Η Χίλντα Παπαδημητρίου γράφει αστυνομικά μυθιστορήματα, γιατί προσπαθεί να φτιάξει έναν πιο δίκαιο κόσμο. Στο αστυνομικό είδος υπάρχει μία τάξη, που λείπει από την πραγματικότητα, συνηθίζει να λέει. Ακόμα κι όταν ο ήρωάς της, ο αστυνόμος Χάρης Νικολόπουλος, βρεθεί να κατηγορείται άδικα για ένα έγκλημα που δεν διέπραξε, όπως στο βιβλίο της «Ενοχος Μέχρι Αποδείξεως του Εναντίου» που κυκλοφόρησε πριν από μία εβδομάδα από τις Εκδόσεις Μεταίχμιο, η Χίλντα θα χρησιμοποιήσει τη φόρμα ως «Whodunit» αφορμή για να παρασύρει τον αναγνώστη σ' έναν πολύ πιο βαθύ, πολύ πιο αναγκαίο διάλογο: τιμωρούνται ποτέ οι πραγματικοί υπεύθυνοι ενός βρώμικου κόσμου; Υπάρχει δικαιοσύνη απέναντι στα μεγάλα συμφέροντα; Ποια είναι τα πραγματικά θύματα της «κανονικότητας», της ανήθικης ζωής που έχουμε συνηθίσει να κάνουμε ότι δεν βλέπουμε και να συνεχίζουμε τις δικές μας;
Αρχές Μαρτίου 2012, ο Χάρης Νικολόπουλος επιστρέφει από τη Ναύπακτο στην Αθήνα, όταν η μητέρα του διαγιγνώσκεται με Αλτσχάιμερ πρώιμης έναρξης. Του έχουν λείψει η πόλη και οι φίλοι του, αλλά τίποτα δεν είναι όπως το άφησε. Μέσω του οίκου ευγηρίας όπου μεταφέρεται η μητέρα του, ο Χάρης γνωρίζει μια ψυχολόγο, η οποία διευθύνει έναν ξενώνα για κακοποιημένες γυναίκες και θύματα σεξουαλικού τράφικινγκ.Η δολοφονία της ψυχολόγου θα σταθεί αφορμή για να ξεκινήσει ο Χάρης μια κατάβαση στην κόλαση του υποκόσμου, στον κόσμο των άστεγων, των εξαρτημένων, των κοριτσιών που αντιμετωπίζονται ως αναλώσιμα. Πολύτιμος συμπαραστάτης του στην προσπάθεια να ανακαλύψει τον δολοφόνο της ψυχολόγου θα είναι η νεαρή, εκκεντρική αλλά δαιμόνια υπαστυνόμος, Αΐντα Μητροπούλου.
Το εύρημα του «λάθος ανθρώπου» (wrong man) είναι πολύ συχνό και στο κινηματογραφικό αστυνομικό είδος. Ζητήσαμε λοιπόν από τη Χίλντα Παπαδημητρίου να μας απαριθμήσει τις αγαπημένες της ταινίες με αθώους κατηγορούμενους ήρωες.
Photo credit: Λουκία Μητσάκου
Οταν ξεκίνησα να γράφω το τελευταίο μου βιβλίο, Ένοχος μέχρις αποδείξεως του εναντίου, είχα στο μυαλό μου τα βιβλία του ξεχασμένου, σπουδαίου συγγραφέα Κορνέλ Γούλριτς. Ο πολυγραφότατος Γούλριτς (που χρησιμοποιούσε και τα ψευδώνυμα Γουίλιαμ Αϊρις και Τζορτζ Χόπλεϊ) δημοσίευσε 27 μυθιστορήματα και 16 συλλογές διηγημάτων, που αποτέλεσαν την πρώτη ύλη για αμέτρητα σενάρια κινηματογραφικών ταινιών. Εχοντας δει μερικές απ’ αυτές, αναζήτησα τα βιβλία του ως πρότυπο της noir μυθοπλασίας, του είδους δηλαδή όπου ένας αθώος κατηγορείται για ένα φόνο που δεν έχει διαπράξει και πρέπει να αποδείξει την αθωότητά του. Στον αγώνα αυτό συνήθως έχει ως συμπαραστάτη μια γυναίκα, τη σύζυγό του, μια φίλη του, τη γραμματέα του —κάτι που ήταν τελείως κόντρα στα φυλετικά στερεότυπα της κλασικής αστυνομικής λογοτεχνίας. Η εμμονή του Γούλριτς με την καταδίωξη ενός αθώου, τις ενοχές του και την εχθρική στάση της αστυνομίας απέναντί του ίσως οφείλεται στη δική του ψυχοπαθολογία και τον αλκοολισμό του, ίσως στο μεταπολεμικό κλίμα του Μακαρθισμού που μετέτρεψε χιλιάδες αθώους σε διωκόμενους.
