Ποιος θα το ’λεγε ότι ένα ντοκιμαντέρ για τη ζωή και το έργο του Αμος Οζ, τέσσερα χρόνια μετά το θάνατό του, θα μας βύθιζε σε τόση ταραχή και δεν θα μας χάριζε κυρίως γαλήνη; Αυτή τη γαλήνη και την ανάταση, που πάντα μας έδιναν ακόμα και οι πιο σκοτεινές σελίδες της λογοτεχνίας του, ακόμα και οι πιο δύσκολες και ατελέσφορες πολιτικές μάχες του για ειρήνη και συνύπαρξη με τους Παλαιστίνιους.
Ποιος θα το’ λεγε πως ένα ντοκιμαντέρ για τον Αμος Οζ, τον πιο αγαπημένο από όλους (και είναι πολλοί) τους μεγάλους Ισραηλινούς συγγραφείς, θα αποκάλυπτε ένα καινούργιο πρόσωπό του; Πέρα από τη λάμψη του παγκόσμιου σταρ, συγγραφέα και ακτιβιστή. Πέρα ακόμα και από το βαριά πληγωμένο παιδί, του οποίου η μητέρα είχε αυτοκτονήσει το 1952, ενώ ο ίδιος ήταν μόλις 12 χρονών. Νομίζαμε ότι τα ξέραμε όλα. Οτι τα είχε πει ο ίδιος όλα, κυρίως στη μεγαλειώδη αυτοβιογραφία του «Ιστορία Αγάπης και Σκότους», έργο του 2002, που έγινε και ταινία από τη Νάταλι Πόρτμαν (κυκλοφορεί, όπως και όλα τα βιβλία του, από τις εκδόσεις Καστανιώτη).
© private family archive
Ή μήπως όχι; Μήπως ο Αμος Οζ, ειδικά τα τελευταία χρόνια της ζωής του, ενώ πάλευε με τον καρκίνο, δέχτηκε ένα ακόμα «χτύπημα», απέκτησε μια ακόμα τεράστια πληγή, από μια ακόμα γυναίκα; Τη δεύτερη κόρη του, Γκάλια, που διέρρηξε εντελώς τις σχέσεις της μαζί του, κατηγορώντας τον για σωματική και ψυχολογική κακοποίηση, δεν πήγε ούτε στην κηδεία του και δύο και κάτι χρόνια μετά το θάνατό του μετέτρεψε μια άγνωστη, στενά οικογενειακή υπόθεση σε παγκόσμιο σκάνδαλο. Δίχασε την οικογένειά της (η μητέρα της και τα δυό αδέλφια της διαφώνησαν μαζί της) και σόκαρε το Ισραήλ (αλλα και όλο τον κόσμο, κι ας μην μεταφράστηκε ποτέ στα αγγλικά), με το βιβλίο της, «Something Disguised as Love». Που ξεκινούσε με τη φράση: «Στα παιδικά μου χρόνια, ο πατέρας μου με χτυπούσε, με έβριζε και με εξεφτέλιζε»…
Αυτή τη νέα τραγωδία που έζησε ο Αμος Οζ, αυτό το νέο, σπασμένο του πρόσωπο, ανακαλύπτουμε στο συγκλονιστικό ντοκιμαντέρ «Το Τέταρτο Παράθυρο» του Γιαΐρ Κεντάρ, που κλείνει και κορυφώνει την Κυριακή στο «Τριανόν», στις 21.00, τις Ημέρες Ισραηλινού Κινηματογράφου (ξεκινούν σήμερα, Πέμπτη). Ακούμε τη φωνή του, κουρασμένη, θλιμμένη αλλά αποφασισμένη, να λέει: «Γκάλια, Γκάλια. Είναι πληγή. Είναι μαχαίρι που δεν με καρφώνει μόνο, αλλά γυρίζει συνεχώς στην πληγή… Της έγραψα τρία ή τέσσερα μεγάλα γράμματα. Της έγραψα, "Γκάλια, εγώ φταίω γι’ αυτά που καταλαβαίνω, αλλά και γι’ αυτά που δεν μου εξηγείς και δεν καταλαβαίνω. Το δέχομαι και σου ζητώ να με συγχωρέσεις".» Ακούμε τη φωνή του να περιγράφει (είναι ήδη πολύ άρρωστος, με θεραπείες και εξετάσεις και αγωνία αν θα ζήσει), πως πήγε και στήθηκε έξω από το σπίτι της, μήπως τη δει, μήπως του ανοίξει την πόρτα…
Ποιος θα το’ λεγε πως ένα ντοκιμαντέρ για τον Αμος Οζ, τον πιο αγαπημένο από όλους (και είναι πολλοί) τους μεγάλους Ισραηλινούς συγγραφείς, θα αποκάλυπτε ένα καινούργιο πρόσωπό του; Πέρα από τη λάμψη του παγκόσμιου σταρ, συγγραφέα και ακτιβιστή.»
