Το Αγιο Ορος είναι ένας τόπος διαλογισμού και λατρείας, ένας τόπος ιστορίας και πνευματικότητας, απ' όπου όλες οι γυναίκες αποκλείονται, εκτός από την Παναγία. Κατά τη διάρκεια του 60λεπτου δημιουργικού ντοκιμαντέρ τής Ειρήνης Καραγιαννοπούλου και τής Σαντρίν Σεϊρόλ, γυναίκες από διαφορετικά κοινωνικά στρώματα και με ποικίλες θρησκευτικές πεποιθήσεις μάς ξεναγούν σ’ έναν τόπο που δεν έχουν επισκεφθεί ποτέ. Μέσα από αυτή την αναπάντεχη και κάπως αντίξοη κινηματογραφική συνθήκη οι γυναίκες επανεξετάζουν με ώριμη σκέψη και νηφαλιότητα τον αυστηρό κανόνα του Αβατου. Χειροποίητα animation, ασπρόμαυρα collages και σιωπηλά πορτρέτα των πρωταγωνιστριών εμπλουτίζουν την αφήγηση με τρόπο λιτό και ατμοσφαιρικό. Στο τέλος, οι θεατές έχουν αποκτήσει όλα τα απαραίτητα εφόδια για να αποφασίσουν οι ίδιοι αν όντως υπάρχει λόγος να ανοίξει ο διάλογος γύρω από το Αβατο ή όχι.
Οι κανόνες υπάρχουν όχι μόνο για να τους τηρούμε, αλλά για να τους επανεξετάζουμε, να τους επανεκτιμούμε και, εάν η ανθρώπινη εξέλιξη το επιβάλλει, να τους αλλάζουμε. Τον κανόνα του αποκλεισμού των γυναικών από το Αγιο Ορος εξετάζει το ντοκιμαντέρ «Αβατον» που διαγωνίζεται στο τμήμα Film Foward του 25ου Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης τον Μάρτιο, ένα ντοκιμαντέρ μόνο με γυναίκες συντελεστές, με animation και collage, μουσική και θάρρος. Οι δυο δημιουργοί του, η μοντέζ Σαντρίν Σεϊρόλ και η εικαστικός Ειρήνη Καραγιαννοπούλου, το δημιουργικό δίδυμο Twin Automat, μιλούν στο Flix για το πώς περιηγήθηκαν σ' έναν τόπο που δεν μπορούν να επισκεφτούν, αλλά για τα ταξίδια της τέχνης, της σκέψης και της λογικής που, ευτυχώς, διαπερνούν κάθε όριο.
Ποιος ήταν ο κεντρικός σας στόχος για να κάνετε ένα ντοκιμαντέρ για το άβατο του Αγίου Ορους;
Δεν υπάρχει μεγαλύτερη πρόκληση από το να γυρίσεις μια ταινία γύρω από ένα μέρος στο οποίο δεν μπορείς να πας. Το Αβατο, που είναι ένας κανόνας που ισχύει από τον 11ο αιώνα, απαγορεύει αυστηρά την είσοδο στο μισό πληθυσμό της γης. Μέχρι και τα θηλυκά ζώα απαγορεύονται. Σύμφωνα με την Εκκλησία, το Αγιο Ορος είναι το περιβόλι της Παναγίας και θέλει να το μοιράζεται μόνο με άντρες. Κάποιες από εμάς, αυτή η εξήγηση δεν τις ικανοποιεί. Σκοπός αυτής της ταινίας είναι να δούμε πώς φαντάζονται οι γυναίκες το Αγιο Ορος, κάτι για το οποίο κανείς δεν ενδιαφέρθηκε ως τώρα. Και φυσικά να καταλάβουμε γιατί δεν μπορούμε να βρεθούμε σ' αυτόν τον τόπο και τι οδήγησε σ' αυτή την απαγόρευση. Θα είμαστε ικανοποιημένες αν στο τέλος της ταινίας το κοινό, ανεξαρτήτως φύλου, αποχωρήσει από την αίθουσα έχοντας προβληματιστεί έστω και λίγο γύρω από αυτό το τόσο κρίσιμο ζήτημα.