Η γνωριμία μου με τον Woolrich έγινε όμως μέσω του κινηματογράφου, χωρίς να το συνειδητοποιώ αρχικά. Αναζήτησα ταινίες βασισμένες σε διηγήματά του, αλλά και ταινίες που εστιάζουν στο ίδιο θέμα: τη δικαίωση ενός αθώου. Οι περισσότερες γυρίστηκαν πριν 6-7 δεκαετίες, εκτός από τον περίφημο Φυγάδα, που πολλοί εξ ημών μάθαμε από την ομώνυμη τηλεοπτική σειρά. Και διάλεξα δέκα από τις αγαπημένες μου, παλιές κι ασπρόμαυρες, εμποτισμένες από τη μαγεία και την ηθική αμφισημία που χαρακτηρίζει το noir – ως λογοτεχνικό είδος, και ως κινηματογραφική σχολή.
«The Wrong Man» (13 Εγκλήματα Ζητούν Ενοχο, 1956) του Αλφρεντ Χίτσκοκ
Η ταινία για την οποία ο Ζαν Λικ-Γκοντάρ έγραψε τη θεωρούμενη σπουδαιότερη κριτική του, βασιζόταν στην αληθινή ιστορία του Κρίστοφερ Ιμάνιουελ Μπαλεστρέρο (The true story of Christopher Emmanuel Balestrero, του Maxwell Anderson). Ο Χίτσκοκ δημιούργησε ένα docudrama, μια ταινία με αισθητική ντοκιμαντέρ της εποχής, παίζοντας με τις σκιές, τη μουσική, τα ασπρόμαυρα πλάνα που παγιδευουν τον θεατή στην κλειστοφοβία που βιώνει ο ήρωας και του δημιουργούν την ανάγκη να τρέξει, να ξεφύγει, να γλιτώσει. Ο Χένρι Φόντα και η Βέρα Μάιλς στους βασικούς ρόλους παίζουν με το πρόσωπο και τους σωματικούς κώδικες, σ’ ένα αληθινό υποκριτικό ρεσιτάλ.
«Laura» (1944) του Οτο Πρέμινγκερ
Ποιος θα το φανταζόταν ότι μπορεί να υπάρξουν φεμινιστικά noir μυθιστορήματα, πριν την κυκλοφορία της Λόρα, της Βέρα Κάσπαρι; Και όμως, είναι η πρώτη φορά που συναντούμε μια ηρωίδα που είναι τύποις femme fatale αλλά παλεύει για την αθωότητά της, χωρίς να προσποιείται τη damsel in distress. Η Τζιν Τίρνεϊ ερμήνευσε τη νεαρή, γοητευτική Λόρα, που είναι καλή επαγγελματίας, αλλάζει εραστές και επιτυγχάνει την αθώωσή της ενώ, ουσιαστικά, εμφανίζεται στα μισά της ταινίας και του βιβλίου.
«The Dark Mirror» (Ο Μαύρος Καθρέφτης, 1946) του Ρόμπερτ Σιόντμακ
Το σενάριο έγραψε ο Ν'ανάλι Τζόνσον, και παραπέμπει στην αναδυόμενη τότε μεταπολεμική εμμονή των Αμερικανών με την ψυχανάλυση. Η Ολίβια ντε Χάβιλαντ υποδύεται δύο δίδυμες αδελφές, η μία εκ των οποίων είναι ψυχοπαθής και ευθύνεται για τον φόνο ενός ψυχιάτρου. Ναι, αλλά ποια από τις δύο είναι αθώα, και ποια ένοχη; Ο μετρ των φτηνών b-movies φτιάχνει ένα μικρό αριστούργημα, στο οποίο σταδιακά όλα σκοτεινιάζουν και πιο πολύ: οι χαρακτήρες, τα πρόσωπα, τα κινηματογραφικά πλάνα.
«Phantom Lady» (Η Γυναίκα Φάντασμα, 1944) του Ρόμπερτ Σιόντμακ
Ο Σιόντμακ γύρισε μια αρχετυπική noir ταινία με βάση το αρχετυπικό μυθιστόρημα του είδους, το οποίο ο συγγραφέας του υπέγραψε ως Γουίλιαμ Αϊρις. Ο ήρωας αναζητά σε όλη την ταινία μια γυναίκα-φάντασμα, τη συνοδό του για μια βραδιά η οποία εξαφανίστηκε στις σκιές και δεν μπορεί να του προσφέρει άλλοθι για τον φόνο της συζύγου του. Η γραμματέας του θα αναλάβει να βρει στοιχεία για την αθωότητά του συνεργαζόμενη μ’ έναν συμπαθή αστυνομικο. Με ηθοποιούς που δεν γνωρίζουμε ή έχουμε ξεχάσει πια (Eλα Ρέινς, Aλαν Κέρτις, Τόμας Γκόμεζ, Ελάιζα Κουκ Τζούνιορ, Φράνσο Τον) μια ταινία ανθολογίας που μου έδωσε πολλές ιδέες.