Και την ίδια στιγμή, αντιμέτωπος με το θάνατο, κάνει απολογισμούς, λέει πικρές αλήθειες στον εαυτό του, ανατρέπει τη γεμάτη λάμψη εικόνα ενός σταρ των γραμμάτων και της πολιτικής που, πανέμορφος («ένοιωθα σαν να ήμουνα με τον Πολ Νιούμαν», λέει στο ντοκιμαντέρ η Νάταλι Πόρτμαν) και παντοδύναμος, ήταν για πολλά χρόνια η φωνή της ηθικής συνείδησης του Ισραήλ. Τιποτα απ’ όλα αυτά, λέει, δεν είχαν σημασία. Ενοιωθε πάντα ένα αουτσάiντερ. Πάλευε με τη μεγαλύτερη ανασφάλεια και αβεβαιότητα. Και το εξηγεί: «Νοιώθεις πάντα άχρηστος ως άνθρωπος, άχρηστος ως άντρας, όταν η γυναίκα που σήμαινε τα πάντα για σένα, η μητέρα σου, σε εγκατέλειψε χτυπώντας πίσω της την πόρτα».
© private family archive
Για όλα αυτά θελήσαμε να μιλήσουμε με τον δημιουργό του ντοκιμαντέρ «Το Τέταρτο Παράθυρο». Ο έμπειρος Γιαΐρ Κεντάρ είναι και φίλος της Γκάλια Οζ, που εκτός από συγγραφέας παιδικών βιβλίων γυρίζει και ντοκιμαντέρ. Δύσκολο, λοιπόν, το έργο του αλλά και... εύκολο με μια έννοια. Η ταινία έχει συναρπαστικό αρχειακό υλικό και μια μεγάλη παρέα από διεθνείς διασημότητες που μιλάνε για τον Αμος Οζ εκτός, φυσικά, από τη σύζυγό του, Μίλι και τη μεγάλη κόρη του, τη γνωστή και στην Ελλάδα Φάνια Οζ-Ζάλτσμπεργκερ, αριστερή ακτιβίστρια και καθηγήτρια Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο της Χάιφα. Δεν χορταίνεις να βλέπεις και να ακούς τον πρόσφατα χαμένο Αβραάμ Β. Γεοσούα, τον Ντανιέλ Γκρόσμαν, τον Ετγκαρ Κέρετ, την Αμερικανίδα Νικόλ Κράους. Και την βιογράφο του Αμος Οζ, Νουρίτ Γκέρτζ, χωρίς την οποία ο Γιαΐρ Κεντάρ δεν θα μπορούσε να γυρίσει ένα τόσο σημαντικό ντοκιμαντέρ.
Πότε σας ήρθε η ιδέα μιας ταινίας για τον Αμος Οζ; Στη διάρκεια της αρρώστιας του; Μετά το θάνατό του;
Τη μέρα του θανάτου του. Τότε με πλησίασαν να κάνω μια ταινία για τον Οζ. Ξεκίνησα αμέσως. Αν και δεν είναι μια μεμονωμένη, αυτόνομη ταινία, είναι μέρος ενός ευρέος λογοτεχνικού-κινηματογραφικού πρότζεκτ, πάνω στο οποίο δουλεύω δώδεκα χρόνια τώρα. Λέγεται «Οι Εβραίοι» και είναι μια ανθολογία κινηματογραφικών βιογραφιών Εβραίων δημιουργών. Η ταινία για τον Οζ είναι η 15η της σειράς.
Δεν ήταν επιλογή, λοιπόν, αλλά μονόδρομος για μένα. Να διηγηθώ την τελευταία αλήθεια του ήρωα λίγο πριν μας αποχαιρετήσει.»
Πώς ήρθαν στα χέρια σας οι ηχογραφημένες συνομιλίες του Οζ με τη βιογράφο του, Νούριτ Γκερτζ; Είναι ο θησαυρός της ταινίας. Ρίχνουν ένα νέο φως πάνω του, είναι ένα ανατριχιαστικό ντοκουμέντο από την πάλη του με το θάνατο και τη νέα τραγωδία της ζωής του.
