Κι ένας μόνο νεαρός σινεφίλ ή σπουδαστής κινηματογράφου, αφού δει το ντοκιμαντέρ της Αθανασίας Δρακοπούλου, «Καίτη Δρόσου, Κιβώτιο Μνήμης», να τρέξει να αγοράσει το «Κιβώτιο» του Αρη Αλεξάνδρου, ίσως το σημαντικότερο ελληνικό μυθιστόρημα που γράφτηκε ποτέ, είναι σημαντικό. Ετσι λέω. Και θυμώνω πάρα πολύ, μου φαίνεται αδιανόητο, που το Ελληνικό Κέντρο Κινηματογράφου δεν έδωσε ούτε ένα ευρώ σε ένα ντοκιμαντέρ που διασώζει με τρόπο συναρπαστικό την ιστορία ενός θρυλικού ζευγαριού της αριστεράς μέσα από το πορτρέτο της συζύγου του Αρη Αλεξάνδρου, της Καίτης Δρόσου.
Η Δρόσου έφυγε από τη ζωή το 2016, σε ηλικία 92 χρόνων, προλάβαμε οι παλιοί δημοσιογράφοι να τη γνωρίσουμε, να της μιλήσουμε, να την αγαπήσουμε. Κανένας, όμως, νομίζω δεν κατάφερε αυτό που η Αθανασία Δρακοπούλου, έμπειρη ντοκιμενταρίστρια και άνθρωπος των γραμμάτων, κέρδισε. Αποκαλύψεις πολιτικές και μια συναρπαστική αφήγηση μιας ιστορίας έρωτα και αγάπης που άντεξε τα πάντα, τον κομματικό πουριτανισμό, την απομάκρυνση, το φευγιό επι χούντας και τη φτώχεια στο Παρίσι.
Η Καίτη Δρόσου στο Παρίσι
Το ντοκιμαντέρ «Καίτη Δρόσου, Κιβώτιο Μνήμης» κάνει τη Δευτέρα την πρώτη προβολή του στην Αθήνα, μετά την αίσθηση που δημιούργησε στο πρόσφατο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης σε όσους ανατριχιάζουν ακόμα με τις λέξεις Αλεξανδρου και «Κιβώτιο». Θα προβληθεί στην Ταινιοθήκη, τη Δευτέρα, 26 Μαΐου, στις 7.30 μ.μ. Και από το φθινόπωρο το θεωρώ δεδομένο ότι θα βγει σε κάποια αιθουσα.
Μίλησα με την Αθανασία Δρακοπούλου για την ταινία της. Γίνομαι λίγο λάιτ και μελό σε κάποιες ερωτήσεις, αλλά η σχέση της Δρόσου με τον Αλεξάνδρου πάντα με ιντρίγκαρε, όπως και η ίδια, ισχυρή προσωπικότητα και τόσο μα τόσο ελεύθερη γυναίκα.
Η Καίτη Δρόσου σε κινητοποίησε κυρίως ή, με το χέρι στην καρδιά, ο Αρης Αλεξάνδρου ήταν πάντα στο πίσω μέρος του μυαλού σου;
Σαφώς υπήρχε ο Αλεξάνδρου πάντα, αλλά εγώ την Καίτη την είχα γνωρίσει εκτός των συμφραζομένων του Αλεξάνδρου, δηλαδή της είχα πάρει μια συνέντευξη για μια ταινία που είχα κάνει για τον Νικηφόρο Βρεττάκο. Ηταν πολύ φίλη του, όπως ήταν και με τον Ρίτσο και με τον Φραγκιά… Δεν ζούσε τότε ο Αλεξάνδρου, πέθανε πολύ νέος, το 1978, μερικές μέρες πριν να δει το «Κιβώτιο» να βγαίνει από τον οίκο Gallimard.
Η Δρόσου φαίνεται από την ταινία ότι ήταν πάνω και πέρα και μπροστά από την εποχή της.
