«Πριν μπορέσεις να αλλάξεις τον κόσμο, πρέπει να καταλάβεις, εσύ ο ίδιος, πως είσαι μέρος του. Δεν μπορείς να τον παρακολουθείς, ενώ στέκεσαι απ'έξω.»
Συμβουλεύοντας τον μποέμ γιο του, ο ανώνυμος πατέρας του Τεό (Λουί Γκαρέλ) συνοψίζει ιδανικά με την παραπάνω φράση την όποια έννοια της επανάστασης. Ο Τεό, όμως, αρνείται να γίνει μέρος μιας αντίδρασης που δεν καταλαβαίνει. Κλεισμένος σε ένα σπίτι του προηγούμενου αιώνα προτιμάει να κάνει σέξ με την Ιζαμπέλ (Εύα Γκριν) και να μιλάει για το rock 'n' roll με τον Μάθιου (Μάικλ Πιτ), ενώ έξω από τον δικό τους «παράδεισο» μαίνεται ο Μάης του '68. Οι Ονειροπόλοι (2003) του Μπερνάρντο Μπερτολούτσι ήρθαν αργά στην καριέρα του. Υπήρξαν όμως ένα ιδανικό σχόλιο πάνω στη συμμετοχή και την απουσία από την επανάσταση. Για το πώς κανείς αντιλαμβάνεται τη διαμαρτυρία και πώς η πραγματικότητα έρχεται ακριβώς τη στιγμή που δεν την περιμένεις για να σου υπενθυμίσει πως το «όνειρο» μπορεί και να αντέξει στην καταστολή μόνο όταν το μοιράζεσαι με άλλους.
Με επίκεντρο τα τέλη της δεκαετίας του '60 και τις αρχές του '70, μπορεί κανείς εύκολα να αναζητήσει την ευθεία γραμμή που ενώνει τη βουβή «Απεργία» του Σεργκέι Αϊζενστάιν (1925) για τη διαμαρτυρία των εργατών σε ένα εργοστάσιο στις αρχές του αιώνα στη Σοβιετική Ενωση με το «Bloody Sunday» του Πολ Γκρίνγκρας (2002) για τη «ματωμένη Κυριακή» του 1972 στην Ιρλανδία. Ακόμη κι αν η απόσταση από το σοσιαλιστικό ρεαλισμό των πρωτοπόρων κινηματογραφιστών της πρώην Σοβιετικής Ενωσης μέχρι την αεικίνητη κάμερα στο χέρι του Γκρίνγκρας μοιάζει αχανής, το αποτέλεσμα είναι ένα: δηλώνοντας το παρόν στις λαϊκές επαναστάσεις - τη στιγμή που συμβαίνουν, είτε μεταγενέστερα - το σινεμά υπήρξε ακόμη ένας μοχλός πίεσης προς τις κυβερνήσεις, τα καθεστώτα και τον «παλιό κόσμο». Εκφράζοντας κάθε φορά - άλλοτε με έμμεσο και άλλοτε με ευθύ τρόπο, άλλοτε ορθά και άλλοτε προπαγανδιστικά – όλα όσα δεν μπόρεσαν ποτέ να ειπωθούν από τις μάζες.
Κάποτε υπήρξαμε επαναστάτες
Μάης του 68'
Η εξέγερση των γάλλων φοιτητών μπορεί να κράτησε μόνο δύο μήνες το καλοκαίρι του 1968, αλλά ήταν αρκετή για να κινητοποιήσει ολόκληρη τη Γαλλία που στη σημαντικότερη στιγμή της σύγχρονης ιστορίας της αποχαιρέτισε για πάντα το «κακό» παρελθόν της. Και τo σινεμά δεν μπορούσε να μείνει ασυγκίνητο. Το «Weekend» (1967), η «Κινέζα» (1967) και το «Ολα Πάνε Καλά» του 1973 τοποθετούν τον Ζαν Λικ Γκοντάρ στην κορυφή της λίστας των σκηνοθετών που εμπνεύστηκαν από την εξέγερση μιλώντας ταυτόχρονα για το παρελθόν και το μέλλον της. Ανάμεσα στις καλύτερες και πιο διάσημες ταινίες για τον Μάη του '68 μπορεί κανείς να ξεχωρίσει εύκολα το «Ο Μιλού τον Μάη» του Λουί Μαλ (1990) για τον αντίκτυπο των εξεγέρσεων σε ένα γαλλικό χωριό, το τρίωρο ντοκιμαντέρ «A Grin Without a Cat» του Κρις Μαρκέρ (1977) με μια «ηρωική» σύνθεση σπάνιου αρχειακού υλικού, το ντοκιμαντέρ «Να Πεθαίνεις στα 30» (1982) του Ρομέν Γκουπίλ, το «La Société du Spectacle» του Γκι Ντεμπόρ (1973), το «Οι Ονειροπόλοι» (2003) του Μπερνάρντο Μπερτολούτσι και το «Συνηθισμένοι Εραστές» (2005) του Φιλίπ Γκαρέλ.