Πράγματι, οι ηχογραφήσεις της Γκερτζ είναι θησαυρός. Γνώριζα την ύπαρξή τους, επικοινώνησα με την Nούριτ και σιγά-σιγά πείστηκε να μου δώσει πρόσβαση σ’ αυτές. Είναι «θησαυρός» με την έννοια ότι αποτελούν το μοναδικό ντοκουμέντο που έχουμε από τα τρία τελευταία χρόνια της ζωής του. Ηρθε στα χέρια μου εντελώς ανεπεξέργαστο, δεν είχε υποστεί κανενός είδους επιμέλεια. Ηταν ένα υλικό στο οποίο υποτίθεται ότι θα βασιζόταν μια νέα βιογραφία του Αμος Οζ. Μην ξεχνάμε ότι ο ίδιος έχει γράψει την αυτοβιογραφία του μέχρι μια συγκεκριμένη ηλικία, την περίφημη «Ιστορία Αγάπης και Σκότους». Οι ηχογραφήσεις αυτές είναι στην πραγματικότητα το επόμενο κεφάλαιο της αυτοβιογραφίας του.
© Aharon Joselewicz
Γνωρίζαμε, βέβαια, πολλά για τη ζωή του, από την αυτοκτονία της μητέρας του και τα πολλά και σκληρά χρόνια του σε ένα κιμπούτζ μέχρι την εκτόξευσή του στο παγκόσμιο στερέωμα. Ηταν πάνω από όλα για μάς ένας δυνατός, επιβλητικός διανοούμενος και ακτιβιστής, η φωνή εκείνου του Ισραήλ που αγαπάμε και στηρίζουμε. Βλέπουμε, όμως, στην ταινία σας ένα τραυματισμένο αγόρι κι έναν βασανισμένο άντρα. Ηταν από την αρχή ο σκοπός σας να πείτε όλη την αλήθεια για τον Αμος Οζ;
Είχα ένα τεράστιο δίλημμα ως καλλιτέχνης, που αποφασίζει, τη μέρα που ένας επιτυχημένος και διάσημος Ισραηλινός συγγραφέας πεθαίνει, να γυρίσει ένα ντοκιμαντέρ και να διηγηθεί την ιστορία του. Από τη μια μεριά δεν ήθελα να κάνω ένα μονοδιάστατο, θετικό πορτρέτο. Και από την άλλη ένοιωθα ότι είχα την ευθύνη να δείξω το μεγαλείο και το θαύμα της ζωής ενός άνδρα, που επιπλέον, είχε ήδη γράψει μια αυτοβιογραφία, που κανένα ντοκιμαντέρ δεν μπορεί να ανταγωνιστεί. Επρεπε, λοιπόν, να βρώ κάπου να στηριχτώ, να βρώ τη δική μου οπτική γωνία, που να είναι αληθινή, σωστή και σημαντική. Τη βρήκα στις ηχογραφήσεις. Γιατί αποκαλύπτουν έναν νέο Αμος Οζ, έναν Οζ που δεν ξέραμε, την τελευταία εκδοχή του λίγο πριν πεθάνει. Είναι ένας βασανισμένος άνθρωπος, ένας άνθρωπος που πονάει, που αναρωτιέται για το νόημα της ζωής του. Δεν ήταν επιλογή, λοιπόν, αλλά μονόδρομος για μένα. Να διηγηθώ την τελευταία αλήθεια του ήρωα λίγο πριν μας αποχαιρετήσει.
Λυπάμαι που συνέβη αυτή η ιστορία, λυπάμαι που είναι η ιστορία που κυριαρχεί πια γύρω από τον Αμος Οζ. Αλλά η ζωή έχει δράματα, γκρίζες περιοχές, αμφίσημες ηθικές, πράγματα που κανείς δεν θέλει να υπάρχουν. Και ίσως όλα αυτά να κάνουν την ιστορία του Αμος Οζ ακόμα πιο ενδιαφέρουσα.»