Η Καίτη ήταν χειραφετημένη, τολμηρή, ελεύθερη, κάτι παράξενο εκείνη την εποχή για την αριστερά, η οποία δεν ενέκρινε, βέβαια, τέτοια συμπεριφορά. Στην ταινία δεν υπάρχουν όλες αυτές οι λεπτομέρειες, αλλά νομίζω ότι ήταν δαχτυλοδεικτούμενη! Ηταν μια ελεύθερη γυναίκα, που συναναστρεφόταν τους ανθρώπους που της άρεσαν. Δηλαδή, ήταν πάρα πολύ κοντά με τον Ρίτσο. Η σχέση τους ήταν πολύ στενή. Εμεναν μαζί, έβγαιναν μαζί, υπάρχουν άπειρες φωτογραφίες τους, σε δεξιώσεις, στη θάλασσα με μαγιό. Αναγκάστηκα, φυσικά, να της κάνω την δύσκολη ερώτηση, «μα δεν υποτίθεται ότι ο Ρίτσος…», και μου είπε, «μμμμμ, ναι». Επίσης ήταν πολύ κοντά με τον Βρεττάκο για ένα διάστημα, αλλά και με τον μεγάλο Ρώσο συγγραφέα Ιλία Ερενμπουργκ, που της έγραφε γράμματα για πολλά χρόνια. Είχε ερθει μια φορά στην Αθήνα, γύρω στο 1950, και η Καίτη μαζί με τον Τίτο Πατρίκιο και τον Κώστα Κουλουφάκο τον είχαν αναλάβει. Ο Ερενμπουργκ - δεν ξέρω αν θα συμφωνήσει ο Πατρίκιος - τους μίλησε τότε με απόλυτη ειλικρίνεια γι’ αυτά που συνέβαιναν στη Σοβιετική Ενωση. Τους διαφώτισε με λίγα λόγια.
Οταν ο Αρης ξέκοψε απο το Κόμμα, η Καίτη του είχε πει: "μην μας δημιουργήσεις προβλήματα, γιατί μπορεί να αποφασίσουν να σε σκοτώσουν και τότε θα ζητήσω να σε εκτελέσω εγώ". Και μετά από τόσο πολλά χρόνια, μου είπε, "ναι, μπορεί και να το 'κανα, για να το 'χω πει, θα το 'κανα".»
Μιας και λέμε για τον Ρίτσο, με εντυπωσίασε που έμαθα από το ντοκιμαντέρ πόσο ενθάρρυνε τον Αλεξάνδρου στο γράψιμο του «Κιβωτίου», αυτός που θεωρούσαμε εντελώς κομματικό και αφοσιωμένο μέχρι τέλους στο ΚΚΕ.
Πάρα πολύ τον στήριξε. Φαίνεται και από το βιβλίο «Τροχιές σε διασταύρωση», που βγήκε πριν χρόνια από την «Αγρα» με επιστολικά δελτάρια και γράμματα που έστελνε από την εξορία ο Ρίτσος στον Αλεξάνδρου και την Καίτη.
Η σκηνοθέτης, Αθανασία Δρακοπούλου
Πάμε πάλι στην Δρόσου. Θα την έλεγες φεμινίστρια;
Μα δεν ήθελε να τη λένε φεμινίστρια. Ελεγε γελώντας, «δε θέλω να με λένε φεμινίστρια, γιατί εγώ αγαπάω τα αγόρια».
Θα την έλεγες ερωτική γυναίκα;
Θα την έλεγα. Με τον τρόπο της. Oχι με κάποιο γλυκερό τρόπο, δεν ήταν ενζενί η Καίτη, είχε μια πολύ έντονη παρουσία. Φαίνεται κιόλας ότι υπάρχει κι ένα υπονοούμενο στον τρόπο που κινείται, που μιλάει, ακόμα και στις συνεντεύξεις που κάναμε.
Θα τους έλεγες «αταίριαστο ζευγάρι»; Αυτός εσωστρεφής διανοούμενος, αυτή να γεύεται τη ζωή. Δεν υπονοώ, βέβαια, ότι δεν του άξιζε.
Νομίζω ότι υπήρχε μια ερωτική χημεία που δεν μπορεί κανείς να καθορίσει από το τι εξαρτάται, σε τι συνίσταται... Και, φυσικά, υπήρχε μια ισορροπία, μια ισοτιμία μεταξύ τους και συγχρόνως μια ανεξαρτησία. Oταν της είπε ότι θα παντρευτεί, του απάντησε, «μπορώ να ρωτήσω ποια;», «εσένα ζώον», της είπε.
