Το ντοκιμαντέρ του Σήφη Βαρδάκη είναι συγκινητικό.
Οχι μόνο γιατί καταγράφει για πρώτη φορά την ιστορία ενός κινήματος (και ενός επαναστατικού εντύπου) το οποίο υπήρξε το πλέον καθοριστικό για την LGBTQ+ (πολύπαθη) ιστορία αυτής της χώρας - συνεπακόλουθα και για όλη τη μοντέρνα της εξέλιξη, αλλά γιατί είναι ολοφάνερα το έργο ενός ανθρώπου που συμμετείχε σε μια «επανάσταση» που - κι όμως - άλλαξε όλα όσα γνωρίζαμε για την κοινότητα και τη χώρα σε χρόνια δύσκολα, επώδυνα και γεμάτα αμφισβήτηση.
Το «ΑΚΟΕ/ΑΜΦΙ: Η Ιστορία μιας Επανάστασης (*Να κοιμάμαι στο στήθος του…)», με σπάνιο αρχειακό υλικό, συνεντεύξεις «από καρδιάς» από εμβληματικές προσωπικότητες του κινήματος (από τον Λουκά Θεοδωρακόπουλο μέχρι τον Γρηγόρη Βαλλιανάτο και την Μπέτυ Βακαλίδου), την συγκινητική αφήγηση του Ιωάννη Ιώκο Κοτίδη, την υπέροχη μουσική του Κωνσταντίνου Βήτα, αλλά κυρίως μια αληθινή κατάθεση για ένα θεμέλιο κομμάτι ζωής της σύγχρονης Ελλάδας που αλλιώς κινδυνεύει να ξεχαστεί, θα κάνει την πρεμιέρα του στο διαγωνιστικό τμήμα του 25ου Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης.
Στο Flix ο Σήφης Βαρδάκης στην πρώτη του κινηματογραφική απόπειρα, που μετράει χρόνια «προετοιμασίας», μιλάει για μια Ι-στορία τόσο προσωπική που δεν θα μπορούσε παρά να αφορά πολλούς περισσότερους. Ολους μας.
To «ΑΚΟΕ/ΑΜΦΙ: Η Ιστορία μιας Επανάστασης (*Να κοιμάμαι στο στήθος του…)» προβάλλεται στο πλαίσιο του 25ου Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης στις 11 Μαρτίου 2023 στις 20.00 στην αίθουσα Σταύρος Τορνές και στις 12 Μαρτίου στις 12.30 στην αίθουσα Τζον Κασαβέτης. Η ταινία θα είναι διαθέσιμη και στη διαδικτυακή πλατφόρμα του Φεστιβάλ από τις 11/03 στις 10:00 π.μ. και έως το τέλος του Φεστιβάλ ή την εξάντληση των διαθέσιμων θεάσεων.
Σήφης Βαρδάκης
Πώς ξεκίνησε η ιδέα του ντοκιμαντέρ;
Το ντοκιμαντέρ αυτό, κατά είναι μία έννοια ένα project ζωής… Από τις αρχές του 1990, θυμάμαι να συζητάω ότι θα ήθελα να κάνω ένα ντοκιμαντέρ για το ΑΚΟΕ. Είχα μια πολύ βαθιά, συναισθηματική σύνδεση με το θέμα. Το 1985 είχα κατέβει πρώτη φορά τα σκαλάκια της Ζαλόγγου 6Α. Ημουν ένας ομοφυλόφιλος 19χρονος από την Κρήτη, που ερχόταν για πρώτη φορά σε επαφή με μια κοινότητα μέσα στην οποία ένιωθε ασφαλής. Ηταν για μένα – όπως και για όλους τους φίλους που γνώρισα εκεί – μια κομβική στιγμή στη ζωή μου. Εκεί έμαθα και την ηθική ανταμοιβή που φέρνει η αίσθηση της κοινωνικής προσφοράς. Η αίσθηση ότι συνεισφέρεις σε κάτι που πιστεύεις, σε κάτι που είναι σημαντικό για εσένα. Προς τα τέλη της δεκαετίας του 1990 έγραψα ένα σενάριο, μια coming-of-age ιστορία για το θέμα και το υπέβαλα στο ΕΚΚ. Το σενάριο δεν προχώρησε, όμως είχε σαν αποτέλεσμα να με πάρει τηλέφωνο ο Λουκάς Θεοδωρακόπουλος – ήταν πολύ φίλος με κάποιον από την επιτροπή και έμαθε πως είχα γράψει αυτό το σενάριο, βρήκε το τηλέφωνό μου και επικοινώνησε. Για πολλά χρόνια ήμασταν φίλοι με τον Λουκά. Και πολύ συχνά συζητούσαμε για την ιστορία του κινήματος και την δική του, προσωπική ιστορία. Είχα πει και σ’ εκείνον ότι κάποτε θα ήθελα να κάνω ένα ντοκιμαντέρ για το θέμα. Ομως δούλευα πια στο θέατρο, δεν ήξερα καθόλου πώς να κινηθώ ώστε να μπορέσω πρακτικά να το πραγματοποιήσω και κατέληξε να είναι από αυτές τις γενικές συζητήσεις, από τα «όνειρα» που συχνά λέμε αλλά τελικά δεν κάνουμε. Κατά την περίοδο της καραντίνας σχηματοποίησα την ιδέα και την υπέβαλα στο πρόγραμμα Covid. Η πρόταση εγκρίθηκε και χάρη σε μια σειρά από ευτυχείς συγκυρίες, η ταινία προχώρησε.
