Oσλο, 22 Ιουλίου 2011. Στις 3.30 το μεσημέρι εκρήγνυται αυτοσχέδια βόμβα λιπάσματος, σε παγιδευμένο αυτοκίνητο σταθμευμένο έξω από το κυβερνητικό κτίριο όπου στεγαζόταν το γραφείο του Νορβηγού Πρωθυπουργού, Γιενς Στόλτενμπεργκ. Οκτώ άνθρωποι σκοτώνονται και 209 τραυματίζονται (12 από τους οποίους πολύ σοβαρά). Μόνο που κανείς δεν ήξερε ότι αυτός δεν ήταν παρά μόνο ο αντιπερισπασμός. Τα σχέδια του 32χρονου ακροδεξιού τρομοκράτη Αντερς Μπέρινγκ Μπράιβικ ήταν άλλα. Δύο ώρες αργότερα, ντυμένος ως αστυνομικός και με πλαστή ταυτότητα πείθει τον καπετάνιο του τοπικού φέρι να τον περάσει απέναντι, στο νησί Ουτόγια, εκεί όπου βρίσκεται η κατασκήνωση των παιδιών του σοσιαλοδημοκρατικού κόμματος της Νορβηγίας. Με την καραμπίνα που είχε παραγγείλει από το Ιντερνετ, ο Μπράιβικ επί 72 λεπτά, και χωρίς ποτέ να τρέξει ή να αυξήσει το βήμα του, εκτέλεσε 69 έφηβους (ο μικρότερος, 14 ετών) και τραυμάτισε πάνω από 200. Ναι, για περισσότερο από μία ώρα, τα παιδιά έτρεχαν μέσα στα δάση, κρυβόντουσαν στους θάμνους, έβρισκαν καταφύγιο στις βραχώδεις παραλίες του νησιού ή, μέσα στην απελπισία τους κάποια προσπάθησαν να διαφύγουν κολυμπώντας, ενώ δεν ήξεραν ακριβώς τι συμβαίνει, ποιος τους επιτίθεται κι αν «αυτή είναι η μέρα που θα πεθάνουν...»
O Νορβηγός σκηνοθέτης Ερικ Πόπε αποφασίζει να γυρίσει τα γεγονότα, όσο το δυνατόν πιο ρεαλιστικά. Δε θα μας αφηγηθεί τι συνέβη. Δε θα μας δείξει (μόνο). Θα μας προσγειώσει στο νησί και θα μας βάλει να τρέχουμε κι εμείς για τη ζωή μας. Σ' ένα μονοπλάνο 72 ξέπνοων, φρικιαστικών λεπτών. (Ακόμα και το «1917» του Σαμ Μέντες που ακολούθησε δύο χρόνια μετά είναι «ταινία» μπροστά στον ωμό ρεαλισμό του Πόπε.)
Συναντήσαμε τον σκηνοθέτη στο Φεστιβάλ Βερολίνου όπου έγινε η παγκόσμια πρεμιέρα του «22 Ιουλίου» το 2018 και συζητήσαμε τόσο για την τεχνική διάσταση αυτού του επιτεύγματος, αλλά, κυρίως, την ηθική - απέναντι στους νεκρούς, τους επιζήσαντες, τους ηθοποιούς, το συνεργείο, τους Νορβηγούς, τον θεατή, τον ακδροξεξιό δολοφόνο.
Κι ο Πόπε μίλησε για όλα.
Διαβάστε την κριτική του Flix: για το «22 Ιουλίου» του Ερικ Πόπε
Παρουσιάζοντας την ταινία στο Βερολίνο
Συγχαρητήρια για την ταινία – για όσα καταφέρατε τεχνικά, αλλά και ηθικά, πολιτικά. Πώς πήρατε την απόφαση να εμπλακείτε σε κάτι τόσο δύσκολο, τόσο επώδυνο;
Ο λόγος που ένιωσα την ανάγκη να γυρίσω αυτή την ταινία ήταν ξεκάθαρα πολιτικός. Διαισθάνθηκα ότι όσα συνέβησαν εκείνο το καλοκαίρι έτειναν να ξεχαστούν. Ή κάτι ακόμα χειρότερο: να καταγραφούν στη συλλογική μνήμη ως κάτι αναμενόμενο πια. Γύρισα την ταινία γιατί είμαι ένας ανήσυχος πολίτης – όχι μόνο της χώρας μου, αλλά και της Ευρώπης και του κόσμου. Παρατηρώ τον νεο-φασισμό να ξεπετιέται και να αναπτύσσεται παντού, κι εμείς να τον αποδεχόμαστε ως μια νέα κατάσταση. Ηθελα να γυρίσω αυτή την ταινία για να πω ότι «Αυτό συνέβη. Και μπορεί να ξανασυμβεί ανά πάσα στιγμή».
