Πριν από έναν ακριβώς χρόνο, το Φεστιβάλ Βερολίνου απένειμε την Αργυρή Άρκτο Σκηνοθεσίας στον πρωτοεμφανιζόμενο δημιουργό μιας ταινίας με αποκλειστικά ερασιτέχνες ηθοποιούς. Τους λόγους θα τους διαπιστώσετε σε λίγες μέρες που το ουγγρικό αντιπολεμικό δράμα «Φυσικό Φως» ξεκινά να προβάλλεται στις αίθουσες, τρεις μήνες μετά την εκτός συναγωνισμού ελληνική του πρεμιέρα στο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης. Μέχρι τότε, ας ακούσουμε ποιες… δικαιολογίες επικαλείται ο Ντένες Νάγκι για το στήσιμο τούτης της συναρπαστικής μελέτης πάνω στην ευθύνη αλλά και την αμηχανία του ανθρώπου ενώπιον της Ιστορίας στην οποία συμμετέχει αναγκαστικά ως αυτουργός.
Από τα γυρίσματα της ταινίας
Είναι εντυπωσιακό το ότι ο πρωταγωνιστής σας είναι ερασιτέχνης, ότι δεν είναι καν ηθοποιός και παίζει πρώτη φορά. Θα ορκιζόμασταν πως είναι επαγγελματίας με μεγάλη πείρα...
Δεν είναι μονάχα ο Φέρεντς, όλοι είναι ερασιτέχνες στην ταινία. Το επίπονο είναι να τους βρεις αυτούς τους ανθρώπους. Αλλά όταν τους βρεις, δεν είναι τόσο δύσκολο να δουλέψεις μαζί τους. Είναι και άλλη μέθοδος δουλειάς. Δε χρειάζεται να δίνεις τόσες οδηγίες για ψυχολογισμούς, δε θέλουν να διαβάσουν το σενάριο, ούτε να καταλάβουν την ιστορία καθαυτή. Απλώς παίζουν τους εαυτούς τους σε καταστάσεις που συνήθως είναι αυτονόητες, που δε χρειάζονται εξηγήσεις. Όταν επιτίθεσαι σε ένα χωριό, ας πούμε, ή όταν συναντάς Ρώσους, ερασιτέχνες ηθοποιοί κι αυτοί, που δεν καταλαβαίνεις τη γλώσσα τους όταν σου μιλάνε…
Πάντως υπάρχουν και σκηνές δωματίου με δύο όλα κι όλα πρόσωπα που χειρίζονται τον λόγο και τις σιωπές σαν πεπειραμένοι ηθοποιοί…
Για παράδειγμα, ο στρατηγός που αφηγείται το περιστατικό με την αρκούδα σε μια από τις σκηνές αυτές, μιλά για μια δική του ιστορία, πραγματική. Του συνέβη πέρυσι όλο αυτό, και θυμήθηκε απλώς την όλη εμπειρία εν θερμώ. Δεν ήταν κάτι που έγραψα. Όλα συνδέονται με τις ζωές τους, κατά κάποιον τρόπο. Κι ας αποτελεί το σενάριο κράμα πολλών συμβάντων της εποχής, βιωμάτων από ημερολόγια, όπως κι ένα βιβλίο που χρησιμοποίησα ως έμπνευση.