Φωτογραφίες από τα χρόνια του Παρισιού
Πότε γνωρίστηκαν;
Oταν ήταν περίπου 20-21 ετών, στα φοιτητικά συσσίτια, στην Κατοχή.
Ο έρωτας υπήρξε από τότε;
Υπήρχε από τότε. Και έρωτας και σχέση. Κάποια στιγμή, αυτό το αφήνει αδιευκρίνιστο η Καίτη, φαντάζομαι ότι σε κάποιο σύντομο χωρισμό μέσα στην Κατοχή, αυτή βρέθηκε να παντρεύεται κάποιον άλλο, τον ηθοποιό Φάνη Καμπάνη και να αποκτά και παιδί.
Για ασφάλεια, ίσως;
Για να φύγει από το σπίτι της, όπως λέει. Ο πατέρας της δεν άντεχε άλλο τον τρόπο με τον οποίο ζούσε.
Κάποιοι είδαν τα γράμματα που έστελνε η Καίτη στον Αλεξάνδρου και έγινε σούσουρο μεταξύ των κρατουμένων. Διαδόθηκε ότι η γυναίκα του τάδε (γιατί ήταν όλοι μαζί στην εξορία) γράφει σε άλλον. Ετσι, όπως μου είπε η Καίτη, "δεν μπορούσα να γράψω σε κανέναν, έγραφα μόνο στον Γιάννη (Ρίτσο)".»
Ο Αλεξάνδρου υπήρχε πάντα στο βάθος του μυαλού της;
Ναι. Από όσα μου είπε ήξερε ότι ήταν λάθος, ότι δεν πήγαινε πολύ μακριά αυτός ο γάμος. Φαντάζομαι ότι έγινε μέσα σε μια από αυτές τις παρεξηγήσεις μεταξύ ερωτευμένων, οι οποίες οδηγούν κάποιον σε μια σύντομη σχέση. Εδώ, όμως, υπήρξε ένα παιδί.
Δεν του έγραφε, όμως, όπως η ίδια λέει, όταν αυτός υπέφερε στην εξορία, για να μη γίνει σκάνδαλο στο κόμμα.
Μα το σκάνδαλο ήδη είχε γίνει. Κάποιοι είδαν τα γράμματα που του έστελνε και έγινε σούσουρο μεταξύ των κρατουμένων. Διαδόθηκε ότι η γυναίκα του τάδε (γιατί ήταν όλοι μαζί στην εξορία) γράφει σε άλλον. Ετσι, όπως μου είπε η Καίτη, «δεν μπορούσα να γράψω σε κανέναν, έγραφα μόνο στον Γιάννη (Ρίτσο)». Ούτε στον άνδρα της δεν έγραφε, ενδεχομένως ήθελε να ξεμπερδεύει, να δώσει ένα σήμα τέλους. Με τον Αλεξάνδρου χάθηκαν δέκα ολόκληρα χρόνια. Αυτός σε εξορίες και φυλακές. Εκείνη χώρισε και ζούσε μόνη της με το παιδί της. Ξανβρέθηκαν μετά από πολλά χρόνια, παντρεύτηκαν το 1959.
Ηταν οικονομικά ανεξάρτητη; Κάποια σχέση με δημόσιο δεν είχε κάποτε;
Oχι, δεν ήταν εύκολη η ζωή της, έκανε διάφορες μικροδουλειές, κάποια στιγμή την πήραν σε μια εφημερίδα και κατέληξε δημοσιογράφος… Στο δημόσιο την είχε βάλει ο πατέρας της πριν την Κατοχή, όταν ήταν πολύ νέα, τη διώξανε το 1949 όταν ήθελαν πια πιστοποιητικό πολιτικών φρονημάτων, ότι δηλαδή δεν είσαι κομμουνιστής. Τότε φύγανε από το δημόσιο πολλά στελέχη της αριστεράς. Ζούσε μόνη της με το παιδί της και κάποια στιγμή τη συμφιλίωσε με την οικογένειά της ο Ρίτσος. Ηταν από αστική οικογένεια, ο πατέρας της, ένας ολότελα μοντέρνος άνθρωπος, που την είχε αναθρέψει έτσι ώστε να γίνει ανεξάρτητη και χειραφετημένη, ήταν δημοσιογράφος και ανταποκριτής του Ρόιτερς.