Πόσο εύκολο ήταν να συγκεντρωθει το αρχειακό υλικό, να επιβεβαιωθούν οι πληροφορίες, να έρθεις σε επαφή με τους ανθρώπους που υπήρξαν οι πρωτεργάτες του κινήματος;
Με τους περισσότερους από τους πρωτεργάτες ήμουν ήδη φίλος. Με τον Γρηγόρη Βαλλιανάτο έχουμε μια φιλία που κρατάει από τα μέσα τις δεκαετίας του 1980, από τα χρόνια του ΑΚΟΕ. Την Μπέττυ Βακαλίδου την γνώρισα αργότερα, όταν έκανα την επιμέλεια της επανέκδοσης των βιβλίων της. Της περιέγραφα το πώς προσπαθούσα να διαβάσω το βιβλίο της όταν ήμουν 16-17 χρονών και το συγγενικό μου πρόσωπο που είχε το αντίτυπο, μου το έπαιρνε και το έκρυβε γιατί «δεν ήταν για την ηλικία μου». Και πώς εγώ το έψαχνα και το έβρισκα και συνέχιζα να το διαβάζω. Με αρκετούς άλλους γνωριζόμασταν κοινωνικά, χωρίς να ξέρω ότι είχαν υπάρξει μέλη – και κάποιες φορές ιδρυτικά μέλη – του ΑΚΟΕ. Και είχα την μεγάλη τύχη να συναντήσω στο ξεκίνημα της δουλειάς τον Παναγιώτη Ευαγγελίδη ο οποίος μου διέθεσε το υλικό μιας σειράς συνεντεύξεων που, μαζί με τον Πάνο Κούτρα, είχαν πάρει από τον Λουκά Θεοδωρακόπουλο. Πιο δύσκολο ήταν να επιβεβαιωθούν οι πληροφορίες. Ανακάλυψα ξανά πράγματα αυτονόητα: ότι η μνήμη συχνά απατά τους ανθρώπους. Υπήρχαν πράγματα τα οποία κανένας δε θυμόταν με σιγουριά. Υπήρχαν όμως και αυτά τα οποία θεωρούσαν ότι θυμόντουσαν και τα οποία συχνά δεν ήταν ακριβώς έτσι. Είναι η φύση της μνήμης των ανθρώπων. Την περίοδο της καραντίνας πέρασα ατελείωτες ώρες ξεφυλλίζοντας αρχεία εφημερίδων για να μπορέσω να επιβεβαιώσω πληροφορίες ή να τοποθετήσω κάτι χρονικά με ακρίβεια.
Ηθελα να κάνω μια ταινία που αγαπάει τους ανθρώπους. Η ρητορική του μίσους υπάρχει παντού γύρω μας. Ήμουν τα Χριστούγεννα στην Κρήτη, στο σπίτι της μάνας μου και κάτω απ' το παράθυρο έπαιζαν παιδάκια που φώναζαν «όποιος φτάσει τελευταίος είναι gay». Δυστυχώς δε χρειαζόμαστε υπενθύμιση για το πώς μας αντιμετώπιζαν και το πώς εξακολουθούν να μας αντιμετωπίζουν. Και το πώς μαθαίνουν οι επόμενες γενιές ότι πρέπει να αντιμετωπιζόμαστε.
Είναι χαρακτηριστική η έλλειψη αρχείου στην Ελλάδα για σημαντικές ιστορικές περιόδους. Πιστεύεις ότι το ντοκιμαντέρ αυτό κλείνει μια τρύπα;
Πιστεύω ότι κάνει τουλάχιστον την αρχή. Οι ιστορίες μας είναι τόσο πολλές και ποικίλες. Έχουν ομορφιά, συναίσθημα, κάποιες φορές δράμα. Για να “κλείσει η τρύπα” χρειάζεται μια σειρά από ταινίες, που η κάθε μία να εξερευνά μια διαφορετική πτυχή της ΛΟΑΤΚΙ εμπειρίας στην Ελλάδα τις προηγούμενες δεκαετίες. Ας πούμε ότι αυτό το ντοκιμαντέρ επιχειρεί να σχεδιάσει έναν πρώτο “κορμό”, με μερικά σημεία αναφοράς.
Υπάρχει κάτι το απελευθερωτικό στο ντοκιμαντέρ καθώς οι άνθρωποι που μιλούν σε αυτό είναι οι ίδιοι που τότε ομολογούν πως έτρεμαν να μιλήσουν ανοιχτά και αν το έκαναν έπαιρναν μεγάλα ρίσκα. Το ένιωσες αυτό κατά τη διάρκεια των συνεντεύξεων;
Κάποιοι φοβόντουσαν τότε και τώρα δεν φοβούνται. Αλλά και κάποιοι που τότε μιλούσαν ανοιχτά, τώρα διστάζουν.
Πιστεύεις ότι σήμερα είμαστε πιο ώριμοι να επιστρέψουμε στην ιστορία των κινημάτων και να μιλήσουμε για την queer ιστορία αυτού του τόπου;
Πιστεύω ότι πρέπει να την διεκδικήσουμε την ωριμότητα. Πιστεύω ότι η δράση φέρνει την ωριμότητα. Εχει ενδιαφέρον για εμένα το πώς, ενώ ως χώρα αναγνωρίζουμε τη σημασία της ιστορίας και πλέον διεκδικούμε την αλήθεια της ιστορίας, υπάρχουν ακόμα πτυχές της ιστορίας που δεν καταγράφονται. Η μη-καταγραφή στο μυαλό μου συνδέεται με την απαξίωση.
Δεν θα έλεγα ότι η κοινότητα είναι σήμερα αποδυναμωμένη. Εχει δείξει ότι μπορεί να συντονιστεί και να αντιδράσει ενωμένα όταν χρειάζεται. Απλώς σήμερα λειτουργεί διαφορετικά από εκείνη την εποχή. Είναι και οι διεκδικήσεις διαφορετικές. Αυτά που έπρεπε να διεκδικήσουν οι προηγούμενοι ήταν πράγματα που για να διεκδικηθούν, χρειαζόταν άλλου είδους αντίδραση. Ηταν η φύση των διεκδικήσεων τέτοια. Ηταν μια εποχή που η κοινότητα ήταν τόσο απαξιωμένη που δεν είχε καν φωνή.»
Λείπει από το ντοκιμαντέρ - συνειδητά - οποιαδήποτε εξωτερική αντίδραση από ανθρώπους που την εποχή του ΑΚΟΕ δεν ανήκαν στην κοινότητα και ίσως είχαν αντιρρήσεις ή θυμούνται την «απέναντι» πλευρά. Γιατί επέλεξες να μείνει η ιστορία μόνο ανάμεσα σε όσους την έφτιαξαν;
Η «απέναντι πλευρά» ήθελα να είναι μια διάχυτη αρνητική παρουσία. Για όσους βιώνουν την κακοποίηση, συχνά αυτή έρχεται από τόσες πολλές πλευρές που δεν προσωποποιείται.Και με ενδιέφερε η ταινία να αποτυπώσει την εμπειρία: το πώς είναι για τους ανθρώπους που εισπράττουν αυτή τη μεταχείριση. Άλλωστε η ταινία περιγράφει την ιστορία μιας επανάστασης απέναντι σε ένα σύστημα, σε μια νοοτροπία, σε έναν τρόπο σκέψης ο οποίος θεωρεί ότι έχει κάποιου είδους “Θείο” δικαίωμα να κακομεταχειρίζεται άλλους ανθρώπους. Δεν ήθελα να δώσω βήμα και στη δική μου ταινία σε αυτήν την επιχειρηματολογία. Ήθελα να κάνω μια ταινία που αγαπάει τους ανθρώπους. Η ρητορική του μίσους υπάρχει παντού γύρω μας. Ήμουν τα Χριστούγεννα στην Κρήτη, στο σπίτι της μάνας μου και κάτω απ' το παράθυρο έπαιζαν παιδάκια που φώναζαν “όποιος φτάσει τελευταίος είναι gay”. Δυστυχώς δε χρειαζόμαστε υπενθύμιση για το πώς μας αντιμετώπιζαν και το πώς εξακολουθούν να μας αντιμετωπίζουν. Και το πώς μαθαίνουν οι επόμενες γενιές ότι πρέπει να αντιμετωπιζόμαστε.
Ταυτόχρονα με την ιστορία ενός γκέι κινήματος, η δημιουργία του ΑΚΟΕ υπήρξε και μια πράξη επαναστατική απέναντι σε μια καθεστηκυία τάξη. Σήμερα γιατί μοιάζει να εκλίπει όλο αυτό και η κοινότητα μοιάζει μάλλον αποδυναμωμένη ακτιβιστκά και αγωνιστικά;
Δεν θα έλεγα ότι η κοινότητα είναι αποδυναμωμένη. Εχει δείξει ότι μπορεί να συντονιστεί και να αντιδράσει ενωμένα όταν χρειάζεται. Απλώς σήμερα λειτουργεί διαφορετικά από εκείνη την εποχή. Είναι και οι διεκδικήσεις διαφορετικές. Αυτά που έπρεπε να διεκδικήσουν οι προηγούμενοι ήταν πράγματα που για να διεκδικηθούν, χρειαζόταν άλλου είδους αντίδραση. Ηταν η φύση των διεκδικήσεων τέτοια. Ηταν μια εποχή που η κοινότητα ήταν τόσο απαξιωμένη που δεν είχε καν φωνή. Που κρυβόταν κι από τον ίδιο της τον εαυτό. Στη μεγάλη συγκέντρωση στα Προπύλαια τον Ιανουάριο του 1981, μια επιτροπή πήγε στη Βουλή για να επιδώσει ένα υπόμνημα διαμαρτυρίας και ο πρόεδρος της Βουλής κρύφτηκε για να μην το παραλάβει. Εχουν ένα σχόλιο τα Νέα (δείτε το παρακάτω). Εχει ενδιαφέρον και «ο τόνος» του σχολίου. Τώρα τουλάχιστον η κοινότητα έχει φωνή. Και ξέρει πώς να εκφραστεί και πώς να κινηθεί για να διεκδικήσει.
Τι λέει ή τι θα ήθελες να λέει αυτό το ντοκιμαντέρ σε έναν 20άρη που θα το δει σήμερα;
Θα ήθελα να του λέει ότι το κάθε λιθαράκι μετράει. Κι ότι το κάθε τι προέρχεται από αγώνα και διεκδίκηση.
Οι εικόνες και οι αναφορές στο σήμερα, έχουν σχέση και με τις σιωπές. Τι δεν έχει αλλάξει; Τι έχει αλλάξει; Πού χρειάζεται αγώνας; Τι μας ενώνει; Τι μας χωρίζει; Για ποια πράγματα παλεύουμε όταν αποφασίζουμε να παλέψουμε. Ηθελα να είναι «ανοιχτό» το τέλος της ταινίας. Το δικαίωμα στη ζωή, το δικαίωμα στην ευτυχία, το δικαίωμα στην αγάπη, για κάποιες ομάδες ανθρώπων δεν είναι τόσο αυτονόητα δικαιώματα όσο για τους υπόλοιπους.»
