτρια τέχνης. Δήλωσα την παραίτηση μου μερικά χρόνια μετά γιατί είχα κλείσει τον κύκλο μου εκεί. Η ταινία, κατά κάποιον τρόπο, είναι το προσωπικό μου αντίο σε αυτόν τον κόσμο. Με τις τρεις κυρίες που πρωταγωνιστούν στην ταινία, την οικογένεια Τσουμελεά, μας συνδέουν χρόνια φιλίας και οι ιστορίες που μοιράζονται μαζί μας είναι ένα μικρό κομμάτι από αυτές που μου έχουν διηγηθεί. Hταν άλλωστε και αυτές οι ιστορίες που μου έδωσαν την ώθησή να κάνω αυτήν την ταινία. Μου πήρε όμως ένα διάστημα να ζυγίσω μέσα μου το πως θα τους πω ότι θέλω να διηγηθούν τις ιστορίες τους, on camera. Εκείνες δέχθηκαν αμέσως την πρότασή μου και με έφεραν σε επαφή με την κα. Στέλλα Νικολίτση η οποία είναι η τέταρτη της παρέας. Από την μέρα που με εμπιστευθήκαν και μέσα στα χρόνια που ακολούθησαν, οι τέσσερις αυτές γυναίκες έδειξαν απίστευτη πειθαρχία τόσο κατά την οργάνωση των γυρισμάτων, την σκαλέτα που στήναμε για την καθεμία και on set.
Η αίσθησή μου είναι ότι τελικά όλες μαζί είχαμε την ανάγκη να μοιραστούμε αυτήν την ιστορία, και τις ευχαριστώ.
Πώς καταφέρατε να σας εμπιστευτούν οι περιθαλπόμενες; Πώς ακριβώς παίρνει κανείς άδεια και συγκατάθεση για τη χρήση υλικού σε ντοκιμαντέρ σε τέτοιες συνθήκες;
Οι «περιθαλπόμενοι» και γενικότερα ο ψυχικά διαφορετικός άνθρωπος δεν είναι άβουλος και σίγουρα έχει δική του κρίση, γνώμη και πράξη. Εγώ συνεργάστηκα με μια υπέροχη δομή, το ΑΝΙΜΑ, το οποίο φιλοξενεί ανθρώπους που έχουν περάσει την ζωή τους μέσα σε διαφορετικά ψυχιατρικά ιδρύματα της χώρας. Έκανα αρκετές συναντήσεις με τους υπεύθυνους της δομής εξηγώντας τους το πρότζεκτ. Δέχτηκαν την πρόσκλησή μου και στην συνέχεια επισκεπτόμουν για αρκετούς μήνες τους «περιθαλπόμενους» χωρίς την κάμερα μου, καθόμασταν, μιλάγαμε, κουβεντιάζαμε για την ταινία που θέλω να κάνω και την παρουσία τους σε αυτήν. Όπως σε όλες τις σχέσεις η εμπιστοσύνη θέλει χρόνο για να χτιστεί τελικά όμως εκείνοι αποφάσισαν να με δεχτούν και να συμμετέχουν. Η σχέση μου μαζί τους χτίστηκε αργά και σταδιακά.
Το νομικό πλαίσιο των αδειών το ανέλαβαν ειδικοί.
Γιατί έχετε επιλέξει μόνο γυναίκες και από τις δύο πλευρές;
Αυτό προέκυψε, δεν ήταν κάτι που το είχα αρχικά στο μυαλό μου. Οι γυναίκες έτρεχαν κατά πάνω μου, να μιλήσουν στην κάμερα, να χορέψουν να κάνουν την «φασαρία» τους, ήθελαν να δηλώσουν παρούσες. Σε αντίθεση οι άνδρες έδειχναν να το απολαμβάνουν και εκείνοι με έναν δικό τους τρόπο καθισμένοι κάπου να παρατηρούν αυτό που συνέβαινε γύρω τους, μέσα σε έναν δικό τους κόσμο, και για αυτό υπάρχουν μέσα στην ταινία αλλά δεν διεκδίκησε κανείς τους έναν πρωταγωνιστικό ρόλο.
Εγώ άφησα να αναδειχθούν οι πρωταγωνιστές χωρίς να παρεμβαίνω σε αυτό το κομμάτι. Πολύ γρήγορα, και παρατηρώντας το υλικό μου είχα καταλάβει ποιοι είναι αυτοί που θέλουν πιο πολύ τον πρωταγωνιστικό ρόλο, ποιοι θα είναι οι υποστηρικτικοί ρόλοι και ποιοι βοηθητικοί. Αυτό έγινε ακόμα πιο ξεκάθαρο στο μοντάζ, στήνοντας εξονυχιστικά τις σκηνές παρέα με την Λίβια Νερουτσοπούλου, μοντέζ της ταινίας.
Με την οικογένεια των θεραπευτριών και την Στέλλα, ήταν καθαρή σύμπτωση να είναι όλες γυναίκες.
Την «τρέλα» δεν μπορεί να την ορίσει ο άνθρωπος, είναι πάνω από εμάς. Οση έρευνα και να γίνει πάντα κάτι θα μας διαφεύγει γιατί η «τρέλα» αλλάζει πρόσωπα, και οι διαταραχές μεταλλάσσονται και πληθαίνουν. Και αυτόν που κάποτε θεωρούσαμε «τρελό» είναι ο πολιτικός του σήμερα, ή ο σημερινός «τρελός» είναι ο φιλόσοφος του αύριο. Πιστεύω, τα φυσικά άσυλα θα εκλείψουν όταν η κοινωνία και ο άνθρωπος γκρεμίσει τους τοίχους που δημιουργεί στο μυαλό του. Αυτά είναι τα πιο σκοτεινά άσυλα, αυτά που κατασκευάζουμε στο μυαλό μας.»
Παρά το «δύσκολο» του θέματος, το ντοκιμαντέρ δίνει την αίσθηση μιας ματιάς σε μια καθημερινότητα πιο ανάλαφρης, πιο - σε πολλά εισαγωγικά - «κανονικής». Ηταν κάτι που προσπαθήσατε για να γίνει;
Αυτή η ανάλαφρη αίσθηση μια καθημερινότητας υπάρχει, ήταν και είναι εκεί, άλλο εάν εμείς συνηθίζουμε να εστιάζουμε στην πιο σκοτεινή πλευρά, αυτή που διεγείρει περισσότερο την περιέργεια μας και έρχεται να συμβάλει στην δαιμονοποίηση και την δημιουργία στερεοτύπων.
Σίγουρα είναι η δική μου ματιά, εφόσον εγώ τοποθέτησα έτσι την κάμερα και έβαλα σε σειρά τα πράγματα για να πω αυτήν την ιστορία. Άφησα όμως και την σκοτεινή πλευρά να αναδειχθεί γιατί όλοι έχουμε μια τέτοια, άρα και εκεί θα υπάρχει, χωρίς όμως να την καλλιεργήσω και να της δώσω μια αξία τέτοια που να υπερτερεί της άλλης, της ανάλαφρης.
Επίσης οι συνθήκες μέσα στο Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Αττικής μοιάζουν στα μάτια ενός ανυποψίαστου θεατή καλύτερες από όσο δημιουργεί στη φαντασία του η «δαιμονοποίηση» των ασύλων. Είναι όλα θέμα ματιάς; Προσωπικά εστίασα, κυρίως στον άνθρωπο και στην αποδόμηση της εικόνας του ψυχικά ασθενούς και λιγότερο στον περιβάλλοντα χώρο. Η συνθήκη ήταν να καταγράψω την καθημερινότητα του και ο θεατής να ζήσει για λίγο μαζί του. Αυτή η ρουτίνα απαρτίζεται από διάφορες δραστηριότητες οπότε τόσο τα εξωτερικά γυρίσματα όσο και τα εσωτερικά έχουν επιλεχθεί ανάλογα με την εκάστοτε δραστηριότητα.
Για τις ανάγκες της ταινίας τα locations που έχουν χρησιμοποιηθεί είναι αρκετά και δεν αφορούν όλα το ΨΝΑ. Αν αυτό λειτουργεί στην αποδόμηση της φαντασίας του ανυποψίαστου θεατή δεν το γνωρίζω, για αυτό άλλωστε υπάρχει η φαντασία, για να γκρεμίζει και να ξαναχτίζει.
Τι μάθατε για εσάς, τον κόσμο, και τον κόσμο της «τρέλας» μέσα από τη δημιουργία του ντοκιμαντέρ;
Ημουν επηρεασμένη από τις ιδέες του Μισέλ Φουκό (η «τρέλα» ως κώδικας, ως γλώσσα) και του Ζαν Ουρί (η «τρέλα» ως μια προσπάθεια φαντασιακής οικοδόμησης ενός νέου κόσμου) πολύ πριν πάρω την απόφαση να κάνω αυτήν την ταινία. Η διαδικασία της ταινίας ήρθε απλά να μου επιβεβαιώσει τις παραπάνω ιδέες. Ο κόσμος θα συνεχίσει να περιθωριοποιεί και να μην αποδέχεται το διαφορετικό, ό,τι δηλαδή παρεκκλίνει από τα στενά πλαίσια σκέψης ενός μυαλού.
Που βρίσκεται αυτή τη στιγμή η συζήτηση γύρω από τα άσυλα σε διεθνές επίπεδο. Η Ελλάδα σε τι σημείο βρίσκεται στην περίθαλψη ανθρώπων που έχουν ανάγκη;
Σε ένα γενικό πλαίσιο παγκοσμίως έχουμε αποδεχθεί την ήττα μας, ότι τελικά οι τρόποι και οι πρακτικές που λειτουργήσαν αυτοί οι χώροι προκάλεσαν περισσότερο κακό, παρά καλό. Έτσι σοφά ξεκίνησαν από τον περασμένο αιώνα και κλείνουν όλα αυτά τα μεγάλα ιδρύματα και σταδιακά να εξαφανίζονται ή να μετατρέπονται σε μουσεία. Παρόλα αυτά, η κοινωνία συνεχίζει να δημιουργεί άλλου τύπου άσυλα και να τοποθετεί μέσα τον διαφορετικό.
Ομως, η ψυχική υγεία είναι ένα πολύ-παραγοντικό φαινόμενο που επηρεάζεται από κοινωνικούς, οικονομικούς, πολιτικούς και πολιτισμικούς κανόνες, οι οποίοι με την σειρά τους δημιουργούν την εκάστοτε ιστορική περίοδο. Ενα από τα πράγματα που ανέκαθεν χαρακτήριζε την Ψυχιατρική έρευνα είναι η παλιά φράση «Ψάχνουμε τα χαμένα κλειδιά εκεί που πέφτει το φως» και όντως ανακαλύψαμε πράγματα. Ομως την «τρέλα» δεν μπορεί να την ορίσει ο άνθρωπος, είναι πάνω από εμάς. Οση έρευνα και να γίνει πάντα κάτι θα μας διαφεύγει γιατί η «τρέλα» αλλάζει πρόσωπα, και οι διαταραχές μεταλλάσσονται και πληθαίνουν. Και αυτόν που κάποτε θεωρούσαμε «τρελό» είναι ο πολιτικός του σήμερα, ή ο σημερινός «τρελός» είναι ο φιλόσοφος του αύριο.
Πιστεύω, τα φυσικά άσυλα θα εκλείψουν όταν η κοινωνία και ο άνθρωπος γκρεμίσει τους τοίχους που δημιουργεί στο μυαλό του. Αυτά είναι τα πιο σκοτεινά άσυλα, αυτά που κατασκευάζουμε στο μυαλό μας.
Τελικά πόσο εύκολο είναι να περάσει κάποιος από τη μία πλευρά στην άλλη;
Ποια είναι η μία πλευρά και ποια ή άλλη; Μια τραμπάλα είναι όλα.
To «Ladies in Waiting» της Ιωάννας Τσουκαλά προβάλλεται στο Διαγωνιστικό Τμήμα Newcomers του 25ου Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης στις 4 Μαρτίου στις 20.00 στον Σταύρο Τορνέ και στις 5 Μαρτίου στις 12.30 στον Τζον Κασσαβέτη, αλλά και online. Αναζητήστε εδώ περισσότερες πληροφορίες.