Μ.Βρετανία - ώρα μηδέν
Με το Λονδίνο να μη μένει αμέτοχο στις διαδηλώσεις κατά του πολέμου του Βιετνάμ, τις συγκρούσεις των συμμοριών των mods και των rockers να μαίνονται σε ολόκληρη τη Μ.Βρετανία και το χάσμα ανάμεσα στα συνδικάτα των εργατών και στην κυβέρνηση να οδηγείται στην κορύφωση των αρχών της δεκαετίας του '70, μια ταινία γυρισμένη το 1968 κατάφερε να κερδίσει τον Χρυσό Φοίνικα στο φεστιβάλ Καννών, λειτουργώντας ταυτόχρονα σαν σύμβολο και οιωνός μιας εποχής που τέλειωνε ανεπιστρεπτί. Το «Ιf....» του Λίντσεϊ Αντερσον θα γινόταν η εμβληματική ταινία για τους οργισμένους νέους της Ευρώπης, ο Μικ Τράβις του Μάλκολμ ΜακΝτάουελ θα γίνοταν το «σύμβολο» του αντι-ήρωα και η ατάκα «Ενας άνθρωπος μπορεί να αλλάξει τον κόσμο με μια σφαίρα στο σωστό σημείο», θα εξέφραζε ειρωνικά την επιθετική πολιτική των ανά τον πλανήτη επανάστασεων.Τρία χρόνια αργότερα, το 1971 ο Στάνλεϊ Κιούμπρικ θα μετέφερε στον κινηματογράφο το μυθιστόρημα του Αντονι Μπέρτζες Το Κουρδιστό Πορτοκάλι (πάλι με τον Μάλκολμ ΜακΝτάουελ στον κλασικό ρόλο του Αλεξ) σε ένα στιλιζαρισμένο ταξίδι στη νεανική οργή, μεγεθύνοντας τη βία στις διαστάσεις ενός μανιφέστου που θα λογοκρινόταν στην Αμερική και θα απαγορευόταν στη Μ. Βρετανία για είκοσι επτά ολόκληρα χρόνια, αποκτώντας μυθικές διαστάσεις.
Η Αμερική στους δρόμους
Η δολοφονία του Μάρτιν Λούθερ Κινγκ και οι ταραχές που ξέσπασαν σε περισσότερες από 100 πολιτείες, οι εξεγέρσεις στα αμερικάνικα πανεπιστήμια, η αντίδραση στον πόλεμο του Βιετνάμ, η δολοφονία του Ρόμπερτ Κένεντι και τα γεγονότα του Στόουνγουολ που οδήγησαν στη γέννηση του γκέι κινήματος ήταν μόνο λίγα από όσα είχαν μετατρέψει την Αμερική σε ναρκοπέδιο εν έτει 1968. Ακριβώς την εποχή που το αμερικάνικο σινεμά περνούσε βίαια στην πιο ανεξάρτητη φάση της ιστορίας του. Η «Ιστορία ενός Εγκλήματος» του Νόρμαν Τζούισον (1967), το «Μπόνι και Κλάιντ» του Αρθουρ Πεν (1967), o «Ξένοιαστος Καβαλάρης» του Ντένις Χόπερ (1969), η «Αγρια Συμμορία» του Σαμ Πέκινπα (1969), τόλμησαν να κοιτάξουν απ'ευθείας το άσχημο πρόσωπο της Αμερικής. Ανάμεσά τους, μια λιγότερο καλή αλλά άμεση στο μήνυμά της ταινία θα γινόταν κυριολεκτικά «σημαία» των οργισμένων νέων ανά τον κόσμο, μεταφέροντας στο σινεμά τα πραγματικά γεγονότα των εξεγέρσεων στο πανεπιστήμιο Columbia το 1968. Το «Φράουλες και Αίμα» του Στίουαρτ Χάγκμαν (βασισμένο στο πολύκροτο ομώνυμο βιβλίο του Τζέιμς Κούνεν), θα «διάβαζε» την ιστορία ενός φοιτητή και της πολιτικής αφύπνισής του ως μια διακήρυξη για την ανάγκη της συμμετοχής στα κοινά, απόλυτα ενταγμένη στην ατμόσφαιρα της εποχής. Στην αντίπερα όχθη ενός πιο προσωπικού σινεμά, το «αμερικάνικο» «Zabriskie Point» του Μικελάντζελο Αντονιόνι, την ίδια χρονιά, θα έκλεινε μέσα στην απόκοσμη ψυχεδέλειά της το οριστικό και «σκοτεινό» τέλος των ηρωικών 60s.