Υπήρχαν δικές σας προκαταλήψεις που επιβεβαιώθηκαν ή διαψεύστηκαν στη διαδικασία των συζητήσεών σας με τις γυναίκες που μιλούν στην ταινία;
Ανέκαθεν μας φαινόταν κάπως παράδοξο οτι μια θρησκεία σαν τη χριστιανική, που διδάσκει κατά κύριο λόγο την αγάπη, απορρίπτει τις γυναίκες τόσο κατηγορηματικά. Το Αγιο Ορος είναι 10 φορές σαν την Αθήνα, όπως δηλώνει χαρακτηριστικά στην ταινία μια από τις γυναίκες. Δεν πρόκειται μόνο για ένα εκκλησάκι ή για ένα μοναστήρι, πρόκειται για μια έκταση 335 τετραγωνικών χιλιομέτρων. Πριν πέντε χρόνια που ξεκινούσαμε την έρευνά μας, νομίζαμε πως μόνο εμείς δεν πολυκαταλαβαίναμε για ποιον λόγο ισχύει αυτή η απαγόρευση ακόμα. Πιστεύαμε οτι οι περισσότερες Ελληνίδες δέχονται το Αβατο σαν κάτι το αυτονόητο που ποτέ δεν θα τολμούσαν να αμφισβητήσουν. Με την ολοκλήρωση της ταινίας συνειδητοποιήσαμε οτι οι περισσότερες γυναίκες δυσκολεύονται να καταλάβουν την αιτία της απαγόρευσης. Είτε συμφωνούν με αυτήν, είτε διαφωνούν, όλες κάπου σκαλώνουν. Κάτι τις προβληματίζει. Αυτό για μας ήταν σπουδαία διαπίστωση. Ηταν μια ανατροπή.
Κάνατε μια ταινία με αποκλειστικά γυναίκες συντελεστές. Θα κάνατε το ίδιο σε μια ταινία με διαφορετικό θέμα;
Ηταν εξαρχής αυτονόητο οτι θα συνομιλήσουμε αποκλειστικά με γυναίκες και ότι θα βασιστούμε στις δικές τους απόψεις για να χτίσουμε την εναλλακτική μας αφήγηση γύρω από το Αγιο Ορος. Και φυσικά πρόκειται για μια πολύ ιδιότυπη συνθήκη, δεν θα μπορούσε παρά να είναι μια ταινία φτιαγμένη μόνο από γυναίκες - άσχετα αν δεν απευθύνεται μόνο σε αυτές. Δεν θα ήταν σωστό αν κάποιος που μπορεί να βρεθεί εκεί, συμμετείχε με τον έναν ή με τον άλλο τρόπο στη δημιουργία αυτού του φιλμ. Εκτός λοιπόν από τις πρωταγωνίστριές μας, θεωρήσαμε οτι θα ήταν σωστό π.χ. να γραφτεί και η μουσική της ταινίας από μία γυναίκα. Εχοντας ξανασυνεργαστεί με τη Νατάσσα Γιανναράκη στο παρελθόν, χαρήκαμε πολύ όταν συμφώνησε να συνθέσει το σάουντρακ της ταινίας. Σίγουρα θα ξανασυνεργαστούμε με γυναίκες, άλλωστε το ταλέντο φύλο δεν κοιτά. Βέβαια ο απόλυτος αποκλεισμός των ανδρών, στην περίπτωσή μας έγινε μία φορά, δεν υπάρχει λόγος να μας γίνει συνήθεια.