«I Confess» (Η Εξομολόγηση, 1953) του Αλφρεντ Χίτσκοκ
Ο σκηνοθέτης που μας έκανε να συνειδητοποιήσουμε πόσο μεγάλο κομμάτι του εαυτού μας κυριαρχείται από τις ενοχές για πράγματα που δεν έχουμε κάνει, μετέφερε στο σινεμά ένα θεατρικό έργο του Γάλλου Πολ Ανθέλμ («Nos Deux Consciences»). Χρησιμοποιώντας το εύρημα του ιερέα που δεσμεύεται από το απόρρητο της εξομολόγησης παρότι κατηγορείται για ένα φόνο που δεν έχει διαπράξει, ο Χίτσκοκ μετέφερε τη noir ατμόσφαιρα στο Κεμπέκ του Καναδά, μακριά από τις αμερικάνικες μεγαλουπόλεις, με την ίδια μαεστρία και αποτελεσματικότητα. Ο Ούγγρος σεναριογράφος Tζορτζ Ταμπόρι επιδίωκε να δημιουργήσει μια κοινωνικοπολιτική παραβολή για τον τρόμο του Μακαρθισμού, ο Χίτσκοκ όμως ήθελε απλώς να διασκεδάζει τους θεατές του. Με αναπάντεχο τρόπο, o Moντγκόμερι Κλιφτ κατάφερε να εξισορροπήσει τις δύο τάσεις χάρη στην ερμηνευτική γκάμα του. Η Αν Μπάξτερ είναι η γυναίκα που θα προσπαθήσει, μάταια, να σώσει τον ιερέα Moντγκόμερι Κλιφτ. Η σκηνή όπου το αγριεμένο πλήθος προσπαθεί να λιντσάρει τον ιερέα είναι από τις πιο σκληρές στο χιτσκοκικό έργο, και μας θυμίζει ότι ενώ η ταινία έχει ένα υποτυπώδες χάπι εντ, η ζωή είναι τελείως διαφορετική.
«The Color of Lies» (Το Χρώμα του Ψέματος, 1999) του Κλοντ Σαμπρόλ
Ο γαλλικός τίτλος της ταινίας αυτής του Κλοντ Σαμπρόλ (Au Coeur des Μensonges) αποδίδει καλύτερα την ουσία της ταινίας: πώς ένας άνθρωπος μπορεί να καταστραφεί εξαιτίας ανεπαρκών στοιχείων, κουτσομπολιών και δυσμενών συμπτώσεων. Ο πιο χιτσκοκικός Γάλλος σκηνοθέτης αντιγράφει σχεδόν τις ενοχές που κουβαλούν συνήθως οι αθώοι ήρωες του Χίτσκοκ και ενδιαφέρεται περισσότερο για το κοινωνικό περιβάλλον παρά για το whodunit. Πρωτοτυπία της ταινίας η γυναίκα αστυνομικός της πολίχνης όπου διαπράττονται οι δύο φόνοι, και συμπέρασμα: η αλήθεια είναι μια ψευδαίσθηση.
«Stage Fright» (Ο Δολοφόνος Ερχεται Κάθε Βράδυ, 1952) του Αλφρεντ Χίτσκοκ
Βασισμένη στο αστυνομικό μυθιστόρημα «Man Running» του (ξεχασμένου) Βρετανού συγγραφέα αστυνομικών βιβλίων Σέλγουιν Τζέπσον, διαδραματίζεται στο Γουέστ Εντ του Λονδίνου και το ρόλο της αδίκως διωκόμενης ερμηνεύει η Μάρλεν Ντίτριχ. Είναι από τις ταινίες που ο Χιτς αφήνει ελεύθερο το χιούμορ του σε φαινομενικά άσχετα περιστατικά, μέχρις ότου όλα αρχίζουν να δένουν στο ασπρόμαυρο θεατρικό σύμπαν του. Στο ρόλο της κοπέλας που προσπαθεί να εξιχνιάσει τη δολοφονία εμφανίζεται η Τζέιν Γουάιμαν, και δίπλα της μια πλειάδα από Βρετανούς κι Αμερικανούς καρατερίστες.
