Η Σέρβα πρωταγωνίστρια του «Κβο Βάντις, Αϊντα;» της Βόσνιας Τζασμίλα Ζμπάνιτς, μια πολυβραβευμένη, συγκλονιστική κινηματογραφική αναβίωση της σφαγής των Μουσουλμάνων της Σρεμπρένιτσα από τον Μλάντιτς και τον στρατό του, δηλώνει: «Στη Σερβία η ταινία δεν παίχτηκε. Μόνο σιωπη και αποφυγή υπάρχει γύρω από το θέμα της Σρεμπρένιτσα».
Η ταινία έκανε την πρεμιέρα της ως επίσημη συμμετοχή στο Διαγωνιστικό Πρόγραμμα του Φεστιβάλ Βενετίας και συμμετείχε στο Φεστιβάλ του Τορόντο. Ηταν υποψήφια για Οσκαρ Διεθνούς Ταινίας καθώς και για BAFTA Σκηνοθεσίας και Ξενόγλωσσης Ταινίας. Κέρδισε το βραβείο κοινού και βραβείο καλύτερης ταινίας στο Φεστιβάλ Les Arcs, καθώς και βραβείο κοινού στο Φεστιβάλ του Ρότερνταμ. Κέρδισε επίσης το βραβείο καλύτερης ταινίας σε πολλά άλλα Διεθνή Φεστιβάλ (Γκέτεμποργκ, Μαΐάμι, Ελ ΓΚούνα, Βίλνιους, Σόφια, Φράιμπουργκ). Επιπλέον, κέρδισε και το βραβείο Καλύτερης Διεθνούς Ταινίας στα αμερικανικά Independent Spirit Awards.
Λίγο πριν την έξοδο του «Κβο Βάντις, Αϊντα;» στις αίθουσες την Πέμπτη 21 Οκτωβρίου, από την One from the Heart, η Γιάσνα Τζούρισιτς μιλά στη Βένα Γεωργακοπούλου για τις κραυγές και τις σιωπές της Ιστορίας.
Με τα χρόνια πληθαίνουν οι ταινίες που αγάπησες και κάποια στιγμή συνειδητοποιείς ότι, αν δεν μπείς στο google, τίτλο και όνομα σκηνοθέτη δύσκολα θα θυμηθείς. Υπάρχουν, όμως, κι αυτές που επιμένουν να διατηρούν στη μνήμη σου θριαμβευτικά όλα τα στοιχεία της ταυτότητάς τους, ακόμα και τη μέρα, τη στιγμή που τις πρωτοείδες. Οπως το «Σεράγεβο σ' Αγαπώ» («Grbavica») της Βόσνιας Τζασμίλα Ζμπάνιτς.
Φορτωμένο με διθυράμβους (και τη Χρυσή Αρκτο) στο φεστιβάλ Βερολίνου, ήρθε την ίδια χρονιά, 2006, στο 47ο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης. Το πρωτόλειο της γεννημένης στο Σεράγεβο σκηνοθέτιδας θύμησε σε μια παγωμένη, συγκλονισμένη αίθουσα, τη φρίκη του εμφυλίου στη Βοσνία μέσα από την ιστορία μιας έφηβης Μουσουλμάνας, που ζει με τη μαμά της στομεταπολεμικό Σεράγεβο θεωρώντας ότι ο νεκρός (ή αγνοούμενος) μπαμπάς της είναι ήρωας του πολέμου, θύμα των Σέρβων. Για να ανακαλύψει ότι γεννήθηκε ύστερα από βιασμό της μητέρας της από Σέρβο, σε στρατόπεδο,στη διάρκεια του πολέμου.
Η 46χρονη σήμερα Τζασμίλα Ζμπάνιτς επανέρχεται σε λίγες μέρες στις ελληνικές αίθουσες με το «Κβο Βάντις, Αϊντα;», μια ταινία εξίσου, ίσως και περισσότερο «δύσκολη» και συναρπαστική. Οσο βέβηλο κι αν είναι να λες «συναρπαστική», σαν να πρόκειται για ένα οποιοδήποτε θρίλερ, μια ταινία που αφορά άμεσα,κατευθείαν, στο ψαχνό, μια από τις πιο μαύρες και ταπεινωτικές για κάθε Ευρωπαίο σελίδες της πρόσφατης ιστορίας μας. Τη σφαγή στη Σρεμπρένιτσα, το καλοκαίρι του 1995, στη διάρκεια της πολιορκίας της πόλης από τις σερβοβοσνιακές δυνάμεις, πάνω από οκτώ χιλιάδες Μουσουλμάνων, ανδρών και αγοριών - 6.000 θύματα έχουν ήδη εντοπιστεί σε μαζικούς τάφους καιταυτοποιηθεί.
Η Τζούρισιτς είναι από αυτά τα γενναία, δημοκρατικά και ευαίσθητα πλάσματα, που ο Μλάντιτς και οι ομοιοί του είχαν πάντα απέναντί τους.»
Η Ζμπάνιτς φτιάχνει μια στοιχειώδη ιστορία μέ κεντρικό πρόσωπο την Αϊντα, μια Βόσνια Μουσουλμάνα, δασκάλα στον καιρό ειρήνης, που εργάζεται ως μεταφράστρια των δυνάμεων των Ηνωμενών Εθνών, που άβουλες και συμβιβασμένες (είναι γνωστές πιά οι ευθύνες τους, κυρίως των Ολλανδων δοικητών), αδυνατούν να προστατεύσουν, όπως έχουν υποσχεθεί,τις χιλιάδες των αμάχων μουσουλμάνων από την επέλαση των νικητών Σερβοβόσνιων. Επικεφαλής τους, ο αποκρουστικος Ράτκο Μλάντις - ναι, «παίζει» στην ταινια ο διαβόητος εθνικιστής, ήδη καταδικασμένος από το Δικαστήριο της Χάγης για γενοκτονία και εγκλήματα πολέμου. Μέσα από την απόγνωση και τη λυσσασμένη, χωρίς όρια, προσπάθεια της Αϊντα να σώσειτον άνδρα της και τους δυο γιούς της από τη σφαγή που βλέπει να έρχεται, η σκηνοθέτης, με ρυθμούς καταγαιστικούς και σχεδόν ντοκιμενταρίστικη πιστότητα, καταγράφει το γενικό χάος, τις προσπάθειες να βρεθεί λύση, τις δολοφονίες των αμάχων και την επιστροφή της ηρωίδας της, λίγα χρόνια μετά, στην Σρεμπρένιτσα. Εκεί όπου οι δράστες της γενοκτονίας κυκλοφορούν ελεύθεροι.
Διαβάστε ακόμη: Η Δύση πρέπει να δεχτεί πίσω τις γυναίκες του ISIS
Δεν είναι καθόλου απλή υπόθεση να κρατάς τον θεατή σε συνεχή αγωνία όταν ήδη αυτός ξέρει το φρικτό «τέλος» της ταινιας. Μα η Ζμπάνιτς, που δίκαια είδε το «Κβο Βάντις, Αϊντα;» μετά την πρεμιέρα του στο περσινό Φεστιβάλ Βενετίας να φτάνει στις υποψηφιότητες για Οσκαρ Διεθνούς Ταινίας, αλλά και για BAFTA Σκηνοθεσίας και Ξενόγλωσσης ταινίας, είχε ένα ακόμα μεγάλο όπλο στα χέρια της. Την πρωταγωνίστριά της, Σέρβα ηθοποιό Γιάσνα Τζούρισιτς. Υπογραμμίζω το «Σέρβα»,γιατίφανταζόμουνα ότι σε μια περιοχή των Βαλκανίων που ακόμα δεν έχει αφήσει εντελώς πίσω της τους διχασμούς, τις αντιπαλότητες και τις εθνικές εμμονές, το να υποδύεται μια γυναίκα που υφίσταται την τερατώδη βία των συμπατριωτών της δεν θα πρέπει να της ήταν και τόσο εύκολη υπόθεση.
Λάθος μου. Η Τζούρισιτς, όπως φαίνεται και από τη συνέντευξη που έδωσε στο Flix, είναι από αυτά τα γενναία, δημοκρατικά και ευαίσθητα πλάσματα, που ο Μλάντιτς και οι ομοιοί του είχαν πάντα απέναντί τους.
Το 1995, χρονιά της σφαγής στη Σρεμπρένιτσα, ήσασταν 29 χρονών. Πού και πώς ζουσατε τότε; Τι θυμόσαστε περισσότερο από τον πόλεμο στη Βοσνία;
Εκείνη τη χρονιά, ήμουν μια νέα μητέρα, εργαζόμενη στο Εθνικό Θέατρο στο Νόβι Σαντ. Λόγω της πολιτικής του Σλόμπονταν Μιλόσεβιτς, το τότε κράτος της Σερβίας ήταν υπό οικονομικό εμπάργκο. Ο μισθός μου ήταν 6 γερμανικά μάρκα, που είναι 6 ευρώ σήμερα. Ετσι, πάλεψα για τη ζωή μου και αναζήτησα τη σωτηρία στο παιδί μου και στο θέατρο. Μόνο αυτά τα δύοείχαν νόημα.
Η Τζασμίλα Ζμπάνιτς στο γύρισμα
Πότε ακούσατε για πρώτη φορά για το τι συνέβη στη Σρεμπρένιτσα;
Οι πρώτες πληροφορίες για τη Σρεμπρένιτσα ήρθαν σε μένα, καθώς και στους περισσότερους ανθρώπους στη Σερβία, πολύ αργότερα, πιο συγκεκριμένα όταν ο πόλεμος είχε ήδη τελειώσει σε μεγάλο βαθμό. Οι φήμες άρχισαν να διαδίδονται με την ανακάλυψη των πρώτων ομαδικών τάφων. Ζήσαμε κάτω από έναν πλήρη αποκλεισμό των μέσων ενημέρωσης και οι πληροφορίες μας ήρθαν πολύ αργά. Αλλωστε, ήταν μια μυστική ενέργεια.
Είναι μια σπουδαία ταινία, μεγάλων καλλιτεχνικών επιτευγμάτων και μεγάλης σημασίας για όλους μας στο δρόμο της συμφιλίωσης.»
Ειστε Σέρβα. Τι σκεφτήκατε τότε για τη Σρεμπρένιτσα; Πιστέψατε αμέσως ότι οι συμπατριώτες σας ήταν ικανοί γιά τέτοιες αγριότητες εναντίον των Μουσουλμάνων της Βοσνίας; Ή μήπως αντιμετωπίσατε τις αποκαλύψεις με κάποιο σκεπτικισμό;
Δεν ήμουν ποτέ σκεπτική για τη Σρεμπρένιτσα, γιατί οι πόλεμοι στη Βοσνία και την Κροατία ήταν ήδη πίσω μας και όλοι γνωρίζαμε πια ότι ήταν οι πιο αιματηροί πόλεμοι στα Βαλκάνια μέχρι σήμερα. Μάθαμε για ακατανόητα εγκλήματα και θηριωδίες, που διαπράχθηκαν από όλες τις πλευρές. Φυσικά, η Σρεμπρένιτσα με ισοπέδωσε ως άνθρωπο, που είχε μεγαλώσει με ταεπιτεύγματα της αδελφοσύνης και της ενότητας, με την αλληλεγγύη και τον κοσμοπολιτισμό, και πίστευε ότι όλοι οι άνθρωποι είναι ίσοι ανεξάρτητα από εθνικότητα ή θρησκεία. Υπάρχουν άνθρωποι και μη άνθρωποι και αυτό ισχύει γιά κάθε έθνος. Και οι μη άνθρωποι δεν ανήκουν στον λαό μου. Οι δικοί μου άνθρωποι είναι υπέροχοι και τους αγαπώ.
Οταν η Τζασμίλα Ζμπάνιτς σας πρόσφερε το ρόλο της Αϊντα τον δεχτήκατε αμέσως, χωρίς φόβους και επιφυλάξεις προερχόμενους από την εθνικότητά σας;
Αποδέχτηκα την Αϊντα αμέσως. Με όλο μου το είναι. Την αγκάλιασα και περπάτησα μαζί της. Στις πρόβες χτίσαμε έναν ολόκληρο χαρακτήρα, ακόμη και το παρελθόν της, το πώς γνωρίστηκε με τον άντρα της, πώς παντρεύτηκαν, πώς έκανε τα παιδιά της, πώς πήγαν τα παιδιά της σχολείο.
Η Αϊντα είναι δύσκολος ρόλος, αλλά και μιά πρόκληση για κάθε ηθοποιό - όλη η ταινία σχεδόν είναι επάνω σας. Τι σάς ζήτησε η Ζμπάνιτς;
Ναι, η Αϊντα είναι ένας δύσκολος ρόλος, αλλά ταυτόχρονα ένας ρόλος που όλοι οι ηθοποιοί τον εύχονται και τον αναμένουν στην καριέρα τους, ένας ρόλος που θα ήθελαν πολλές ηθοποιοί στον πλανήτη. Το εύρος του είναι τεράστιο και υπό αυτή την έννοια η Τζασμίλα ζήτησε πολλά από μένα, αλλά πολύ περισσότερα από τον εαυτό της. Το ίδιο και εγώ. Ζήτησα ταπερισσότερα από τον εαυτό μου.
Νοιώσατε την ανάγκη, προετοιμάζοντας τον ρόλο, να επισκεφτείτε τα μέρη της σφαγής ή νά συναντήσετε γυναίκες Μουσουλμάνες που έχασαν στη σφαγή συζύγους και παιδιά;
Φυσικά και είχα αυτή την ανάγκη, αλλά λόγω των συνθηκών δεν συνέβη. Εκείνη την εποχή ήμουν πολύ απασχολημένη με άλλες παραγωγές και απλώς δεν είχα χρόνο. Αλλά, με έναν περίεργο τρόπο, έχω την εντύπωση ότι τους γνωρίζω από καιρό, τον τόπο και τις γυναίκες του.
Η τέχνη χτίζει γέφυρες, συνδέει τους ανθρώπους και είναι πάντα πρώτη σε αυτό το μονοπάτι, κυρίως γιατί μιλά τη γλώσσα της καρδιάς.»
Η ταινία γνώρισε μεγάλη διεθνή επιτυχία. Στη Σερβία τι συνέβη; Βγήκε στις αίθουσες; Ή μήπως το θέμα της την καθιστά, ακόμα και σήμερα, 25 χρόνια μετά τη σφαγή της Σρεμπρένιτσα, δύσκολη υπόθεση για το σέρβικο κοινό;
Παρά την τεράστια διεθνή επιτυχία η ταινία δεν έχει ακόμη προβληθεί στη Σερβία. Το γεγονός αυτό δείχνει τη στάση των ανθρώπων, που κυβερνούν τη χώρα, απέναντι σε αυτό το θέμα. Δεν υπάρχει καμία επίσημη θέση από την πλευρά τους, όπως, για παράδειγμα, «δεν θέλουμε αυτήν την ταινία». Μόνο σιωπή και αποφυγή υπάρχει, που, βέβαια, κάτι σημαίνουν. Ευτυχώς πολλοίείδαν την ταινία μέσω της διαδικτυακής πλατφόρμας, στην οποία κυκλοφόρησε για ολόκληρη την περιοχή της πρώην Γιουγκοσλαβίας. Ολοι οι επαγγελματίες του κινηματογράφου της Σερβίας εκφράστηκαν εντελώς ομόφωνα: είναι μια σπουδαία ταινία, μεγάλων καλλιτεχνικών επιτευγμάτων και μεγάλης σημασίας για όλους μας στο δρόμο της συμφιλίωσης. Αλλά αυτοίείναι άνθρωποι που σχετίζονται με τον πολιτισμό και την τέχνη. Θα ήθελα να δουν την ταινια και απλοί θεατές, συνηθισμένοι άνθρωποι. Ζούμε, όμως, σε μια εποχή μεγάλων και γρήγορων αλλαγών, οπότε δεν ανησυχώ. Ολα έρχονται πάντα στη θέση τους.
Ταινίες σαν το «Κβο Βάντις, Αϊντα;» βοηθάνε στην επούλωση των πληγών του εμφυλίου; Ή μήπως ξαναφέρνοντας μνήμες παλιές ξαναφουντώνουν παλιά μίση και αντιπαλότητες;
Η πραγματική τέχνη είναι στην υπηρεσία του ανθρώπου και της ανθρωπότητας, ενθαρρύνει την αλληλεγγύη, κάνει αυτόν τον κόσμο καλύτερο. Η τέχνη χτίζει γέφυρες, συνδέει τους ανθρώπους και είναι πάντα πρώτη σε αυτό το μονοπάτι, κυρίως γιατί μιλά τη γλώσσα της καρδιάς.
Ο τρόπος που παρουσιάζονται οι Σέρβοι στρατιωτικοί στην ταινία είναι απόλυτα αρνητικός - αν και δίκαιος. Αναρωτιόμουνα αν αυτές οι σκηνές με τον Μλάντιτς και τα τσιράκια του σας προκάλεσαν ως θεατή μια κάποια αμηχανία ή ντροπή;
Μπορείτε να δείτε ανάλογες σκηνές, πραγματικές, όμως, σε ντοκουμέντα, αν μπείτε στο YouTube. Και δεν καταλαβαίνω γιατί θα ένιωθα άβολα ή ντροπή. Αυτοί είναι, όπως είπα και πιο πριν, μη άνθρωποι.
Αλλαξε καθόλου την πορεία της καριέρας σας η ταινία; Σύστησε, άλλωστε, το όνομά σας και το μεγάλο ταλέντο σας σε όλο τον κόσμο.
Οχι προς το παρόν. Ολα είναι όπως ήταν και είναι πιθανό να παραμείνουν έτσι. Δεν το σκέφτομαι. Προσπαθώ να ζω στο σήμερα χωρίς να σκέφτομαι το παρελθόν ή τι θα γίνει στο μέλλον. Και προσπαθώ να ζω όμορφα.