Ο κόσμος από την αρχή
Σαράντα και πλέον χρόνια μετά το καθοριστικό για τον κόσμο και τον κινηματογράφο 1968, το σινεμά του κόσμου συνεχίζει να εξαπολύει φωνές διαμαρτυρίας. Με πολλές μορφές. Είτε με την άνοιξη της Πράγας που είδε το Τσέχικο σινεμά να κάνει τη δική του επανάσταση. Είτε εκφράζοντας την οργή της generation X («Trainspotting», «Fight Club»), είτε στέλνοντας προφανή μηνύματα καταγγελίας («Ψωμί και Τριαντάφυλλα», «The Negotiators» και τα δύο του Κεν Λόουτς). Επιστρέφοντας ξανά στη σύγχρονη ιστορία τους, οι εθνικές κινηματογραφίες ξανασυναντούν τις πιο οργισμένες στιγμές τους (ανάμεσα τους και η Ελλάδα με ιδιαίτερες περιπτώσεις τα «Πέτρινα Χρόνια» του Παντελή Βούγλαρη, το «Ενα Τραγούδι δεν Φτάνει» της Ελισάβετ Χρονοπούλου και τα πιο πρόσφατα «Χώρα Προέλευσης» του Σύλλα Τζουμέρκα με τις αληθινές εικόνες από τις εξέγερσεις του 2008 και «Wasted Youth» των Αργύρη Παπαδημητρόπουλου και Γιαν Φόγκελ). Και η ιστορία μοιάζει να επαναλαμβάνεται. Με το σινεμά να κατεβαίνει στους δρόμους, αναζητώντας την «αλήθεια» της αγανάκτησης που γεννάει η σημερινή οικονομική κρίση σε όλον τον πλανήτη. Και με την ελπίδα πως βλέποντας μετά από χρόνια τις ταινίες που θα γεννηθούν μέσα στη σημερινή ταραγμένη εποχή, να μη χρειαστεί κανείς να επαναλάβει τα λόγια του Μικ Τράβις στο «If....».
«Ο πόλεμος είναι η λιγότερο δημιουργική μορφή δράσης.»
10 ταινίες διαμαρτυρίας
1. Απεργία (Σεργκέι Αιζενστάιν, 1925) / Το πρώτο μεγάλου μήκους φιλμ του Αϊζενστάιν που ολοκληρώθηκε λίγο πριν το «Θωρηκτό Ποτέμκιν», διάσημο για τη σκηνή της βίαιης καταστολής της απεργίας των εργατών ενός εργοστασίου στην Σοβιετική Ενωση στις αρχές του αιώνα που διακόπτεται από τη συμβολική εικόνα του σφαγιασμού ενός κοπαδιού αγελάδων.
2. Διαγωγή Μηδέν (Zero de Conduite του Ζαν Βιγκό, 1933) / Μαθητές εναντίον δασκάλων στo απαγορευμένο για δεκατρία ολόκληρα χρόνια στη Γαλλία αριστούργημα του Ζαν Βιγκό που πάνω του βασίστηκαν τόσο τα «400 Χτυπήματα» του Φρανσουά Τριφό όσο και το «Ιf....» του Λίντσεϊ Αντερσον.