Πώς προσεγγίσατε ερευνητικά το θέμα σας και πώς επιλέξατε και βρήκατε τις γυναίκες που σας μιλούν; Τι επιδιώξατε στην επιλογή τους, ώστε να υπάρχει, ενδεχομένως, μια πολύπλευρη παρουσίαση των απόψεων;
Η εισαγωγή μας στο μυστήριο του Αγίου Ορους ξεκίνησε με εντατική έρευνα σε μουσεία, σε αρχεία, σε προσωπικές συλλογές και σε βιβλιοθήκες. Αυτό κράτησε πάνω από έναν χρόνο. Μελετήσαμε χειρόγραφα με αρχαίους νόμους και ανασύραμε εικόνες και παλιές γκραβούρες, αναζητώντας τα κομμάτια ενός άγνωστου παζλ. Οπως ήδη γνωρίζετε, πρόκειται για ένα μέρος με ασύλληπτη ιστορία, γεμάτο θησαυρούς όλων των ειδών. Και βέβαια η απόφασή μας να συνομιλήσουμε με γυναίκες διαφορετικών ηλικιών, επαγγελμάτων, κοινωνικών στρωμάτων και θρησκευτικών πεποιθήσεων είχε παρθεί από πολύ πριν. Αγωνιούσαμε να αγγίξουμε ένα μεγάλο φάσμα απόψεων: θέλαμε οπωσδήποτε τη φωνή της οικιακής βοηθού, αλλά θέλαμε και τη φωνή της γυναίκας με τα δύο διδακτορικά στη βυζαντινολογία. Σήμερα νιώθουμε πολύ τυχερές που μεταξύ άλλων μια ηθοποιός, μια πολιτικός, μια καλόγρια, μια οδηγός βουνού, μια υπάλληλος Πρεσβείας, γυναίκες από 19 ως 85 ετών, χαρισματικές και φωτισμένες, δέχτηκαν να μοιραστούν μαζί μας τις απόψεις και τις γνώσεις τους. Κι όπως συμβαίνει παντού και πάντα, η μία γνωριμία φέρνει την επόμενη, το ένα ταξίδι σε προετοιμάζει για το άλλο, μια γυναίκα μάς προτείνει κάποια άλλη. Κάποιες τις γνωρίζαμε εκ των προτέρων και τις θαυμάζαμε για το πνεύμα ή για το ταλέντο τους. Αλλες τις γνωρίσαμε στην πορεία. Κάποιες ξέραμε οτι εχουν στενούς δεσμούς με την εκκλησία, άλλες οτι είναι άθεες. Τις σεβόμαστε όλες, απόλυτα. Χωρίς κανέναν απολύτως φανατισμό, μας ενδιαφέρει η οπτική της καθεμιάς εξίσου.
Το στοίχημα αυτής της ταινίας ήταν να μη χρησιμοποιηθεί υλικό δανεισμένο από άνδρες προσκυνητές. Το ίντερνετ είναι γεμάτο από ταινίες γύρω από το Αγιο Ορος - κάποιες από αυτές είναι συμπαθητικές, σε γενικές γραμμές όμως πρόκειται για αναμάσημα του ίδιου τουριστικού υλικού. Πλάνα με ντρον διαδέχονται φιγούρες καλογήρων που μιλάνε για συνταγές. Συνειδητά αποφεύγουμε να αγγίξουμε αυτές τις εικόνες που ούτε μας αντιπροσωπεύουν, ούτε μας ανήκουν. Οσο η είσοδός μας εκεί δεν είναι εφικτή, επιλέγουμε να φανταζόμαστε το Αγιο Ορος με τον δικό μας αυθαίρετο τρόπο και με τους δικούς μας κανόνες. Χτίσαμε το οπτικό υλικό της ταινίας επιστρατεύοντας τη φαντασία μας και αυτό έγινε κατά κύριο λόγο με animations ζωγραφισμένα σε χαρτί.»
Είναι προφανές ότι επιλέξατε τη μορφή του animation για να τονίσετε ακόμα περισσότερο τη μη δυνατότητα προσέγγισης του τόπου για γύρισμα. Τι άλλο σας προσφέρει, αφηγηματικά, συναισθηματικά, το animation γι' αυτό εδώ το ντοκιμαντέρ;
Το στοίχημα αυτής της ταινίας ήταν να μη χρησιμοποιηθεί υλικό δανεισμένο από άνδρες προσκυνητές. Το ίντερνετ είναι γεμάτο από ταινίες γύρω από το Αγιο Ορος - κάποιες από αυτές είναι συμπαθητικές, σε γενικές γραμμές όμως πρόκειται για αναμάσημα του ίδιου τουριστικού υλικού. Πλάνα με ντρον διαδέχονται φιγούρες καλογήρων που μιλάνε για συνταγές. Συνειδητά αποφεύγουμε να αγγίξουμε αυτές τις εικόνες που ούτε μας αντιπροσωπεύουν, ούτε μας ανήκουν. Οσο η είσοδός μας εκεί δεν είναι εφικτή, επιλέγουμε να φανταζόμαστε το Αγιο Ορος με τον δικό μας αυθαίρετο τρόπο και με τους δικούς μας κανόνες. Χτίσαμε το οπτικό υλικό της ταινίας επιστρατεύοντας τη φαντασία μας και αυτό έγινε κατά κύριο λόγο με animations ζωγραφισμένα σε χαρτί. Για το «Αβατον» δημιουργήθηκαν πάνω από 300 σχέδια με μελάνι και ακουαρέλλα. Τα παρομοιάζουμε με έναν Δούρειο Ιππο που, χάρη σε αυτόν, κάθε φορά που βλέπουμε την ταινία μεταφερόμαστε για λίγο στον απαγορευμένο τόπο.