Από την στιγμή που ανακοινώθηκε το πρότζεκτ είχατε πάρα πολλές αρνητικές αντιδράσεις. Πολλοί θεώρησαν ότι ήταν πολύ νωρίς. Αλλοι μίλησαν για το πόσο ανήθικο θα ήταν για μία τέτοια ταινία να γυριστεί. Επηρεαστήκατε;
Πριν γυρίσω την ταινία, έθεσα στον εαυτό μου δύο ερωτήματα. Πρώτον, υπάρχει τρόπος να πλησιάσει κανείς τεχνικά, όσο πιο κοντά γίνεται, τη γυμνή αλήθεια όσων συνέβησαν; Γιατί δεν ήθελα να γυρίσω “ταινία”. Χωρίς καμία αιχμή προς τους συναδέλφους μου, όταν πιάνουν στα χέρια τους αληθινές ιστορίες, τις κινηματογραφούν στημένα, σαν οπερετικά έπη. Και δεύτερον, γιατί να υποβάλω το κοινό σε τόσο πόνο; Υπάρχει λόγος να το περάσει όλο αυτό ένας θεατής; Για τους θεατές ελπίζω ότι η ταινία είναι ένα αφύπνισμα. Ναι, υπάρχει λόγος να ζήσεις μία τέτοια εμπειρία, αν βγεις από την αίθουσα προβληματισμένος κι έτοιμος για διάλογο. Ετομος για πράξεις. Αλλιώς υποχωρούμε στην κανονικοποίηση της ακροδεξιάς. Για τους Νορβηγούς, ελπίζω ότι είναι και κάτι παραπάνω: κομμάτι της συλλογικής μας επούλωσης. Πάντως, όταν και οι δυο απαντήσεις έγιναν ξεκάθαρα «ναι», τότε ξεκίνησα την προπαραγωγή.
Οπότε για αυτό αποφασίσατε να γυρίσετε την ταινία ως μονοπλάνο;
Ναι. Η φόρμα και η αισθητική της κινηματογράφησης ήταν επίσης πολιτική επιλογή. Τι συνέβη σε αυτό το νησί; Δεν ήθελα να το αφηγηθώ. Ηθελα να το απογυμνώσω, όσο αυτό είναι δυνατόν, από κάθε φίλτρο. Δεν ήθελα το κοινό “να δει” τι συνέβη. Ηθελα να νιώσουν τι συνέβη. Να τους φέρω όσο πιο κοντά στο να ζήσουν την εμπειρία. Τη φρίκη. Με ενδιέφερε πάρα πολύ η έννοια του χρόνου. Τα παιδιά έτρεχαν για να σωθούν για 72 λεπτά μέχρι να έρθει βοήθεια. Αυτό είναι μία αιωνιότητα όταν το ζεις. Μπορεί να το δείξει αυτό μια ταινία; Πόσο έχουμε καταφέρει κινηματογραφικά να αποτυπώσουμε τον πραγματικό χρόνο; Δίπλα μου, σε κάθε βήμα της ταινίας είχα τους αληθινούς επιζήσαντες της τραγωδίας. Εκείνοι με συμβούλευαν ώστε να πλησιάσουμε όσο γίνεται περισσότερο στην αλήθεια. Οσοι ένιωσαν αρκετά δυνατοί, ήρθαν μαζί και στο γύρισμα στο νησί. Αφιέρωσα αρκετές μέρες με κάθε ένα από τα παιδιά – οπότε μήνες πέρασαν για να καταγράψουμε τη συλλογική εικόνα του τι συνέβη πραγματικά. Ηταν μεγάλο στοίχημα αν αυτό μπορούσε να ξεπεράσει τα όρια «μιας ταινίας». Γιατί τι είναι αυτό με το οποίο καταλήξαμε; Είναι ταινία; Δεν ξέρω. Αυτό θα το απαντήσετε εσείς.