Από αστικό μπακγκράουντ και ο Αρης Αλεξάνδρου;
Οχι, καθόλου. Οπως το λέει και η Καίτη, ο Αρης έμενε στο Δουργούτι. Ηταν πίσω από το σημερινό Ιντερκοντινένταλ. Λαϊκή γειτονιά, με Αρμένηδες, πρόσφυγες. Είχε γεννηθεί στη Ρωσία το 1922, από πατέρα Ελληνα και μητέρα Ρωσίδα με ρίζες από Εσθονία - εξ ου και τα ρώσικα ήταν η μητρική του γλώσσα, την καλλιέργησε, βέβαια. Κάποια στιγμή ήρθαν στην Ελλάδα.
Η Καίτη Δρόσου στο Αρχείο Αλεξάνδρου
Ειχα την αίσθηση από το ντοκιμαντερ ότι η Δρόσου, που πάταγε γερά τα πόδια της στο χώμα, έπαιξε κι ένα ρόλο «μαμάς» για τον Αλεξάνδρου, τον έζησε, τον φρόντισε, με δύναμη, με το πάνω χέρι.
Αυτό δεν μπορώ να το πω, αν δε δεις ένα ζευγάρι πώς είναι, ποτέ δεν ξέρεις. Οπωσδήποτε, όμως, η Καίτη έχοντας στο Παρίσι από μια στιγμή και μετά σταθερή δουλειά (στο λογιστήριο μιας επιχείρησης), είχε την δυνατότητα να πάρει άδεια παραμονής στη Γαλλία, αυτή, αλλά και ο σύζυγός της. Βεβαίως κι αυτός δούλεψε, μέχρι στον Hermès, όπως λέει η Καίτη, στο λεξικό Petit Robert, στο CNRS. Πάντα σαν βαστάζος. Και, βέβαια, από μια στιγμή και μετά, άρχισε πάλι να μεταφράζει για τους Ελληνες εκδότες.
Στα κομματικά τους, τώρα. Και οι δυο κομμουνιστές. Αυτός όμως ξέκοψε από το κόμμα.
Εκοψε πολύ γρήγορα, στην Κατοχή, μετά από ένα επεισόδιο, που περιγράφει η Καίτη: κάποιο στέλεχος, φίλο τους, σύντροφό τους, επειδή σε κάτι διαφώνησε, τον κατηγόρησαν από το κόμμα ως προδότη, έβγαλαν και κάτι φέιγ βολάν με το όνομά του, τη διεύθυνσή του, τον παρέδωσαν, δηλαδή, στον όχλο, σε όποιον ήθελε να του κάνει κακό, ακόμα και στη Γκεστάπο - έγινε και μια απόπειρα να τον σκοτώσουν. Την έχει ο Αλεξάνδρου αυτή την ιστορία μέσα στο «Κιβώτιο». Και έχω την εντύπωση ότι την έχω διαβάσει και σε κάποιο βιβλίο του Κάσδαγλη.
Πήρε κι αυτή την ίδια απόσταση από το ΚΚΕ;
Οχι. Οπως λέει στην ταινία, «εμείς δεν καταλάβαμε τίποτα, ο Αρης το κατάλαβε». Και τότε του είχε πει, «μην μας δημιουργήσεις προβλήματα, γιατί μπορεί να αποφασίσουν να σε σκοτώσουν και τότε θα ζητήσω να σε εκτελέσω εγώ». Και μετά από τόσο πολλά χρόνια μου είπε, «ναι, μπορεί και να το 'κανα, για να το 'χω πει, θα το 'κανα».
Φαντάζομαι πόσες φορές ένοιωσες έκπληξη και σοκ στη διάρκεια των γυρισμάτων.
Ναι, είναι ορισμένα πράγματα που δεν λέγονται εύκολα. Και λέει η Καίτη κι αυτό το τρομερό, «δεν μπορώ να τους ακούω σήμερα να λένε ότι δεν ήταν σταλινικοί, ήταν». Και για τον εαυτό της λέει, «η συνείδησή μου είναι καθαρή, αλλά έχω ένα πτώμα στη συνείδησή μου», είναι μια φράση του Κέσλερ.