Οφείλουμε να σεβόμαστε τους κανόνες; Σε ποιες περιπτώσεις; Ποια είναι η εναλλακτική;
Κάποτε ο κανόνας έλεγε οτι οι γυναίκες δεν πρέπει να σπουδάζουν. Ούτε να ψηφίζουν. Ούτε να κατέχουν δημόσια αξιώματα. Ευτυχώς δεν ισχύουν πια όλ' αυτά. Είτε το θέλουμε είτε όχι, τίποτα δεν μένει ίδιο για πάντα. Ακόμα κι οι δεινόσαυροι, κάποια στιγμή εξαφανίστηκαν. Σεβόμαστε τους κανόνες, οφείλουμε όμως να διερευνούμε τα κίνητρα πίσω από αυτούς και όταν δεν συνάδουν πια με την εποχή τους, είναι απλώς υποχρέωσή μας να διεκδικούμε την αναθεώρησή τους. Εναλλακτικές υπάρχουν πάντα. Στην ταινία, μία από τις γυναίκες προτείνει να θεσπιστούν ορισμένες επισκέψεις το χρόνο. Να μπορούν οι γυναίκες να επισκεφτούν το Ορος κάποιες συγκεκριμένες ημερομηνίες όπως, π.χ., τον Δεκαπενταύγουστο που γιορτάζει η Παρθένος Μαρία. Η ίδια γυναίκα θεωρεί ότι, αν μη τι άλλο, την ημέρα της γιορτής της, είναι πολύ λογικό να θέλει η Παναγία να γιορτάσει με άλλες γυναίκες στο πλάι της. Και πως μόνο ένας άντρας θα σκεφτόταν μια τέτοια δικαιολογία, ότι δηλαδή η Παναγία δεν αγαπάει το ίδιο της το φύλο και γι' αυτό απαγορεύεται η έλευση των γυναικών. Από την άλλη, η κόρη ενός σεβάσμιου ιερέα θεωρεί πως αν μια γυναίκα βρεθεί μια μέρα στον Αγιο αυτόν τόπο, θα είναι σαν να εισβάλλει στην κρεββατοκάμαρα ενός ζευγαριού. Και προσθέτει οτι σύμφωνα με κάποιους Ιερούς Πατέρες, κάθε καλόγηρος είναι σαν να έχει παντρευτεί την Παναγία. Σε μια εποχή όπου όλα πρέπει να είναι ή άσπρα ή μαύρα και όπου ο φανατισμός σχεδόν θεωρείται αρετή, το «Αβατον» δίνει φωνή σε γυναίκες που πιστεύουν στον κανόνα αυτόν και τον υπερασπίζονται, δίνει όμως το λόγο και σε κάποιες που δεν συμφωνούν καθόλου.
Υπήρχαν στιγμές στη διαδικασία της δημιουργίας της ταινίας που νιώσατε πιεσμένες από εξωγενείς (ή και εσωτερικούς) παράγοντες; Ποια ήταν η μεγαλύτερη δυσκολία που αντιμετωπίσατε;
Παραδόξως η μοναδική τρικλοποδιά προήλθε από γυναικείο πόδι. Κάποια παραγωγός που αρχικά ενθουσιάστηκε με το «Αβατον» και στην αρχή της συνεργασίας μας το υποστήριζε με ζέση, σύντομα μας ανακοίνωσε οτι θα αντικαταστήσει την ταινία μας με μία άλλη, «καλύτερη». Δεν πτοηθήκαμε. Γυρίσαμε σελίδα, στρωθήκαμε στη δουλειά και ολοκληρώσαμε την ταινία χωρίς τη συνδρομή της.