Πώς προετοιμαστήκατε για όλο αυτό το επίτευγμα; Πόσους μήνες πρόβες και πόσες λήψεις χρειάστηκαν;
Κάναμε 3 μήνες πρόβες στο Οσλο. Εστησα κάθε σκηνή θεατρικά, ώστε ο κάθε ηθοποιός, οι έξτρας και το συνεργείο να ξέρουν τη θέση τους, τις κινήσεις τους. Μετά ένωσα τα κομμάτια του παζλ. Δυστυχώς δεν μπορούσα να επιτρέψω κανέναν αυτοσχεδιασμό – όλα ήταν σχεδιασμένα και προκαθορισμένα. Είχαμε 5 μέρες για γυρίσματα στο νησί. Κάναμε μία λήψη τη μέρα, ήταν αδύνατον να γίνει δεύτερη. Ψυχολογικά. Για όλους μας. Ολη η ομάδα, 300 άτομα, στο τέλος της κάθε λήψης είχαμε ψυχολογική υποστήριξη από ειδικούς ψυχιάτρους που ήταν μαζί μας. Το δυσκολότερο για μένα ήταν ότι δεν μπορούσα να τους βοηθήσω παραπάνω. Πριν την κάθε λήψη τους έλεγα «θα σας δω στην άλλη πλευρά σε 72 λεπτά».
Σας βοήθησε η παλιότερη εμπειρία σας ως φωτογράφος σε εμπόλεμες ζώνες για να αποδώσετε τη σωστή αισθητική και θερμοκρασία στην ταινία;
Ναι. Από τα πρώτα μίτινγκ με τον διευθυντή φωτογραφίας και το συνεργείο μου έφερα σειρές φωτογραφιών αλλά και βίντεο που είχα τραβήξει στο Κονγκό και το Αφγανιστάν. Θέλαμε να δούμε πώς θα μπορούσαμε να μιμηθούμε την ωμή εικόνα, ακόμα και τεχνικά. Οσο αφορά στους φακούς, το φως, τη διαύγεια.
Γιατί πήρατε την απόφαση να μην δείξετε «κανονικά» τον Αντερς Μπέρινγκ Μπράιβικ στην ταινία; Θέλατε να του αφαιρέσετε έτσι το λόγο, τη δύναμη;
Δεν ήταν απόφαση να μην δείχνω το πρόσωπο του τρομοκράτη στην ταινία. Ηταν απόφαση να ζήσουμε την ταινία από την πλευρά των παιδιών. Είναι η δική τους ιστορία, όχι η δική του. Από αυτή την άποψη, ναι, του αφαίρεσα το λόγο. Αλλά, σκεφτείτε το: όποιος βρέθηκε στη θέση των παιδιών εκείνο το τραγικό πρωί, δεν είχε ξεκάθαρη εικόνα του ποιος πυροβολεί. Τρέχεις να κρυφτείς και κρυφοκοιτάς μέσα από φυλλωσιές και μέσα από τον τρόμο σου – βλέπεις μια φιγούρα, μια σκιά και ξανακρύβεσαι. Οσο για το όνομά του, υπήρξε μεγάλο δίλημμα. Οι Νορβηγοί ξέρετε δεν τον αναφέρουμε με το όνομά του πια. Λέμε «Ο Τρομοκράτης» - είναι ένας συλλογικός πολιτικός τρόπος να μην τον κάνουμε διάσημο. Τα παιδιά που επιβίωσαν ήθελαν να ακούγεται το όνομά του. Καταγγελτικά. Γιατί δεν ήταν ένας ψυχοπαθής, δεν ήταν κάποιος που δεν ήξερε τι έκανε. Μου έλεγαν «το οργάνωνε για 2 χρόνια, ήταν ακροδεξιός, είχε πολιτικό στόχο, για όνομα του Θεού λέγε το όνομά του όταν μιλάς για αυτόν: Αντερς Μπέρινγκ Μπράιβικ». Τελικά, στην απόφαση οδηγήθηκα από τον ρεαλισμό της κατάστασης. Στα 72 εκείνα λεπτά τα παιδιά δεν ήξεραν ποιος τους πυροβολεί. Οπότε παραμένει ανώνυμος. Πάντως, ο Μπράιβικ είναι παρών στην ταινία. Μέσω του ήχου. Μέσω του απαίσιου ήχου των πυροβολισμών και του θανάτου που σκορπούσε.