Είναι φανερό πως υπήρξαν και άνθρωποι που αρνήθηκαν να συμμετάσχουν στο ντοκιμαντέρ ενώ προσκλήθηκαν. Τι ακριβώς συνέβη; Τελικα, όπως λέει και ο Γρηγόρης Βαλλιανάτος χαρακτηριστικά στο ντοκιμαντέρ, το κίνημα φτιάχτηκε ισόποσα από όσους χάρισαν την φωνή τους αλλά και όσους σιώπησαν;
Οι άνθρωποι έχουμε διαδρομές στη ζωή μας. Είναι φυσιολογικό. Το πώς σκέφτεται κανείς στα 20-30 του, επηρεάζεται κι από την εμπειρία και δεν υποχρεωτικό να είναι το ίδιο στα 50-60 του. Για κάποιους ανθρώπους είναι. Νομίζω για τους περισσότερους δεν είναι. Για κάποιους, η σιωπή της νιότης εξελίχθηκε σε ομιλία αργότερα. Αυτό που μ' ενδιαφέρει είναι το πώς αυτό το λιθαράκι, σε οποιαδήποτε ηλικία, φάση ζωής, οτιδήποτε... το πώς το λιθαράκι συμβάλλει στη βελτίωση της ζωής μιας ευρύτερης ομάδας. Κάθε λιθαράκι είναι ευπρόσδεκτο. Από βότσαλο μέχρι βράχος. Ο Λουκάς Θεοδωρακόπουλος λέει ότι κι αυτή μόνο η δήλωση είναι επαναστατική.
Που συναντά το σήμερα το ντοκιμαντέρ σου;
Οι εικόνες και οι αναφορές στο σήμερα, έχουν σχέση και με τις σιωπές. Τι δεν έχει αλλάξει; Τι έχει αλλάξει; Πού χρειάζεται αγώνας; Τι μας ενώνει; Τι μας χωρίζει; Για ποια πράγματα παλεύουμε όταν αποφασίζουμε να παλέψουμε. Ηθελα να είναι «ανοιχτό» το τέλος της ταινίας. Το δικαίωμα στη ζωή, το δικαίωμα στην ευτυχία, το δικαίωμα στην αγάπη, για κάποιες ομάδες ανθρώπων δεν είναι τόσο αυτονόητα δικαιώματα όσο για τους υπόλοιπους. Σε κάποιο ιδανικό μέλλον ίσως ο διαχωρισμός αυτός να μην υπάρχει πια. Ας είναι αυτή η καταγραφή μια «μέτρηση» για να μπορούν οι επόμενες γενιές να μάθουν τον διαχωρισμό που υπήρχε. Και ότι υπάρχει πάντα ο κίνδυνος να επανέλθει.
ΑΚΟΕ/ΑΜΦΙ: Η Ιστορία Μιας Επανάστασης (Να κοιμάμαι στο στήθος του...) | Αφηγητής: Ιώκο – Ιωάννης Κοτίδης | Συμμετέχει ο Γιώργος Παπαπαύλου | Πρωτότυπη Μουσική: Κ.Βήτα | Σχεδιασμός Ήχου/Μιξάζ: Δημήτρης Μυγιάκης | Ηχοληψία: Κώστας Κουτελιδάκης | Ιllustrator: Στηβ Στιβακτής | Animator-VFX: Αφροδίτη Μπιτζούνη | Μοντάζ: Κωστής Κοντογέωργος | Σύμβουλος Μοντάζ: Γιώργος Ζαφείρης | Διευθυντής Φωτογραφίας: Δημήτρης Κασιμάτης – GSC | Διευθυντής Παραγωγής: Τάσος Κορωνάκης | Executive Producer: Λευτέρης Χαρίτος | Παραγωγή: Μαρίνα Δανέζη, Τάσος Κορωνάκης – Laika Productions | Σενάριο/Σκηνοθεσία: Ιωσήφ Βαρδάκης | Με την υποστήριξη του ΕΚΚ και της ΕΡΤ
To «ΑΚΟΕ/ΑΜΦΙ: Η Ιστορία μιας Επανάστασης (*Να κοιμάμαι στο στήθος του…)» προβάλλεται στο πλαίσιο του 25ου Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης στις 11 Μαρτίου 2023 στις 20.00 στην αίθουσα Σταύρος Τορνές και στις 12 Μαρτίου στις 12.30 στην αίθουσα Τζον Κασαβέτης. Η ταινία θα είναι διαθέσιμη και στη διαδικτυακή πλατφόρμα του Φεστιβάλ από τις 11/03 στις 10:00 π.μ. και έως το τέλος του Φεστιβάλ ή την εξάντληση των διαθέσιμων θεάσεων.