Πόσο εύκολα ή δύσκολα στήθηκε η παραγωγή της ταινίας; Πόσο εύκολο ή δύσκολο είναι να κάνεις μια ταινία στην Ελλάδα, επίσης μια συμπαραγωγή;
Είναι πιο απλό να πάρεις χρηματοδότηση για ένα ντοκιμαντέρ με θέμα τα πτηνά στο Λολομικουκιστάν, παρά για μια ταινία σαν το «Αβατον». Ισως γιατί η θρησκεία είναι θέμα ταμπού στη χώρα όπου ζούμε, κάτι που απλώς δεν αγγίζεις. Ομολογουμένως δεν περιμέναμε θετικές απαντήσεις από τις πολυάριθμες αιτήσεις για χρηματοδότηση που κάναμε. Εισπράξαμε απόρριψη ακόμα και από οργανισμούς που υποστηρίζουν σχεδόν αποκλειστικά ζητήματα ισότητας των φύλων. Σαν να υπήρχε κάποιος φόβος απέναντι στο συγκεκριμένο ζήτημα. Την ταινία τη χρηματοδοτήσαμε κατά 95% εμείς οι ίδιες. Και δεν έφτανε που μιλούσαμε για ένα μέρος στο οποίο δεν μπορούμε να βρεθούμε, τυχαίνει να μην ζούμε καν στην ίδια χώρα! Δηλαδή δουλεύαμε την ταινία εξ αποστάσεως, ένα πινγκ πονγκ ανάμεσα στην Αθήνα και το Παρίσι. Σίγουρα δεν ήταν ένα απλό, βατό πρότζεκτ, χώρια που τα κάναμε όλα μόνες μας. Τα πάντα. Ερευνα, συνεντεύξεις, ηχοληψία, φωτογραφία, location, μακιγιάζ, απομαγνητοφώνηση, συναρμολόγηση της αφήγησης, animations, collages, sound design, πορτραίτα των γυναικών, μετάφραση, υπότιτλοι, κάμερα, μικρόφωνο, τίτλους τέλους... Τίποτα δεν ήταν εύκολο, όσο κι αν απολαύσαμε υπέρμετρα τη δημιουργική διαδικασία. Κι επιτρέψτε μας να αναφέρουμε οτι είχαμε την πολύτιμη υποστήριξη του Διεθνούς Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης. Η ταινία συμμετείχε στο πρόγραμμα Agora Docs in Progress και τα πήγε πολύ καλά. Η βράβευσή της στο σημαντικό αυτό φυτώριο ταινιών, μας έδωσε κίνητρο να συνεχίσουμε και να ολοκληρώσουμε το «Αβατον». Επίσης η ταινία είχε την υποστήριξη του Ελληνικού Κέντρου Κινηματογράφου και, πιο συγκεκριμένα, έλαβε το covid special fund σε μια πολύ δύσκολη στιγμή. Τέλος, μας βοήθησε πολύ και ο γαλλικός οργανισμός LA SCAM, που μας προσέφερε το πρώτο βραβείο δημιουργικού σεναρίου, στο ξεκίνημα μάλιστα της προσπάθειάς μας. Τους ευχαριστούμε θερμά όλους για την εμπιστοσύνη και την ενθάρρυνση.
Το «Αβατον» έρχεται σε μια περίοδο όπου η συζήτηση για τη θέση της γυναίκας στην κοινωνία, στον επαγγελματικό χώρο, στην προσωπική ζωή, είναι ιδιαίτερα έντονη. Τι προσθέτει η ταινία στη συζήτηση και με ποιο συναίσθημα θα θέλατε να βγει κάποι@ από την προβολή;
Το «Αβατον» δεν βγαίνει τυχαία το 2023. Κάθε πράγμα στον καιρό του δεν λένε; Αν και υποπτευόμαστε οτι μπορεί να είναι ακόμα λίγο νωρίς για τέτοιου είδους συζητήσεις στην Ελλάδα. Σε κάποια ζητήματα η αλήθεια είναι οτι βρισκόμαστε ακόμα στον μεσαίωνα. Κι από την άλλη, δεν πρόκειται καθόλου για μια ταινία προπαγάνδας. Σκοπός μας δεν είναι να ανοίξουμε τα μυαλά των ανθρώπων και να βάλουμε μέσα με το ζόρι κάποιες συγκεκριμένες ιδέες. Δεν έχουμε καμία τέτοια πρόθεση. Στο κάτω-κάτω, ας αποφασίσει το κοινό αν υπάρχει λόγος να ανοίξει ο διάλογος για το Αβατο, ή όχι.
Το «Αβατον» των Σαντρίν Σεϊρόλ και Ειρήνης Καραγιαννοπούλου θα κάνει την ελληνική του πρεμιέρα στο 25ο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης (2-12 Μαρτίου 2023), στο διαγωνιστικό τμήμα Film Forward.
Twin Automat - AVATON Trailer from Twin Automat on Vimeo.
Διαβάστε ακόμη:
