Συνδεδεμένο με το μελόδραμα είναι το έργο της Μαρίας Πλυτά, της πρώτης σκηνοθέτριας του ελληνικού κινηματογράφου κι αυτός ακριβώς είναι ο λόγος που μέσα στα χρόνια που ακολούθησαν τη ζωή της, το όνομά της αντιμετωπίζεται με δισταγμό - έναν δισταγμό που πηγάζει από τις πατριαρχικές καταβολές της κουλτούρας μας.
Αυτή την καθοριστική δημιουργό και την αξία, όχι μόνο κινηματογραφική, αλλά και, κυρίως, κοινωνική και πολιτισμική, αναδεικνύει η νέα έκδοση της Μπέτυς Κακλαμανίδου, Καθηγήτριας Ιστορίας και Θεωρίας Κινηματογράφου και Τηλεόρασης και Αντιπροέδρου του Τμήματος Κινηματογράφου της Σχολής Καλών Τεχνών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης που κυκλοφορεί σε λίγες μέρες από τις Εκδόσεις Κλειδάριθμος. Μάλιστα την Πέμπτη, 23 Οκτωβρίου, στις 17.30, στο βιβλιοπωλείο Ιανός της Σταδίου, η Κακλαμανίδου και οι συνεργάτες/ιδές της θα παρουσιάσουν το βιβλίο στο κοινό.
Μαρία Πλυτά
Δεκαεπτά οι ταινίες της Μαρίας Πλυτά, δεκαεπτά και τα κεφάλαια του βιβλίου, το καθένα αφιερωμένο σ' ένα φιλμ και στην κοινωνική διάστασή του: διαβάζουμε στους τίτλους των κεφαλαίων, Η (ερωτική) στρατιωτική ζωή εν Ελλάδι: Για τον «Βαφτιστικό» (1952), «Εύα»: Κινηματογραφικός μοντερνισμός, γυναικεία αυτενέργεια και αστική πλήξη, Τα βυθισμένα νοήματα στα «Ναυάγια της Ζωής» της Μαρίας Πλυτά: γυναικεία σεξουαλικότητα και ταξική αναδιαμόρφωση. Κάθε ταινία κι ένα σκαλοπάτι που συνδέει το έργο της Πλυτά με τις ανησυχίες της σημερινής εποχής.
Γράφει η Μπέτυ Κακλαμανίδου στην εισαγωγή του βιβλίου: Στην περιοδολόγηση της ιστορίας του Ελληνικού κινηµατογράφου, οι δεκαετίες του 1950 και 1960 είναι γνωστές ως Παλαιός Ελληνικός Κινηµατογράφος (ΠΕΚ), ή ως η χρυσή εποχή του ελληνικού κινηµατογράφου, τόσο εµπορικά, όσο και καλλιτεχνικά. Πολλές από αυτές τις ταινίες εξακολουθούν να προβάλλονται στην τηλεόραση, σε συνδροµητικά κανάλια και κάποιες πλατφόρµες και αρκετές γενιές – τουλάχιστον ως τη Γενιά Υ ή millennials – είναι εξοικειωµένες µε τους δηµιουργούς και τους αστέρες τους. Σπουδαίοι σκηνοθέτες και σεναριογράφοι, όπως οι Μιχάλης Κακογιάννης, Νίκος Κούνδουρος, Γιώργος Τζαβέλλας και Αλέκος Σακελλάριος αναγνωρίζονται από το ελληνικό κοινό, εορτάζονται από επίσηµους φορείς και µελετώνται σε πανεπιστηµιακό επίπεδο. Ωστόσο, ένα συγκεκριµένο όνοµα λείπει από αυτή την περίοδο, τόσο σε ακαδηµαϊκό επίπεδο, όσο και στη συλλογική συνείδηση των Ελληνίδων και Ελλήνων. Αυτό το όνοµα είναι της Μαρίας Πλυτά (1915-2006), της πρώτης Ελληνίδας σκηνοθέτριας.
Η Πλυτά σκηνοθέτησε δεκαεπτά (17) ταινίες µεταξύ 1950 και 1970, πολλές από τις οποίες γνώρισαν σηµαντική εµπορική επιτυχία. Γιατί το ελληνικό κοινό δεν γνωρίζει το όνοµά της; Γιατί η Πλυτά απουσιάζει από τις περισσότερες ιστορίες του µεταπολεµικού ελληνικού κινηµατογράφου; Γιατί το έργο της παραµένει ανεξερεύνητο; Αυτά είναι µόνο κάποια από τα ερωτήµατα που θα προσπαθήσει να απαντήσει ο συλλογικός τόµος που κρατάτε στα χέρια σας. Στόχος µας σε αυτή την πρώτη έκδοση που είναι αποκλειστικά αφιερωµένη στην Πλυτά είναι να παρουσιαστούν και οι δεκαεπτά ταινίες που σκηνοθέτησε, µέσα από δεκαεπτά κεφάλαια/αναγνώσεις. Eτσι, θα γίνει µια πρώτη γνωριµία του αναγνωστικού κοινού µε τη σκηνοθέτρια, µέσα από τη µελέτη της λειτουργίας και της σπουδαιότητας της θηλυκής µατιάς πίσω από την κάµερα, τις αδιαµφισβήτητες κινηµατογραφικές της ικανότητες και τη σηµαντικότητά της ως διαµεσολαβήτρια κοινωνικών, ιστορικών και έµφυλων θεµατικών.