Σιγά-σιγά πάντως θα πλησίασαν ιδεολογικά, δίπλα της, άλλωστε, στο Παρίσι, έγραφε το «Κιβώτιο».
Ο Αρης δεν ήταν καθόλου φορτικός με τις ιδέες των άλλων. Ηταν έξω από κάθε μισαλλοδοξία. Και, μάλιστα, κάπου λέει η Καίτη, «φαντάσου τώρα η γυναίκα σου να εξακολουθεί να είναι σ’ αυτό το κόμμα. Ποτέ, όμως, δεν μου είπε τίποτα».
Κατάλαβες από τα γυρίσματα ότι ο Αρης Αλεξάνδρου ήταν πάντα η μεγάλη της αγάπη, το κεντρικό πρόσωπο στη ζωή της;
Ναι, ήταν το βασικό πρόσωπο της ζωής της. Και νομίζω ότι και την Καίτη πρέπει να τη δει κανείς ίδια με την περιγραφή, που μου έκανε για τον Αλεξάνδρου. Μου είπε κάποια στιγμή, «ο Αρης ήταν ένας βαθύτατα λογοκρατούμενος άνθρωπος. Αλλά, συγχρόνως, πολύ βαθειά διαισθητικός». Νομίζω ότι και την Καίτη έτσι ήταν, λογοκρατούμενη και διαισθητική.
Θέλω να μείνει από την Καίτη η εντιμότητα και κυρίως η ευθύνη που νοιώθει. Είναι, ίσως, η πρώτη φορά που άκουσα έναν αριστερό να νοιώθει τόσο υπεύθυνος για πράξεις που έκανε σε εμπόλεμη περίοδο. Συνήθως οι άνθρωποι όταν φοράνε μια ιδεολογική στολή, αφήνουν λίγο πιο πέρα την προσωπική τους ευθύνη.»
Αλλά και παθιασμένη.
Δεν τον προλάβαμε τον Αλεξάνδρου να κάνουμε σύγκριση. Αλλά, ναι, μιλούσε πολύ λίγο, από όσα μου έχει πεί η Καίτη. Κάποτε, όταν ήρθε στην Αθήνα μετά τη δικτατορία, έγινε μια συζήτηση μεταξύ Παύλου Ζάννα και κάποιων άλλων διανοούμενων. Ρώτησε μετά η Καίτη, «τι σας είπε ο Αρης;» και της απάντησαν, «δεν ακούσαμε τη φωνή του». Ηξερε να σωπαίνει, αυτό μου έχει περιγράψει. Και έλεγε, μάλιστα, «αν εσείς που μιλάτε συνέχεια, ακούγατε τους εαυτούς σας εκ των υστέρων, θα καταλαβαίνατε ότι αυτά που λέτε είναι όλα ανοησίες».
Πώς ένοιωθε η Δρόσου με την κάμερα; Πώς χειρίστηκε την έκθεση και αποφάσισε να πει τέτοια πράγματα; Μέχρι για τα ερωτικά της όνειρα με τον Αλεξάνδρου μετά τον θάνατό του ή το πρώτο τους ραντεβού μετά δέκα χρόνια, το σινεμά που πήγαν, τη φίλη της, που πήρε μαζί της για συμπαράσταση.
Την ήξερα και από πριν, είχα πάει σπίτι της στην Αθήνα, και από το Παρίσι είχα περάσει παλιά να τη δω. Αλλά αγάπησε πολύ και το συνεργείο μου, τον διευθυντή φωτογραφίας Χριστόφορο Γεωργούτσο και τον Χρόνη Θεοχάρη, που έκανε το μοντάζ και ήταν πάντα παρών στα γυρίσματα. Αλλά πρέπει να σου πω κάτι, δεν της έκανα ποτέ αδιάκριτες ερωτήσεις. Την άφησα να πει αυτά που ήθελε. Εχω την εντύπωση ότι το να μην κάνεις αδιάκριτες ερωτήσεις είναι πιο αποτελεσματικό. Και, εντάξει, ήταν και πολλές οι ώρες που μείναμε μαζί. Εχω τουλάχιστον 15 ώρες υλικό.
Εσύ είχες καθόλου άγχος; Και γιατί;
Γιατί ο τρόπος που μιλάει η Καίτη είναι σύνθετος, προϋποθέτει πράγματα, κι αυτό μου δημιουργούσε κενά, ερωτηματικά γύρω από την αφήγηση. Πηρε πολύ χρόνο για να ξεσκαρτάρει κανείς το υλικό, να αποφασίσει τι βγάζει, τι αφήνει. Και, βέβαια, πολλή δουλειά έγινε στο μοντάζ για να εξομαλυνθεί ο λόγος.
Ενα χρονοδιάγραμμα της ταινίας;
Ολοκληρώθηκε μέσα στο 2024. Τα πρώτα γυρίσματα έγιναν το 2011. Η Καίτη πέθανε το 2016. Είχα προλάβει μεν να τραβήξω αυτά που ήθελα, αλλά δεν ήταν τόσο απλό. Γιατί στα μέσα του 2013 αρρώστησα πολύ άσχημα, όποτε το αν είχα ή δεν είχα προλάβει ξεχάστηκε για πολύ καιρό. Οταν συνήλθα, κάναμε διάφορα συμπληρωματικά γυρίσματα, πήγαμε στο Αρχείο Αλεξάνδρου και Δρόσου στον πρώην ΕΛΙΑ, μαζέψαμε φωτογραφικό υλικό, ο οπερατέρ μου ξαναπήγε στο Παρίσι. Κάποια στιγμή καταφέραμε και τελειώσαμε την ταινία, δεν ήταν εύκολο, την είχαμε ξεκινήσει μόνοι μας, δεν έχει παραγωγό, δεν έχει χρηματοδότηση, δεν έχει τίποτα. Στο ΕΚΚ την πήγαμε τελειωμένη ζητώντας κάτι αστεία χρήματα , αλλά δεν πήραμε τίποτα.
Τι θέλεις να μείνει από την ταινία σου;
Το αποτύπωμα μιας εποχής, αλλά όχι μόνο αυτό. Θέλω να μείνει ο χαρακτήρας της Καίτης, ένας αντισυμβατικός άνθρωπος, μια γυναίκα που δεν μασάει τα λόγια της, με μια βαθειά αξιοπρέπεια. Υπάρχει μια αξιοπρέπεια σε κάποιους ανθρώπους αυτής της γενιάς, «να μην πανωγράψουν», τη θυμάσαι την έκφραση; Μια ταπεινότητα, δηλαδή, το να μην θεωρείς ότι είσαι τίποτα περισσότερο από αυτό που είσαι. Στην αρχη η Καίτη ντρεπόταν να πάμε στο σπίτι της, στο Παρίσι, γιατί το είχε αδειάσει ενώπιον του θανάτου της! Ειχε προοικονομήσει να μαζέψει τα πράγματα για να μην τα βρουν οι κληρονόμοι της. Μπορεί το σπίτι αυτό να έχει πουληθει πια, δεν ξέρω, ήταν ένα τεράστιο περιουσιακό στοιχείο, στο κέντρο του Παρισιού. Αυτό θέλω να μείνει από την Καίτη, η εντιμότητα και κυρίως η ευθύνη που νοιώθει. Είναι, ίσως, η πρώτη φορά που άκουσα έναν αριστερό να νοιώθει τόσο υπεύθυνος για πράξεις που έκανε σε εμπόλεμη περίοδο. Συνήθως οι άνθρωποι όταν φοράνε μια ιδεολογική στολή, αφήνουν λίγο πιο πέρα την προσωπική τους ευθύνη. Εδώ δεν υπάρχει αυτό, για μένα είναι συγκινητικό.
Το ντοκιμαντέρ της Αθανασίας Δρακοπούλου, «Καίτη Δρόσου, Κιβώτιο Μνήμης», προβάλλεται στην Ταινιοθήκη της Ελλάδος τη Δευτέρα, 26 Μαΐου, στις 19.00.
Info Σενάριο-Σκηνοθεσία: Αθανασία Δρακοπούλου | Παραγωγή, επιμέλεια ήχου και εικόνας, μοντάζ: Χρόνης Θεοχάρης | Φωτογραφία: Χριστόφορος Γεωργούσης | Μουσική: Κώστας Δημουλέας