3. The Times of Harvey Milk (Μπομπ Επστάιν, 1982) / Milk (Γκας Βαν Σαντ, 2006) / Η αληθινή ιστορία του ακτιβιστή και πρώτου γκέι δημοτικού συμβούλου της Αμερικής, Χάρβεϊ Μιλκ έτσι όπως γεννήθηκε και πέθανε στους δρόμους του Σαν Φρανσίσκο σε δύο εκδοχές: το συνταρακτικό βραβευμένο με Οσκαρ ντοκιμαντέρ του Επστάιν και την ακριβή μυθοπλαστική διάσταση του Γκας Βαν Σαντ.
4. Ιf.... (Λίντσεϊ Αντερσον, 1968) / Η αυτοσχέδια επανάσταση των μαθητών ενός αυστηρού βρετανικού σχολείου που τελειώνει με ένα σοκαριστικό αιματοκύλισμα θα ήταν, από την πλευρά του Αντερσον, ένα μήνυμα κατά της βίας, αλλά η εφηβική οργή δεν θα έβρισκε εκείνη τη στιγμή πιο ιδανικό τρόπο για να ικανοποιηθεί. Χρυσός Φοίνικας στο φεστιβάλ Καννών.
5. Φράουλες και Αίμα (The Strawberry Statement, Στιούαρτ Χάγκμαν / 1970) / Κλασική περισσότερο ως γέννημα της εποχής της, η ταινία που βασίζεται στο πολύκροτο μυθιστόρημα του Τζέιμς Κούνεν θα θυμίζει πάντα τα γεγονότα στο πανεπιστήμιο Μπέρκλεϊ, όταν η ανάγκη για την αλλαγή θα χρειαζόταν να πληρωθεί με αίμα.
6. Να Πεθαίνεις στα 30 (Ρομέν Γκουπίλ, 1982) / Ντοκουμέντο γυρισμένο με νεύρο και πολιτική θέση από ένα μάρτυρα των γεγονότων που θα κέρδιζε τη «Χρυσή Κάμερα» πρωτοεμφανιζόμενου σκηνοθέτη στο Φεστιβάλ Καννών για την ευρηματική σύνθεση του πιο ολοκληρωμένου πορτρέτου του Μάη του '68.
7. Hair (Μίλος Φόρμαν, 1979) / Γυρισμένο 11 χρόνια μετά το 1968 που πρωτοανέβηκε στο Μπρόντγουεϊ, το μιούζικαλ του Μίλος Φόρμαν μεταφέρει μαξιμαλιστικά τις διαμαρτυρίες κατά του πολέμου του Βιετνάμ, αναβιώνοντας (για λίγο ακόμη) το πνεύμα των χίπις. Αφήνοντας το «Let the Sunshine In» ως το πιο φωτεινό σύνθημα για μια χαμένη επανάσταση.
8. Hunger (Στιβ ΜακΚουίν, 2008) / Η απεργία πείνας των Ιρλανδών εθελοντών του IRA που το 1981 απαίτησαν με τον πιο επώδυνο τρόπο την αναγνώρισή τους ως πολιτικοί κρατούμενοι σε μια ταινία τόσο επώδυνη όσο και το θέμα της. Βραβείο πρωτοεμφανιζόμενου σκηνοθέτη στο Φεστιβάλ Καννών για τον εικαστικό και σκηνοθέτη Στιβ ΜακΚουίν.
9. Persepolis (Μαρζάν Σατραπί και Βενσάν Παρονό, 2007) / Ενα κορίτσι μεγαλώνει στο καταδυναστευτικό Ιράν, ακούγοντας punk και οργανώνοντας την επανάσταση. Βραβείο Επιτροπής στο Φεστιβάλ Καννών για τη μεταφορά του ομώνυμου κόμικ της Σατραπί σε αιχμηρό ασπρόμαυρο.
10. H Kομμούνα (Πίτερ Γουότκινς, 2000) / Μέσα σε 346 λεπτά ζωντανεύει η ιστορία της παρισινής Κομμούνας, έτσι όπως την οραματίστηκε ο πρωτοπόρος Πίτερ Γουότκινς: τοποθετημένη σε ένα εγκαταλελειμμένο εργοστάσιο του Παρισιού με απευθείας τηλεοπτικές αναμεταδόσεις από τις Βερσαλλίες και τον τόπο των εξεγέρσεων.
