Εχει περάσει ήδη ένας ολόκληρος χρόνος από την αναπάντεχη, αλλά ενθουσιώδη επιλογή της Κρίστεν Στιούαρτ, από τη θέση της Προέδρου της κριτικής επιτροπής της Berlinale του 2023 να δώσει τη Χρυσή Αρκτο στο «Στο Ποταμόπλοιο» («Sur l' Adamant») του Νικολά Φιλιμπέρ, ένα ντοκιμαντέρ για ένα πλωτό κέντρο ημέρας για ανθρώπους με ψυχικά νοσήματα εν μέσω του Σηκουάνα, όπου άνθρωποι μοιράζονται στην κάμερα τις ιστορίες τους, την τέχνη τους, τις αγωνίες τους για τον κόσμο μέσα και έξω από τον εγκλεισμό τους.
Από τότε μέχρι σήμερα, ο Νικολά Φιλιμπέρ επέστρεψε ξανά στο Διεθνές Φεστιβάλ Βερολίνου με ένα δεύτερο μέρος μιας τριλογίας για την ψυχική υγεία και λίγο πριν από αυτό το Flix τον συνάντησε στο Παρίσι. Μαζί του μιλάμε για την έννοια του πολιτικού στο σινεμά, την ορατότητα που δίνουν τα κινηματογραφικά φεστιβάλ σε «αόρατα» κοινωνικά θέματα και για το ανθρώπινο βλέμμα που μπορεί να είναι υπεύθυνο τόσο για το στιγματισμό όσο και για τη διάλυση των προκαταλήψεων απέναντι στους ανθρώπους με ψυχικά νοσήματα.
Το «Στο Ποταμόπλοιο» του Νικολά Φιλιμπέρ θα προβάλλεται στις αίθουσες από την Πέμπτη 14 Μαρτίου.
Η επαφή με ανθρώπους με διανοητικές ή ψυχικές διαταραχές είναι αποκαλυπτική. Είχα ήδη κάνει ένα φιλμ σε μια ψυχιατρική πτέρυγα, 25 χρόνια πριν. Θυμάμαι πως ήταν μια κομβική στιγμή για μένα. Δεν ήταν εύκολο. Είχα δεύτερες σκέψεις για το αν θα έπρεπε να κινηματογραφήσω τους τρόφιμους. Αναθεώρησα πολλές φορές και έβαλα σε αμφισβήτηση το ρόλο μου ως σκηνοθέτη. Εξαιτίας εκείνης της εμπειρίας, ήθελα πάντα να επιστρέψω στο ίδιο θέμα. Κάνοντας μια ταινία μέσα σε ένα οποιοδήποτε ίδρυμα ή κλινική, συναντάς πολλούς διαφορετικούς ανθρώπους που η πλειοψηφία τους είναι άνθρωποι εξαιρετικά ευαίσθητοι, εύθραυστοι. Πολλοί από αυτούς με άγγιξαν με έναν πολύ περίεργο τρόπο ίσως γιατί ανταποκρίθηκαν στις δικές μου αδυναμίες.
Η ψυχιατρική είναι σαν μεγεθυντικός φακός. Αναδεικνύει πτυχές της κοινωνίας που μοιάζουν αόρατες. Και εξηγεί πολλά πράγματα για όλα όσα συμβαίνουν γύρω μας.
Το να δίνεις φωνής σε τρόφιμους ενός ψυχιατρείου είναι ήδη πολιτικό. Αυτοί οι άνθρωποι έχουν το στίγμα. Ομως είναι άνθρωποι ευφυείς, με ευαισθησίες και ταλέντο.
Για τους περισσότερους, πολιτική ταινία είναι αυτή που καταγγέλει. Αυτή που φωνάζει για όλα όσα δεν λειτουργούν σωστά. Και στον τομέα της ψυχιατρικής υπάρχουν πολλά πράγματα που θα μπορούσε κανείς να καταγγείλει. Η εγκατάλειψη από το κράτος και η περιθωριοποίηση των ανθρώπων με ψυχιατρικά προβλήματα είναι απελπιστικές διαπιστώσεις. Πολιτικά, είναι μια καταστροφή. Θα μπορούσα λοιπόν να καταγγείλω πολλά πράγματα, αλλά αυτό που προτίμησα ήταν αντί για καταγγελία, να κάνω μια δήλωση. O σκηνοθέτης και συγγραφέας Ζαν Λουί Κομολί έλεγε πως η πραγματική πολιτική διάσταση του σινεμά είναι η αξιοπρέπεια του να σέβεται ο ένας τον άλλον, ανάμεσα στην οθόνη και τον θεατή.
Δέκα χρόνια πριν είχα προσκληθεί στο Adamant να μιλήσω για τη δουλειά μου. Πέρασα δύο ώρες με τους τρόφιμους, τους νοσηλευτές. Εντυπωσιάστηκα από το επίπεδο της συζήτησης, από τις απαιτητικές ερωτήσεις τους, με έβγαλαν από τη ζώνη ασφαλείας μου. Βρήκα την εμπειρία εμπνευστική και προκλητική, με έκανε να θέλω να επιστρέψω. Οταν ξεκίνησα να γυρίζω το ντοκιμαντέρ είχα ήδη χτίσει μια σχέση εμπιστοσύνης με όλους όσους βρίσκονταν εκεί, αλλά σίγουρα χρειάστηκε κι άλλος χρόνος για να τους εξηγήσω τι θα ήταν η ταινία αλλά και το γεγονός ότι θα παιζόταν στους κινηματογράφους, στην τηλεόραση. Επρεπε να χτίσω ακόμη μεγαλύτερους δεσμούς εμπιστοσύνης μαζί τους. Και όσοι θα συμμετείχαν έπρεπε να γνωρίζουν τα πάντα. Οσοι δεν θέλησαν, φυσικά δεν μπήκαν στην ταινία.
Εχουμε περισσότερα κοινά απ' όσα νομίζουμε με τους ανθρώπους με ψυχικά νοσήματα. Μας μεταφέρουν σε σφαίρες σκέψης που δεν θα φανταζόμασταν ποτέ. Αλλά μαθαίνουμε από αυτούς. Μας διδάσκουν πώς να βλέπουμε τον κόσμο με διαφορετικό τρόπο. Και είναι αλήθεια ότι το βλέμμα μας απέναντί τους είναι σύνήθως αυτό που τους κάνει να υποφέρουν. Ισως η ταινία μας κάνει να τους δούμε διαφορετικά.»
Οι ήρωες της ταινίας διψούσαν για να βρεθούν μπροστά στην κάμερα. Τη στιγμή που τους δίνεις σημασία, θεωρούν πως όλος ο κόσμος περιστρέφεται γύρω από αυτούς. Και υπάρχει ένα σημείο καθώς μιλούν και λένε πράγματα που είναι ενδιαφέροντα που μπαίνουν σε ντελίριο - και εκεί ξέρεις πως έχει σταματήσει το υλικό που μπορείς να χρησιμοποιήσεις.
Νομίζω πως η αποστολή μου είναι να βρίσκομαι εκεί όταν θα συμβεί κάτι μαγικό μπροστά στην κάμερα. Είμαι εκεί για να συλλέξω στιγμές που μπορεί να μου προσφέρουν οι άνθρωποι που βρίσκονται απέναντί μου. Δεν θα πιέσω ποτέ κανέναν να μου δώσει κάτι που νομίζω ότι χρειάζομαι για την ταινία μου. Δεν είναι αυτός ο τρόπος με τον οποίο δουλεύω. Επίσης πίστευα πάντα πως πρέπει αυτός που είναι απέναντί σου να μην νιώθει δέος για το τεχνικό κομμάτι της διαδικασίας, αλλά να είναι εξοικειωμένος με την κάμερα, τον ήχο, να παίζει μαζί τους, να νιώθει ότι είναι και δικά του εργαλεία. Αυτό κάνει τη σχέση πιο ολοκληρωμένη. Και επίσης βρισκόμουν εκεί πολύ περισσότερες ώρες από όσους η κάμερα ήταν ανοιχτή. Περνούσα ώρα μαζί τους, τρώγαμε μαζί πρωινό, μιλούσαμε...
Οταν κέρδισα τη Χρυσή Αρκτο σκέφτηκα πως αυτό μπορεί να βοηθήσει στην ορατότητα του τομέα της ψυχιατρικής φροντίδας. Ηταν μια ευκαιρία να μιλήσω για θέματα που διαφορετικά θα απασχολούσαν μόνο ειδικές εκπομπές στην τηλεόραση ή σε ιατρικά περιοδικά. Και κάπως έτσι ίσως βοήθησα λίγο περισσότερο στο να αναλογιστεί κανείς πάνω στην κατάσταση που επικρατεί στην Ευρώπη αλλά και σε όλον τον κόσμο.
Αν η ταινία καταφέρνει να αποσυνθέσει την προκατάληψη που έχουμε για τους ανθρώπους με ψυχικά νοσήματα, τότε δεν με ενδιαφέρει τίποτε άλλο. Οπως κι εγώ ανακάλυψα μια άλλη πλευρά αυτών των ανθρώπων, η επιθυμία μου είναι και ο θεατής να τους δει μέσα από ένα διαφορετικό βλέμμα. Συνήθως οι άνθρωποι τρομάζουν μπροστά τους ή τους κοιτάζουν υποτιμητικά. Η ταινία δείχνει ότι οι ήρωες που πρωταγωνιστούν σε αυτό ανήκουν στον ίδιο κόσμο με εμάς. Εχουμε περισσότερα κοινά απ' όσα νομίζουμε. Μας μεταφέρουν σε σφαίρες σκέψης που δεν θα φανταζόμασταν ποτέ. Αλλά μαθαίνουμε από αυτούς. Μας διδάσκουν πώς να βλέπουμε τον κόσμο με διαφορετικό τρόπο. Και είναι αλήθεια ότι το βλέμμα μας απέναντί τους είναι σύνήθως αυτό που τους κάνει να υποφέρουν. Ισως η ταινία μας κάνει να τους δούμε διαφορετικά.
Το «Στο Ποταμόπλοιο» του Νικολά Φιλιμπέρ θα προβάλλεται στις αίθουσες από την Πέμπτη 14 Μαρτίου.
