«Χώρα χωρίς ντοκιμαντέρ είναι σαν μια οικογένεια χωρίς φωτογραφίες.»
Η παραπάνω διάσημη ρήση του Πατρίσιο Γκουσμάν εξηγεί σχεδόν όλη τη φιλοσοφία του γύρω από το τι σημαίνει «τεκμηρίωση» σε μια χώρα όπως η Χιλή και έναν κόσμο σαν αυτό που ζούμε. Από τους διασημότερους ντοκιμαντερίστες του πλανήτη και εμβληματική προσωπικότητα στη Χιλή από την εποχή της προεκλογικής εκστρατείας του Σαλβαντόρ Αλιέντε, ο Γκουσμάν έζησε όλη την ταραγμένη ιστορία της πατρίδας του, αποτυπώνοντάς την σε πολύτιμα κουτιά φιλμ που τον οδήγησαν από το να γίνει pesona non grata για την κυβέρνηση και μετά από δεκαετίες ο χρονογράφος της μνήμης της Χιλής.
Η νέα ταινία του Πατρίσιο Γκουσμάν, «Το Μαργαριταρένιο Κουμπί» - βραβευμένο στο περασμένο Φεστιβάλ Βερολίνου με την Αργυρή Αρκτο Σεναρίου και το Βραβείο της Οικουμενικής Επιτροπής - είναι ένα ντοκιμαντέρ από αυτά που ακυρώνουν οποιαδήποτε γνωστή έννοια της τεκμηρίωσης όπως τη γνωρίζουμε.
Συνεχίζοντας από εκεί που σταμάτησε με το «Nostalgia for the Light» συνδέοντας την αστρονομία με το βαθιά κρυμμένο μυστικό της ανθρώπινης ύπαρξης, ο Χιλιανός δημιουργός ξεκινάει στο «Μαργαριταρένιο Κουμπί» από την ιστορία του νερού, διασχίζει την ακτογραμμή της Χιλής πριν καταλήξει - αναπάντεχα αλλά με εκείνο το συνειρμό τον αμιγώς εσωτερικό - στην απύθμενη τραγωδία που κρύβεται στο βυθό του ωκεανού: τις παγιδευμένες φωνές των ιθαγενών από περασμένους αιώνες, των ναυτικών που κατέφτασαν από την Αγγλία και των πολιτικών κρατουμένων του καθεστώτος του Πινοσέτ.
«Κινούμαι περισσότερο με τη διαίσθηση. Ηθελα να γνωρίσω τη νότια πλευρά της Χιλής που είναι ένα συναρπαστικό μέρος. Το νερό και η γη συνυπάρχουν αλλά όμως κανείς δεν ζει εκεί. Είναι ένα απομονωμένο μέρος. Και εκεί γεννήθηκε η ταινία. Δεν ήμουν σίγουρος αν ήθελα να αναζητήσω τους ανθρώπους που κάποτε έμεναν εκεί ή αν θα έπρεπε να επιστρέψω στο Σαντιάγο και να μελετήσω περισσότερο την ιστορία του τόπου. Διαβάζοντας για τον ωκεανό έπεσα πάνω στην ιστορία του Τζίμι Μπάτον, αλλά και στην ιστορία των ανθρώπων που ο Πινοσέτ είχε ρίξει στον ωκεανό και με αφορμή αυτά τα δύο στοιχεία ξεκίνησα να φτιάχνω την ιστορία. Επέστρεψα στο Παρίσι και συνέχισα την έρευνα. Βρήκα πολλά αγγλικά βιβλία αλλά και ένα ενός Γερμανού φιλοσόφου, του Θέοντορ Σβενκ, που το έργο του με ενέπνευσε καθοριστικά. Ηταν ένας απίστευτος άνθρωπος. Ανακάλυψε τη σχέση ανάμεσα στο νερό και το ανθρώπινο μυαλό, τεκμηριώνοντας πως το νερό κινείται με τον ίδιο τρόπο που οι σκέψεις ταξιδεύουν στο μυαλό. Το βρήκα ευφυές. Επίσης ανακάλυψες πως κάποια από τα στοιχεία του ανθρώπινου σώματος περιέχουν νερό. Για παράδειγμα η καρδιά κινείται ανάμεσα σε δύο ρεύματα νερού οπότε όλα τα όργανα στο στήθος μας είναι τοποθετημένα μέσα σε ένα αρχιπέλαγος. Αυτό με απελευθέρωσε και μου επέτρεψε να μιλήσω ταυτόχρονα για τα ουράνια και τα ανθρώπινα σώματα.»
Αμιγώς πολιτική ταινία - αν και με τον τρόπο που ο Πατρίσιο Γκουσμάν πιστεύει ότι οφείλει να είναι το πολιτικό στο σινεμά, το «Μαργαριταρένιο Κουμπί» παραμένει, πέραν όλων των άλλων, και ένα χρονογράφημα της ιστορίας της Χιλής: «Πολιτικά υπάρχει ένα σοβαρό ζήτημα που αναπτύσσεται στην ταινία - η απάνθρωπη και φρικτή εξόντωση των ιθαγενών του νότου. Σταυροφόροι τους σκότωσαν με όπλα σαν να ήταν σκυλιά. Η ταινία μιλάει επίσης για τους περίπου 1400 ανθρώπους που ο Πινοσέτ έριξε στον ωκεανό, μια τρομακτική αδικία. Υπό αυτήν την έννοια, το φιλμ είναι τελείως πολιτικό. Υπάρχουν πολλές εικόνες, πολλές μεταφορές, αλλά τα βασικά γεγονότα είναι αυτά τα δύο».