«The Fugitive» (Ο Φυγάς, 1993) του Αντριου Ντέιβις
Η ταινία που ξεκίνησε τη μόδα των κινηματογραφικών remake που προέρχονταν από τηλεοπτικές σειρές, απευθυνόταν ίσως στα «παιδιά» όπως εγώ, που παρακολουθούσαμε με κομμένη την ανάσα την προσπάθεια του δόκτορα Ρίτσαρντ Κίμπλ να βρει τον μονόχειρα δολοφόνο της γυναίκας του, για να γλιτώσει από τον απηνή διώκτη του, Σάμιουελ Τζεράρ, και την ηλεκτρική καρέκλα. Ο Τόμι Λι Τζόουνς παίζει τόσο πειστικά στον ανελέητο Τζεράρ, ώστε για χρόνια τυποποιήθηκε σε ρόλους κακού. Ο Χάρισον Φορντ έπαιξε όπως πάντοτε τον εαυτό του: έναν καλό αλλά δυναμικό τύπο που παλεύει ενάντια στις αντιξοότητες και μένει πάντοτε αλώβητος.
«The Μorning Αfter» (Το Επόμενο Πρωινό, 1986) του Σίντνεϊ Λιούμετ
Δεν θα μπορούσε να λείπει μια ταινία του Σίντνεϊ Λιούμετ από τη λίστα μου. Η συγκεκριμένη ταινία δεν είναι εφάμιλλη των παλαιότερων αριστουργημάτων του Λιούμετ, αλλά αποτελεί δείγμα του neo-noir ύφους που ακολουθεί πιστά τους κανόνες του κλασικού noir, στο έγχρωμο και κακόγουστο περιβάλλον του Λος Αντζελες. Η Τζέιν Φόντα υποδύεται την αλκοολική ξεπεσμένη σταρ που ανακαλύπτει ένα πτώμα στο κρεβάτι της, μετά από μια νύχτα κατανάλωσης αλκοόλ που εκτός από πονοκέφαλο, της άφησε αμνησία. Ο Τζεφ Μπρίτζες είναι ο πρώην αστυνομικός που θα πιστέψει στην αθωότητά της και θα τη βοηθήσει.
«Ο Δράκος» (1956) του Νίκου Κούνδουρου
Η ταινία του Νίκου Κούνδουρου, σε σενάριο του Ιάκωβου Καμπανέλλη, είναι ίσως το μοναδικό ελληνικό δείγμα άψογου συνδυασμού τριών διαφορετικών κινηματογραφικών ειδών στον κινηματογράφο της χώρας μας: του νεορεαλισμού, του γερμανικού εξπρεσιονισμού και του film noir. Ο Ντίνος Ηλιόπουλος υποδύεται ένα τραπεζικό υπάλληλο που μοιάζει με τον Δράκο που καταδιώκει η αστυνομία. Μια ανατριχιαστική περιγραφή των ενοχών που μπορεί να κάνουν ένα αθώο να μοιάζει ύποπτος, της αλλαγής ενός χαρακτήρα, έστω για περιορισμένο διάστημα, όταν αλλάζει η οπτική των άλλων για κείνον. Μια άλλη Αθήνα, άλλα ήθη κι έθιμα, ένας κόσμος με διαφορετικές αξίες. Δικαίως εντάσσεται στις 100 καλύτερες ευρωπαϊκές ταινίες του 20ου αιώνα.
Διαβάστε περισσότερα για το «Ενοχος μέχρι αποδείξεως του εναντίου» που κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Μεταίχμιο.
Η Χίλντα Παπαδηµητρίου γεννήθηκε στην Καλλιθέα το 1957. Μεγάλωσε στη Νέα Σµύρνη, ακούγοντας Neil Young και Bob Dylan. Σπούδασε νοµικά και για µια εικοσαετία είχε το δισκάδικο στην πλατεία της Νέας Σµύρνης. Από το 1994 ασχολείται επαγγελµατικά µε τη µετάφραση (µεταξύ άλλων, έχει µεταφράσει John Barth, Percival Everett, Jonathan Coe, Bob Dylan, Leonard Cohen, Raymond Chandler). Eχει συνεργαστεί µε µουσικά έντυπα (ZOO, Pop & Rock, Sonic) και είναι συντάκτρια του διαδικτυακού µουσικού περιοδικού MiC. Eχει γράψει δύο µονογραφίες για τους Beatles και τους Clash και 4 αστυνοµικά µυθιστορήµατα µε πρωταγωνιστή τον αστυνόµο Χάρη Νικολόπουλο, Για µια χούφτα βινύλια (2011), Έχουνε όλοι κακούς σκοπούς (2013), Η συχνότητα του θανάτου (2016) και «Ενοχος μέχρι αποδείξεως του εναντίου» (2021) τα οποία κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Μεταίχµιο.