Αληθεύει ότι ο αριθμός των πυροβολισμών που ακούμε στην ταινία είναι πραγματικό νούμερο; Κι επίσης, πράγματι δώσατε την οδηγία τα όπλα στο γύρισμα να είναι με σιγαστήρα, ώστε να μην ξανακούσουν οι πολίτες από τη στεριά αυτό τον απαίσιο ήχο και τρομάξουν;
Ναι, και τα δύο αληθεύουν. Πήραμε τον ακριβή αριθμό των πυροβολισμών από την καταγραφή της αστυνομίας κι επίσης μελετήσαμε τον πραγματικό ήχο που κάνουν τα όπλα που ο Μπράιβικ χρησιμοποιούσε – είχε δύο μαζί του- και δεν βάλαμε «πυροβολισμούς action ταινιών» στο post, αλλά τον οξύ αληθινό ήχο. Είναι επώδυνο το αποτέλεσμα, το ξέρω. Γιατί δεν είναι φιξιόν, είναι ακόμα και τεχνικά αληθινό. Για όλους αυτούς τους λόγους δεν ήθελα με τίποτα να ακούγονται πραγματικά τα όπλα στο γύρισμα. Φανταστείτε τους πολίτες απέναντι.
[SPOILER ALERT: Μη διαβάσετε παρακάτω αν δεν θέλετε να μάθετε μία σημαντική εξέλιξη της αφήγησης!]
Γιατί αποφασίζετε να κλείσετε την ταινία τόσο σκοτεινά; Γιατί κάνετε την επιλογή να μην επιβιώσει η κεντρική ηρωίδα;
Δεν θα επέτρεπα να υπάρξουν «ήρωες». Γιατί όσοι επιβίωσαν δεν έκαναν κάτι σωστό, ούτε όσοι πέθαναν έκαναν κάτι λάθος. Υπήρχε διαφορετικό τέλος στην ταινία και δύο εβδομάδες πριν το γύρισμα κάλεσα σε μίτινγκ τους συνσεναιογράφους μου και τους εξέφρασα τον προβληματισμό μου. Στο μυαλό μου είχα την μητέρα μίας νεκρής κοπέλας. Μου είχε πει ότι θα επιτρέψει να γυριστεί αυτή η ταινία, ενώ δεν ήθελε καθόλου, μόνο με έναν όρο: να μη γίνει διδακτική, να μην έχει μήνυμα, να μη βγει ο θεατής από την αίθουσα καθησυχασμένος ότι κάτι λύθηκε. Ο,τι συνέβη ήταν μια ξεκάθαρη βαρβαρότητα. Αυτή η μητέρα ήταν η ηθική μου πυξίδα και απάντηση στο γιατί έκανα την ταινία: γιατί κάποιος σκότωσε μέσα σε 72 λεπτά το μέλλον τόσων νέων ανθρώπων. Κι ίσως και της χώρας: δεν ήταν τυχαία κατασκήνωση, εκεί ήταν τα πιο λαμπρά πολιτικά μυαλά της νορβηγικής αριστεράς. Ισως η πρωταγωνίστριά μου να ήταν η μελλοντική πρωθυπουργός της χώρας. Και κάποιος την σκότωσε. Αυτό είναι συγκλονιστικό. Και σκοτεινό. Και κατάμαυρο. Θέλω όμως να τονίσω κάτι: για μένα υπάρχει ελπίδα. Η ταινία τελειώνει με ελπίδα. Οχι ξεκάθαρα, αλλά είναι εκεί. Στο πλάνο της μικρής αδελφής. Ισως, αυτή η νέα γενιά να τα κάνει καλύτερα από εμάς. Η νέα γενιά που δεν θα καθησυχαστεί, που είναι αφυπνισμένη, που θα αποτρέψει κάτι τέτοιο να ξανασυμβεί.
To «22 Ιουλίου» προβάλλεται αυτή την εβδομάδα, 9 χρόνια μετά την επέτειο της επίθεσης στον κινηματογράφο Εκράν.
Διαβάστε την κριτική του Flix: για το «22 Ιουλίου» του Ερικ Πόπε