Με την ευκαιρία της έκδοσης και παρουσίασης του βιβλίου, ζητήσαμε από την Καθηγήτρια Μπέτυ Κακλαμανίδου να μοιραστεί τις σκέψεις και προσθέσεις της.
Στα γυρίσματα του «Ασωτου» (από αριστερά προς δεξιά): Γ. Δανάλης, Δ. Σταρένιος, Μ. Πλυτά, Ν. Μοσχονάς, Τ. Μπαλοδήμος, Λ. Διανέλλος
Τι σας ώθησε σ' αυτή τη μονογραφία;
Η ακαδημαϊκή μου έρευνα για τη Μαρία Πλυτά ξεκίνησε μέσα στην πανδημία, το 2021. Τότε διαπίστωσα ότι οι προσωπικές μου γνώσεις για την ίδια ήταν ελάχιστες, ενώ οι ακαδημαϊκές πηγές ήταν ακόμη λιγότερες. Επειδή μέχρι τότε το έργο μου είχε άμεση σχέση με την αναπαράσταση του κοινωνικού φύλου, αποφάσισα να ασχοληθώ με την πρώτη Ελληνίδα σκηνοθέτρια και να διερευνήσω γιατί είχε σχεδόν αγνοηθεί από την επίσημη ιστοριογραφία του ελληνικού κινηματογράφου. Ειδικά εκείνη την περίοδο, το 2021, το #MeToo είχε αρχίσει να ακούγεται πιο δυνατά στην Ελλάδα. Οταν κατάφερα να βρω και να δω και τις δεκαεπτά ταινίες της Πλυτά, διαπίστωσα πόσο σημαντικές ρωγμές είχε προκαλέσει με το έργο της στο πατριαρχικό οικοδόμημα της εποχής και πόσο μπροστά από την εποχή της ήταν.
Οταν κατάφερα να βρω και να δω και τις δεκαεπτά ταινίες της Πλυτά, διαπίστωσα πόσο σημαντικές ρωγμές είχε προκαλέσει με το έργο της στο πατριαρχικό οικοδόμημα της εποχής και πόσο μπροστά από την εποχή της ήταν.»
Το 2022 διοργάνωσα, υπό την αιγίδα του Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης, την πρώτη επιστημονική ημερίδα αφιερωμένη στη Μαρία Πλυτά. Καλεσμένος μας ήταν ο καθηγητής από το Σίδνεϊ, Βρασίδας Καραλής – ένας από τους ελάχιστους ακαδημαϊκούς που είχαν ήδη ασχοληθεί με το έργο της. Θυμάμαι πολύ χαρακτηριστικά ότι μου είπε: «Πρέπει να γράψεις έναν τόμο για τη Μαρία Πλυτά». Εκείνη τη στιγμή μου ήρθε αμέσως στο μυαλό ο τίτλος του τόμου, και από τότε ξεκίνησα να αναζητώ ερευνήτριες και ερευνητές, αλλά και συναδέλφισσες και συναδέλφους, που θα μπορούσαν να γράψουν από ένα κεφάλαιο – μια ερμηνεία, δηλαδή, βασισμένη στο φύλο, την τάξη και την αισθητική – για κάθε ταινία της.
Από το τέλος του 2022 ξεκίνησε η συγγραφή των κεφαλαίων, υπό την επίβλεψή μου. Είμαι πραγματικά συγκινημένη και πολύ χαρούμενη που στις 23 Οκτωβρίου θα παρουσιάσουμε στην Αθήνα το πρώτο βιβλίο που έχει γραφτεί ποτέ για τη Μαρία Πλυτά.
Η Μπέτυ Κακλαμανίδου στην Ελευσίνα, στη Βίλα Ευταξία όπου η Πλυτά έκανε γυρίσματα για την «Εύα» (1953) κι όπου η ομάδα του βιβλίου βρέθηκε για το ντοκιμαντέρ που γυρίζεται στο πλαίσιο του ερευνητικού έργου για την Πλυτά
Γιατί το έργο της Μαρίας Πλυτά, ενώ αποτελεί κομμάτι του «εμπορικού» κινηματογράφου, παρέμεινε σε μια σχετική σκιά υποτίμησης;
Αυτό σχετίζεται με το θέμα του είδους. Αν ξεκινήσουμε από τον ομιλούντα κινηματογράφο της δεκαετίας του ’30, τα γνωστά μελοδράματα θεωρήθηκαν εξαρχής «γυναικείες ταινίες». Μάλιστα, συχνά χρησιμοποιούνταν υποτιμητικοί όροι, όπως tearjerkers και weepies, για να δηλώσουν ότι αυτές οι ταινίες «φέρνουν δάκρυα» στο κυρίως γυναικείο κοινό.
Πρέπει να θυμόμαστε ότι ο κινηματογράφος στον οποίο δραστηριοποιείται η Μαρία Πλυτά, από τη δεκαετία του ’50 ως τα τέλη του ’60, αναπτύσσεται σε μια εποχή όπου δεν έχουν ακόμη ιδρυθεί οι πρώτες πανεπιστημιακές σχολές κινηματογράφου – οι οποίες εμφανίζονται κυρίως τη δεκαετία του ’60 στο εξωτερικό. Το μελόδραμα θεωρήθηκε για χρόνια υποδεέστερο είδος, λόγω έμφυλης διάκρισης.
Το μελόδραμα θεωρήθηκε για χρόνια υποδεέστερο είδος, λόγω έμφυλης διάκρισης. Μάλιστα, συχνά χρησιμοποιούνταν υποτιμητικοί όροι, όπως tearjerkers και weepies, για να δηλώσουν ότι αυτές οι ταινίες «φέρνουν δάκρυα» στο κυρίως γυναικείο κοινό.»
Το 1972, όμως, ο σπουδαίος Τόμας Ελζασερ δημοσίευσε το εμβληματικό άρθρο Tales of Sound and Fury, στο οποίο τόνισε ότι τα αμερικανικά μελοδράματα δεν είναι απλές ιστορίες, αλλά αφηγήσεις με αυξημένη αισθητική και κοινωνική σημασία. Οι ταινίες αυτές διαμεσολαβούν τα άγχη της κοινωνίας γύρω από τον θεσμό της οικογένειας, τις κοινωνικές πιέσεις, τις ταξικές εντάσεις και τα ζητήματα φύλου σε μια δύσκολη ιστορική συγκυρία.
Παρότι αυτό αναγνωρίστηκε στο εξωτερικό, στην Ελλάδα το μελόδραμα συνεχίζει, ακόμη και σήμερα, να έχει μια αρνητική συνδήλωση. Στον Παλαιό Ελληνικό Κινηματογράφο (ΠΕΚ) θεωρήθηκε ένα σχηματικό και προβλέψιμο είδος, που δεν άξιζε προσεκτικής μελέτης. Ωστόσο, αν κάποια ή κάποιος σκύψει με προσοχή πάνω στα μελοδράματα της Πλυτά, θα διαπιστώσει ότι μέσα από το γυναικείο και ιδιαίτερα πρωτοποριακό βλέμμα της δημιουργού, το δημοφιλές αυτό είδος λειτουργεί ως χώρος αμφισβήτησης του πατριαρχικού κατεστημένου.
Αυτό, φυσικά, απαιτεί χρόνο και διάθεση για λεπτομερή μελέτη — και αυτό ακριβώς επιχειρούμε στο πλαίσιο του ερευνητικού μας έργου με τίτλο «Ο Αγνωστος Κινηματογράφος της Μαρίας Πλυτά». Το έργο αυτό, που από τον Ιούνιο του 2025 χρηματοδοτείται από το Ελληνικό Ιδρυμα Ερευνας και Καινοτομίας (ΕΛΙΔΕΚ), εντάσσεται σε μια διεθνή τάση που αναθεωρεί, ανακαλύπτει και επαναφέρει τις γυναικείες φωνές του παγκόσμιου κινηματογράφου που σβήστηκαν από την ιστορία.
Αυτό που επιθυμούμε είναι η Μαρία Πλυτά να πάρει τη θέση που της αξίζει στον Κανόνα της Ελληνικής Ιστορίας του Κινηματογράφου, μέσα από την αναθεώρησή του.
Τίποτα περισσότερο και τίποτα λιγότερο.
Η παρουσίαση του βιβλίου «Μαρία Πλυτά: Η Πρώτη Σκηνοθέτρια του Ελληνικού Κινηματογράφου (17 ταινίες, 17 αναγνώσεις)», εκδ. Κλειδάριθμος, θα γίνει την Πέμπτη, 23 Οκτωβρίου, στις 17.30, στο βιβλιοπωλείο Ιανός, Σταδίου 24, Αθήνα.