Εχετε δίκιο, ο Αμος Οζ ήταν ένα εθνικό μας σύμβολο, εκπροσωπούσε το Ισραήλ σε ολόκληρο τον κόσμο με δύναμη και λάμψη. Η ταινία μου διηγείται και αυτή την πλευρά του, αλλά υπογραμμίζει ότι είναι μόνο μία από τις πολλές ιστορίες που μπορείς να πεις γι’ αυτόν. Ναι, ήταν ένας διεθνής σταρ που έδειχνε σε όλο τον κόσμο το νόημα του να είσαι σήμερα Ισραηλινός. Αλλά την ίδια στιγμή ζούσε και έγραφε στο Ισραήλ. Και στη χώρα του ήταν ένας σημαντικός μεν συγγραφέας αλλά οι κριτικοί εν μέρει μόνο τον αποδέχονταν. Ενώ και οι πολιτικές του θέσεις τον έκαναν πάντα ένα αμφιλεγόμενο πρόσωπο, μισητό πολλές φορές. Μην ξεχνάτε ότι όσο ζούσε ήταν εκεί, ο ίδιος, να αγωνίζεται, να δίνει ζωή και νόημα στη σύλληψη που ονομαζόταν «Αμος Οζ». Μετά το θάνατό του, όμως, ένοιωσα ότι μπορώ πια να ψάξω εγώ σε όλα τα υλικά, να ξαναδώ όλες τις αφηγήσεις, να ανακαλύψω, ίσως, τα κενά τους, να δείξω πόσο πολύ ήταν γέννημα και ήρωας της εποχής όπου έζησε.
© Dan Hadani Archive, The Pritzker Family National Photography Collection, The National Library of Israel
Αλλο κομβικό στοιχείο της ταινίας είναι η τόσο άσχημη ιστορία με την κόρη του, Γκάλια. Την αντιμετωπίζετε με τόσο τακτ, ενώ είναι ένα θέμα που κάποιος άλλος, πιο «κίτρινος», θα το έψαχνε περισσότερο, θα έβγαζε, που λέμε, τα άπλυτα μιας διάσημης οικογένειας στη φόρα. Γιατί; Εσείς έχετε μια προσωπική άποψη για την υπόθεση Γκάλια;
Η ιστορία με την Γκάλια βγήκε στη δημοσιότητα τις μέρες που ολοκλήρωνα την ταινία. Δεν μπορούσα να την αφήσω απέξω. Ηταν μια υπόθεση που, ίσως, άλλαξε την εικόνα που είχε ο κόσμος για τον Οζ, ή τουλάχιστον θα την επηρεάζει για χρόνια. Είχα, λοιπόν, ένα καινούργιο δίλημμα. Τι θέση να κρατήσω στην ταινία; Να δώσω έμφαση στην ιστορία με την Γκάλια; Να μετατρέψω το ντοκιμαντέρ σε μια ταινία για το οικογενειακό δράμα των Οζ; Ή να επιμείνω να παραμείνει η ταινία μια βιογραφία του Οζ, η ιστορία της ζωής και του έργου του με ένα ειδικό κεφάλαιο για την Γκάλια; Ελυσα το δίλημμα επιλέγοντας ισορροπία. Αποφάσισα να πω την ιστορία της Γκάλια με ένα μετρημένο τρόπο, η ταινία να μην κρίνει και να μην αποφασίζει τι ακριβώς συνέβη μεταξύ του Αμος και της κόρης του, αλλά να δίνει την ιστορία με τον πιο ολοκληρωμένο, αλλά προσεχτικό και αξιοπρεπή τρόπο. Να κρίνει μόνος του ο θεατής. Οχι εγώ, όχι ο σκηνοθέτης. Καταλαβαίνω πόσο δύσκολη, δυσάρεστη, συγκινητική και ευαίσθητη υπόθεση είναι. Και για μένα προσωπικά. Γνώριζα την οικογένεια Οζ πολλά χρόνια, ειδικά την Γκάλια. Υπήρχε ένταση και συγκρούσεις, έκφράστηκαν έντονα το 2015 μέσα στην οικογένεια και ολοκληρώθηκαν δημόσια με την έκδοση του βιβλίου της Γκάλια, το 2021. Λυπάμαι που συνέβη αυτή η ιστορία, λυπάμαι που είναι η ιστορία που κυριαρχεί πια γύρω από τον Αμος Οζ. Αλλά η ζωή έχει δράματα, γκρίζες περιοχές, αμφίσημες ηθικές, πράγματα που κανείς δεν θέλει να υπάρχουν. Και ίσως όλα αυτά να κάνουν την ιστορία του Αμος Οζ ακόμα πιο ενδιαφέρουσα. Κάποιος θα σκεφτόταν ότι αυτή είναι η δύναμή του, να επανεφευρίσκει μετά θάνατον τον εαυτό του μέσα στην ιστορία των καιρών μας. Δεν ξέρω. Ξέρω μόνο πως αυτός ο άνθρωπος συνεχίζει να μας γοητεύει, να μαγεύει τη φαντασία μας ακόμα και τώρα, που είναι νεκρός.