Ο Πατρίσιο Γκουσμάν μιλάει:
Για το είδος του ντοκιμαντέρ: Υπάρχουν έργα μυθοπλασίας που έχουν στοιχεία τεκμηρίωσης και είναι πολύ ενδιαφέροντα και σημαντικά. Στην περίπτωση μου, με ενδιαφέρει περισσότερο η γλώσσα του ντοκιμαντέρ και νομίζω ότι το ντοκιμαντέρ επιτρέπει μεγαλύτερη αντανάκλαση του κόσμου μας, απ' ότι προσφέρει η μυθοπλασία. Είναι σαν ένα δοκίμιο. Ενας τρόπος να κατανοήσεις ποιοι είμαστε και ποια είναι η πραγματικότητα μας.
Για την ομορφιά που κρύβεται στη θλίψη: Νομίζω ότι η θλίψη είναι επίσης μια φόρμα αισθητικής. Η ομορφιά μπορεί να αναζητηθεί τόσο στη χαρά όσο και στη θλίψη. Η ομορφιά βρίσκεται παντού, οπότε το να κάνεις μια ταινία για κάτι θλιβερό δεν σημαίνει ότι κάνεις μια ταινία σκοτεινή. Είναι το αντίθετο.
H εμμονή με το καθεστώς του Πινοσέτ: Δεν μπορώ να ξεφύγω από εκείνη την εποχή. Είναι σαν να είδα σαν παιδί το σπίτι μου να τυλίγεται στις φλόγες. Σαν όλα τα βιβλία της ιστορίας μου, τα αντικείμενα, τα κόμικς μου να τυλίχθηκαν όλα στις φλόγες. Νιώθω σαν ένα παιδί που δεν μπορώ να ξεχάσω αυτή τη φωτιά, που συνέβη τόσο πρόσφατα. Ο χρόνος μετράει διαφορετικά για τον κάθε άνθρωπο. Στη Χιλή, όταν ρωτάω τους φίλους μου αν θυμούνται το πραξικόπημα, πολλοί απαντούν πως μοιάζει με κάτι μακρινό, ότι συνέβη πολύ καιρό πριν. Αλλά για μένα είναι σαν να συνέβη πέρσι, τον προηγούμενο μήνα ή την προηγούμενη εβδομάδα. Μοιάζει σαν να ζω μέσα σε μία κάψουλα, σαν αυτά τα αρχαία έντομα που έχουν ακινητοποιηθεί από πάντα μέσα σε μια σταγόνα
Για το ψεύτικο πρόσωπο της σύγχρονης Χιλής: Επειδή ζω στο εξωτερικό (σ.σ. ο Γκουσμάν είναι μόνιμος κάτοικος Παρισιού) δεν μπορώ να ξέρω λεπτομέρειες. Αλλά ξέρω ότι βασανιστές κυκλοφορούν ελεύθεροι στους δρόμους. Υπάρχουν χήρες που δεν έχουν βρει ακόμη τα πτώματα των ανδρών τους. Το Σύνταγμα της Χιλής αντιπροσωπεύει ακόμη αρνητικές πλευρές της δημοκρατίας. Ο στρατός ελέγχει ακόμη τη χώρα χωρίς να έχει κανένα δικαίωμα. Είναι μια χώρα υπό κατασκευή, αλλά εξωτερικά δείχνει τέλεια. Εχει μεγάλους ουρανοξύστες, μεγάλες λεωφόρους, μοντέρνα αυτοκίνητα... Αν ξύσεις την επιφάνεια βρίσκεις μια καταστροφή, ειδικά εκτός του Σαντιάγο. Υπάρχει πολλή φτώχεια. Η Χιλή είναι μια χώρα στην οποία οι ομοφυλόφιλοι δεν έχουν κανένα δικαίωμα, η έκτρωση είναι παράνομη και οι κάτοικοί τους εξακολουθούν να ζουν με το Σύνταγμα του Πινοσέτ. Είναι μια χώρα που οι κάτοικοί της σηκώνονται νωρίς, εργάζονται πολύ και σκληρά, «μάχονται» για ένα κοστούμι εργασίας το οποίο πρέπει να σιδερώνουν οι γυναίκες τους, προσπαθούν να ανήκουν στη μεσαία τάξη, δεν έχουν δικαίωμα στην απεργία και στην ελεύθερη έκφραση, ενώ η εκκλησία παρεμβαίνει όλο και συχνότερα στην κοινωνική και πολιτική ζωή. Η ευτυχία είναι άγνωστη γι’ αυτούς. Η εξωτερική εικόνα της χώρας είναι πολύ διαφορετική. Υπάρχουν επενδυτές, σχέδια, χρήματα που μπαίνουν από τα σύνορα. Αλλά είναι όλα ψεύτικα.
Δείτε εδώ τέσσερις σκηνές από το «Μαργαριταρένιο Κουμπι:
