Τοίχοι, πέτρες, ασβέστης, τσιμέντο, σίδερα. Ενα κτίριο. Μια φυλακή που κρύβει κρύβει μια ή χιλιάδες ιστορίες. Του τόπου που την φιλοξένησε. Των ανθρώπων που κράτησε. Των όσων σβήνουν όταν οι τοίχοι της πέφτουν. Πως διασώζεις, πως «χρησιμοποιείς» αυτές τις ιστορίες; Ο «Σιωπηλός Μάρτυρας» είναι σύμφωνα με τον Δημήτρη Κουτσιαμπασάκο «ένα βιογραφικό πορτρέτο της παλιάς φυλακής Τρικάλων, που έχει ως απώτερο στόχο την περιήγηση στην ιστορία της νεότερης Ελλάδας μέσα από μιαιδιαίτερη οπτική γωνία, εκείνης του εγκλεισμού».
Διαβάστε εδώ τη γνώμη του Flix για τον «Σιωπηλό Μάρτυρα» του Δημήτρη Κουτσιαμπασάκου
To 2006 η Φυλακή Τρικάλων κλείνει ύστερα από 110 χρόνια λειτουργίας. Το 2011 ξεκινούν τα γυρίσματα του ντοκιμαντέρ. Πρωταγωνιστές του είναι επτά άνθρωποιπου σχετίστηκαν στο παρελθόν με τη φυλακή: ο πολιτικός κρατούμενος και αγωνιστής της αντίστασης Αλκιβιάδης Ζαμπακάς, ο πολιτικός κρατούμενος στην περίοδο της δικτατορίας Θανάσης Αθανάσιου, ο ποινικός κρατούμενος Κώστας Σαμαράς, ο συνταξιούχος σωφρονιστικός υπάλληλος Γιάννης Αγκούμης, ο τελευταίος διευθυντής της φυλακής Βασίλης Ντάφος, η εκπαιδευτικός Έφη Χατζημάνου και η συγγραφέας-ερευνήτρια Μαρούλα Κλιάφα. Οι χαρακτήρες μας ξεναγούν στο εσωτερικό της φυλακής και με τις αφηγήσεις τους ξαναζωντανεύουν τον μικρόκοσμο της, αποκαλύπτοντας ταδιαφορετικά στρώματα του πλούσιου παλίμψηστου της ιστορίας της, που κατ’ ουσίαναντανακλά ολόκληρη την ιστορία της νεότερης Ελλάδας.
Κι ο σκηνοθέτης του φιλμ Δημήτρης Κουτσιαμπασάκος μας ξεναγεί με την σειρά του στην ιστορία και την σημασία του «Σιωπηλού Μάρτυρα».
Πότε αποφάσισες να ξεκινήσεις αυτό το ντοκιμαντέρ; Υπήρξε κάποια συγκεκριμένη αφορμή; Και πόσο εύκολο ήταν να βρεις έναν τρόπο να κάνεις ένα κτήριο να «μιλήσει» με κινηματογραφικό και συναισθηματικό τρόπο;
Τα γυρίσματα του «Σιωπηλού Μάρτυρα» ξεκίνησαν τέλη του 2011, σχεδόν παράλληλα με τα γυρίσματα του Μανάβη. Η φυλακή είχε κλείσει από το 2006. Αφορμή στάθηκε η πρόταση που μου έκανε η συνεργάτιδά μου Γλυκερία Πατραμάνη που την είχε εκείνη την περίοδο επισκεφτεί. Ενθουσιάστηκα με την ιδέα γιατί η παλιά φυλακή είναι ίσως το πιο χαρακτηριστικό κτήριο της πόλης των Τρικάλων, δέσποζε επιβλητική στο κέντρο της, δίπλα από την εκκλησία του Αγίου Κωνσταντίνου και το οθωμανικό τζαμί του Οσμάν Σαχ. Ολόκληρες γενιές μεγάλωσαν με την θέα της, ανάμεσά τους κι εγώ. Περπατούσες στο κέντρο της πόλης κι έβλεπες τους κρατούμενους κρεμασμένους στα παράθυρα να κοιτάζουν έξω, την “κοινωνία”. Ήταν συγκλονιστική η εικόνα τους κάθε Μεγάλη Παρασκευή, κατά την περιφορά του Επιταφίου, ανεβασμένοι στα καγκελόφραχτα παράθυρα της φυλακής κρατούσαν αναμμένες λαμπάδες και ακολουθούσαν νοερά την πομπή. Το δυσκολότερο όμως ήταν να κάνουμε αυτό το κτίριο να «μιλήσει» όπως λες. Διαλέξαμε ως αφηγηματική τεχνική τον «παραλληλισμό». Δηλαδή σκεφτήκαμε να επιλέξουμε ορισμένα πρόσωπα που η ζωή τους έχει καθοριστεί από τον συγκεκριμένο χώρο και να μας «ξεναγήσουν» σ’ αυτόν. Να ακολουθήσουν δηλαδή όλοι την ίδια πορεία μέσα στον χώρο, ο καθένας όμως μόνος του. Θέλαμε να δώσουμε την ευκαιρία στον θεατή μέσω των παράλληλων αφηγήσεων να φανταστεί, να συγκρίνει και να συμπληρώσει ο ίδιος τα κενά.
Πως επέλεξες τα πρόσωπα που μιλούν στο ντοκιμαντέρ, ποια ήταν τα χαρακτηριστικά που αναζητούσες σε αυτούς τους ανθρώπους και πόσο πρόθυμοι ήταν να συμμετάσχουν στο φιλμ;
Το βασικό κριτήριο ήταν η σχέση τους με την φυλακή. Να την έχουν ζήσει δηλαδή είτε ως έγκλειστοι είτε ως εργαζόμενοι. Δεν ήταν τόσο δύσκολο να τους βρούμε όσο δύσκολο ήταν να τους πείσουμε να μοιραστούν μαζί μας την εμπειρία τους. Να μας εμπιστευτούν δηλαδή. Κάποιοι αρνήθηκαν, κάποιοι τελικά δέχθηκαν. Ένας από αυτούς στην πορεία δεν θέλησε να συνεχίσει τα γυρίσματα και γι’ αυτό δεν τον εντάξαμε στο τελικό μοντάζ. Ήταν ο τελευταίος ιερέας της φυλακής. Λυπήθηκα πολύ γι’ αυτό. Το ευτύχημα ήταν πως όσοι δέχθηκαν ήταν πολύ ενδιαφέροντες άνθρωποι και πολύ καλοί αφηγητές.
Πως ήταν η διαδικασία των γυρισμάτων; Για πολλούς από τους ανθρώπους με τους οποίους συνομίλησες η επίσκεψη στην πρώην φυλακή θα πρέπει να ήταν μια εξαιρετικά φορτισμένη εμπειρία.
Να σου πω την αλήθεια πάνω σ’ αυτό βάσισα την ταινία. Στην πρώτη επίσκεψη τους στη φυλακή μετά από πολλά χρόνια. Έλπιζα πως αυτό θα πυροδοτήσει συναισθήματα και αναμνήσεις. Ζήτησα μάλιστα από όλους τους να μην την επισκεφτούν μόνοι τους, η πρώτη φορά να είναι ον κάμερα. Τελικά αυτό λειτούργησε και όλοι τους “ξεμπλόκαραν” αμέσως μόλις πέρασαν την πύλη της, ακόμη κι ο Κώστας Σαμαράς.
Το φιλμ μιλά για την μνήμη και την διατήρηση της. Για σένα το ντοκιμαντέρ αυτό είχε κι έναν πρακτικό σκοπό; Την διατήρηση των εικόνων αυτής της φυλακής που μοιάζει να σβήνεται από την μνήμη της πόλης;
Ακριβώς. Βλέπαμε πως δεν υπήρχε καμιά πρόθεση από την πολιτεία και τις αρχές της πόλης για οπτικοακουστική καταγραφή της φυλακής και των βιωματικών μαρτυριών ανθρώπων που την έζησαν. Εκείνη την περίοδο όλοι ασχολούνταν με το σε τι πρέπει να μεταποιηθεί το κτίριο κι όχι με το ότι αυτό το κτίριο λειτούργησε ως σωφρονιστήριο για πάνω από εκατό χρόνια και μέσα στους τοίχους της εκτυλίχθηκε ένα σημαντικό κομμάτι της νεότερης ιστορίας μας. Εμείς πιστέψαμε στην καταγραφή της μνήμης της φυλακής και ξεκινήσαμε τα γυρίσματα σε εθελοντική βάση. Ελπίζαμε πως θα υπήρχε μια ευαισθητοποίηση των αρχών στην πορεία και θα είχαμε κάποια βοήθεια. Πράγμα που δυστυχώς δεν έγινε. Ευτυχώς που το Ελληνικό Κέντρο Κινηματογράφου ενέκρινε την ένταξή της στο πρόγραμμα ενίσχυσης ολοκληρωμένου κινηματογραφικού έργου και μπορέσαμε να καλύψουμε ένα μέρος των οικονομικών οφειλών μας.
Η κατεδάφιση της φυλακής κρύβει μια έκπληξη, την ανακάλυψη ενός Οθωμανικού λουτρού στα θεμέλια της. Για σένα τι εκπλήξεις έκρυβε το «χτίσιμο» αυτής της ταινίας;
Η μεγαλύτερη έκπληξη ήταν ότι μετά την ξαφνική και ολοκληρωτική αλλαγή της φυσιογνωμίας του κτιρίου που επέφερε η ανακάλυψη του οθωμανικού λουτρού όλα τα μέλη του συνεργείου νιώσαμε πως αυτό που μόλις είχαμε γυρίσει, δυστυχώς, αποτελεί πια αρχειακό υλικό! Ίσως το μοναδικό οπτικοακουστικό αρχειακό υλικό από την παλιά φυλακή Τρικάλων.
Σήμερα, με το κτίριο να μην βρίσκεται πια εκεί, η μνήμη της φυλακής επιβιώνει –πέρα από την ταινία σας- επισήμως στην πόλη;
Ναι, και μάλιστα έχει ξεκινήσει μια συζήτηση που την έχει πυροδοτήσει η ταινία. Και είναι ένα στοιχείο πολύ ενθαρρυντικό. Δυστυχώς όμως το κακό έχει γίνει. Πολλά κομμάτια της μνήμης της φυλακής έχουν χαθεί για πάντα και είναι κρίμα.
Ο «Σιωπηλός Μάρτυρας» θα προβληθεί το Σάββατο 28 και την Κυριακή 29 Ιανουαρίου στον κινηματογράφο Δαναό. Στις 28 Ιανουαρίου θα συνομιλήσουν με το κοινό οι Αντώνης Λιάκος - Ιστορικός, Πανεπιστήμιο Αθηνών και Ορέστης Ανδρεαδάκης - Διευθυντής του Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης και στις 29 Ιανουαρίου η Δήμητρα Λαμπροπούλου - Ιστορικός, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών και ο Τάσης Παπαϊωάννου - Αρχιτέκτων, Καθηγητής Σχολής Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ.