Ο Αμος Οζ ήταν ο ήρωας μιας εποχής και αυτή η εποχή έχει τελειώσει. Ηταν η χρυσή εποχή που οι συγγραφείς και οι διανοούμενοι είχαν ένα ειδικό στάτους και πολιτική σημασία. Η εποχή του συγγραφέα σούπερ σταρ στο Ισραήλ πέρασε και πάει.»
Η ταινία σας κάθε άλλο παρά αγιογραφία είναι, ακόμα και στον λογοτεχνικό τομέα. Ακούμε φωνές που αμφισβητούν τη συγγραφική του αξία. Ο φίλος του ο Γεοσούα δεν κρύβει ότι προσπάθησε να τον πείσει να μην εκδώσει το «Μαύρο Κουτί». Η σπουδαία Νικόλ Κράους διατυπώνει την άποψη ότι ο Αμος Οζ, προσπαθώντας τόσο σκληρά να είναι καλός, ηθικός και δίκαιος, έκανε ζημιά στη λογοτεχνία του.
Καμμιά ταινία δεν πρέπει να είναι η ιστορία ενός αγίου. Είχε μεγάλη σημασία να δείξω την κριτική εναντίον του Οζ, και δεχόταν άφθονη τέτοια στο Ισραήλ ο λογοτεχνικός Οζ, ένα μικρό μέρος της μόνο έδειξα. Ηταν πολύ δύσκολο να πείσω αυτούς που είχαν κρίνει αρνητικά το έργο του να συμμετέχουν στην ταινία. Ευτυχώς κάτι κατάφερα, να δείξω τη θετική, αλλά και την αρνητική στάση της κριτικής ή, όπως θα έλεγε και ο Οζ, «την αγάπη και το σκότος» γύρω του.
© IDF Archive
Προσωπικά νοιώθω ότι το Ισραήλ και ο κόσμος έχασαν πάρα πολλά με το θάνατο του Αμος Οζ. Πιστεύετε ότι κάποιος άλλος, νεότερος, μπορεί να παίξει με την ίδια λάμψη τον πολιτικό και λογοτεχνικό του ρόλο; Ή ήταν ο Οζ ένας και μοναδικός;
Ο Αμος Οζ ήταν ο ήρωας μιας εποχής και αυτή η εποχή έχει τελειώσει. Ηταν η χρυσή εποχή που οι συγγραφείς και οι διανοούμενοι είχαν ένα ειδικό στάτους και πολιτική σημασία. Τουλάχιστον στο Ισραήλ. Ηταν μια μεγάλη παρέα, με τον Αμος Οζ πρώτο ανάμεσά τους. Συνδύαζε σοφά την λογοτεχνία με τον πολιτικό ακτιβισμό, την επιρροή του στο Ισραήλ με την επιτυχία του σε όλο τον κόσμο. Δεύτερος τη τάξει στην ομάδα αυτή ήταν ο Α.Β. Γεοσούα, λιγότερο διάσημος και επιδραστικός παγκοσμίως, αλλά λειτουργούσε με το μοντέλο του Οζ. Τον χάσαμε κι αυτόν. Τρίτος είναι ο Νταβίντ Γκρόσμαν, ένας ενεργός και φανταστικός συγγραφέας, που θα είναι μαζί μας για πολλά χρόνια ακόμα. Η εποχή του συγγραφέα σούπερ σταρ στο Ισραήλ πέρασε και πάει. Οι ανθρωποι διαβάζουν όλο και λιγότερο. Η αγορά βιβλίου άλλαξε. Η δύναμη του συγγραφέα να μιλά για την πολιτική μας πραγματικότητα και οι άνθρωποι να τον ακούν μειώνεται, εξαφανίζεται. Η απουσία, όμως, του Οζ είναι αισθητή. Ποιος θα μας εξηγεί πια με τις πιο όμορφες λέξεις τι πρέπει να κάνουμε και ποιος θα μας διηγείται τόσο ωραίες ιστορίες για τη σύνθετη και χαώδη πραγματικότητα, στην οποία ζούμε;