Από τα γυρίσματα της ταινίας
Δεν έγιναν, δηλαδή, πρόβες για τους αυτοσχεδιασμούς αυτούς;
Ελάχιστες. Ο αξιωματικός στο φινάλε, που έχει την μεγάλη σκηνή με τον πρωταγωνιστή, είναι ένας Ούγγρος αγρότης που ζει στη Σερβία, σε ένα μικρό χωριό. Τον συνάντησα έξι φορές στη διάρκεια του έτους πριν το γύρισμα, τού φαινόταν πολύ παράξενο όλο αυτό, αλλά τελικά συμφώνησε να συμμετάσχει. Καμία πρόβα δεν κάναμε, ούτε καν μιλήσαμε για την ταινία. Δεν ήξερε περί τίνος επρόκειτο. Έφθασε λοιπόν το βράδυ της παραμονής του γυρίσματος της σκηνής, το πρωί τού έδωσα τον διάλογο, έκανε τη σκηνή, και το βράδυ γύρισε σπίτι του. Αν θυμάμαι σωστά, κάναμε τρεις λήψεις το πολύ, και ήταν τέλειος σε όλες. Είναι εντελώς διαφορετικά με αυτούς τους ανθρώπους, πρέπει απλώς να πιστεύεις πως είναι οι κατάλληλοι να το κάνουν, και πως θα το κάνουν σωστά. Φυσικά, δεν υπάρχουν πολλοί διάλογοι, οπότε έχει να κάνει κυρίως με τη φυσική παρουσία. Κι αν νιώθεις πως ένας άνθρωπος έχει πράγματι το εκτόπισμα, δεν ανησυχείς για το αν θα υπάρχει πρόβλημα.
Στις πολεμικές ταινίες υπάρχουν συνήθως δύο πλευρές, οι ήρωες και οι εχθροί. Για μένα, η πρόκληση εδώ ήταν να δείξω τους «κακούς». Να προσεγγίσω την άλλη πλευρά, εκείνους που διαπράττουν τις βαρβαρότητες. Όχι φυσικά να δεχτώ αυτά που έκαναν, αλλά να δείξω μια κατάσταση χωρίς να ηθικολογώ, ώστε να πάρω τις αποστάσεις μου από το μοντέλο του πολεμικού φιλμ. Να παρακολουθήσω τους δράστες, τους αυτουργούς. Αλλά όχι να καταδείξω εκείνους που διέταξαν τους φόνους και τα εγκλήματα.»
Ως δημιουργός που ειδικευτήκατε στο ντοκιμαντέρ, πόσο απαιτητικό ήταν το πρώτο σας πέρασμα από την τεκμηρίωση στη μυθοπλασία;
Εκτός από ντοκιμαντέρ, έχω κάνει και μικρού μήκους μυθοπλασίας, πάντως σε αυτό το ύφος πάλι. Αλλά για μένα υπάρχει έτσι κι αλλιώς μια συγγένεια μεταξύ μυθοπλασίας και τεκμηρίωσης. Γιατί χρησιμοποιώ την πραγματικότητα και στη φιξιόν. Ας πούμε, θεώρησα πολύ σημαντικό να χρησιμοποιήσω εδώ πραγματικούς Ρώσους και όχι να βάλω Ούγγρους να παριστάνουν τους Ρώσους.
Από τα γυρίσματα της ταινίας
Πού πραγματοποιήθηκαν τα γυρίσματα;
Η ταινία γυρίστηκε στην Λετονία, όπου υπάρχει μεγάλη ρώσικη μειονότητα. Και βρήκαμε τους ηθοποιούς από μικρά χωριά στα ανατολικά της χώρας. Ξέρετε, και η κόψη έχει μεγάλη σημασία, η φιγούρα. Είναι σημαντικό ο Ρώσος να μοιάζει με Ρώσο και ο Ούγγρος με Ούγγρο. Όπως και η προφορά. Ο Ούγγρος αγρότης, για παράδειγμα, έχει τη δική του ιδιαίτερη προφορά. Νομίζω συμβάλλει πολύ στην αυθεντικότητα. Είναι αυτοί που είναι, δεν προσποιούνται.
Εντύπωση μας έκαναν, επίσης, οι λεπτομέρειες στον ήχο, είτε αφορά εκείνον του νερού, είτε των βημάτων πάνω στις λάσπες… Θα λέγατε πως είναι από τους πρωταγωνιστές της ταινίας;
Ναι, χαίρομαι που το ακούω, γιατί πράγματι δουλέψαμε εντατικά με τον ήχο και τον σχεδιασμό του, είναι νομίζω καθοριστικός στην ατμόσφαιρα της ταινίας. Επειδή ακριβώς υπάρχουν λίγοι διάλογοι και όχι πολλή μουσική, επεξεργάζεσαι τον ήχο πολύ πιο σχολαστικά από ότι συνήθως. Πειραματιστήκαμε πολύ.
Από τα γυρίσματα της ταινίας
Μετά την προβολή της ταινίας στο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης, ένας συνάδελφος έκανε έναν συσχετισμό με τον «Γιο του Σαούλ», εμάς πάλι μας ήρθαν στον νου εικόνες από το «Έλα Να Δεις» του Κλίμοφ. Κατά πόσο θα λέγατε πως έχετε επηρεαστεί από το είδος του πολεμικού φιλμ;
Eχω δει και τις δύο ταινίες που αναφέρετε, αλλά γενικά δε θα έλεγα πως έχω επηρεαστεί από το είδος. Το «Eλα να Δεις» είναι μια ενδιαφέρουσα ταινία, αλλά ήθελα να κάνω ακριβώς το αντίθετο. Εκεί υπάρχουν καλοί και κακοί, όπου οι κακοί είναι απίστευτα σατανικοί και οι καλοί εντελώς αθώοι. Στις πολεμικές ταινίες υπάρχουν συνήθως δύο πλευρές, οι ήρωες και οι εχθροί. Για μένα, η πρόκληση εδώ ήταν να δείξω τους «κακούς». Να προσεγγίσω την άλλη πλευρά, εκείνους που διαπράττουν τις βαρβαρότητες. Όχι φυσικά να δεχτώ αυτά που έκαναν, αλλά να δείξω μια κατάσταση χωρίς να ηθικολογώ, ώστε να πάρω τις αποστάσεις μου από το μοντέλο του πολεμικού φιλμ. Να παρακολουθήσω τους δράστες, τους αυτουργούς. Αλλά όχι να καταδείξω εκείνους που διέταξαν τους φόνους και τα εγκλήματα. Με ενδιέφεραν περισσότερο οι παθητικοί αυτουργοί, γιατί αυτοί, που δρουν στο παρασκήνιο, νομίζω έχουν το μεγαλύτερο ενδιαφέρον. Που έχουν δικαιολογία για όλα όσα πράττουν ενώ είναι κομμάτι αυτών των πράξεων. Αυτό φυσικά δεν αφορά μόνο τον πόλεμο, αλλά καταστάσεις διαχρονικές. Και το σήμερα.
Αναφέρεστε προφανώς στην ευθύνη του Ούγγρου πολίτη απέναντι στην εθνικιστική έξαρση των τελευταίων χρόνων στη χώρα του…
Το πιο ενδιαφέρον στον κεντρικό χαρακτήρα της ταινίας είναι πως δεν αντιλαμβάνεται με ποιον τρόπο αλλάζουν τα πράγματα, πώς εξελίσσονται προς το χειρότερο. Καταλαβαίνει πως υπάρχει κάποιο σκότος γύρω του που όλο και στενότερα τον πολιορκεί, αλλά αγνοεί ποιο είναι το καθήκον του. Το μόνο που ξέρει είναι πως θέλει να γυρίσει σπίτι, στην οικογένειά του. Η ενοχή του είναι πως για να επιστρέψει σπίτι και να συνεχίσει τη ζωή του ως είχε, δε θέλει περιπλοκές. Αυτό νομίζω είναι το κλειδί στον χαρακτήρα. Είμαι καλός άνθρωπος, θέλω να συμπεριφέρομαι σαν καλός άνθρωπος, αλλά δε θέλω να μπλέκω. Και επιδίδομαι σε μια πάλη να ισορροπήσω αυτά τα δύο. Το ερώτημα είναι αν γίνεται. Ο Σέμετκα δε θέλει τον πόλεμο, απεχθάνεται τη βία, αλλά δεν κάνει ίσως όλα όσα θα μπορούσε για να την αποφύγει. Κι έχει πάντα μια δικαιολογία. Είναι πολύ ανθρώπινο. Και πολύ τραγικό.
