Ως μία από τις σημαντικότερες πολιτιστικές κληρονομιές της Πορτογαλίας, η Cinemateca Portuguesa παίζει κεντρικό ρόλο στη διατήρηση, αποκατάσταση και προβολή της κινηματογραφικής μνήμης. Από το 2014 ως και την αποχώρησή του τον Φεβρουάριο του 2024, τη διεύθυνσή της είχε αναλάβει ο Ζοζέ Μανουέλ Κόστα, ένας άνθρωπος που συνδέεται με την Cinemateca από το 1975 και έχει αφιερώσει τη ζωή του στην προάσπιση και ανάδειξη της κινηματογραφικής τέχνης.
Ο Ζοζέ Μανουέλ Κόστα βρέθηκε στην Αθήνα αυτές τις μέρες για το αφιερώμα «Η Πτώση των Δικτατοριών και η Ανθιση του Νέου Κινηματογράφου / Ελλάδα – Ισπανία -Πορτογαλία» στην Ταινιοθήκη της Ελλάδος και είχαμε την τύχη και την χαρά να συζητήσουμε μαζί του για τις τελευταίες δραστηριότητες και πρωτοβουλίες της Cinemateca Portuguesa, για τις προκλήσεις της ψηφιακής εποχής, την αξία της κινηματογραφικής κληρονομιάς και τις προοπτικές του θεσμού στο σύγχρονο πολιτιστικό τοπίο.
Photo credits: Vangelis Patsialos
Από το 1975 που ξεκινήσατε στην Cinemateca Portuguesa μέχρι και την αποχώρησή σας το 2024, ποιες θεωρείτε ότι είναι οι σημαντικότερες αλλαγές στον τρόπο με τον οποίο διαχειριστήκατε και προβάλλατε την κινηματογραφική κληρονομιά της Πορτογαλίας;
Ηταν μια μεγάλη περίοδος αυτή και, φυσικά, υπήρξαν πολλές αλλαγές στα δικά μας αρχεία στην Πορτογαλία. Εζησα την αλλαγή της Cinemateca Portuguesa από ένα μικρό ίδρυμα, το οποίο μάλιστα δεν έχει μεγάλη υποστήριξη και δεν ήταν ανεξάρτητο, μιας και ήταν μέρος του Υπουργείου της Προπαγάνδας κατά την περίοδο της δικτατορίας, το οποίο λίγο αργότερα έγινε μέρος του Πορτογαλικού Κέντρου Κινηματογράφου. Αλλά μετά είδαμε τεράστιες αλλαγές σε όλους τους τομείς, καθώς αποκτήσαμε την αυτονομία μας τη δεκαετία του '80 - μια περίοδος που είδαμε να έρχονται καινούργιες υποδομές όσο αφορά την δημιουργία των ταινιών που δεν υπήρχαν πριν στην Cinemateca. Αυτά έγιναν εντός, αλλά στο γενικό πλαίσιο, εκτός της Cinemateca, ήρθαν μεγάλες αλλαγές. Ακόμα και πριν όλα γίνουν ψηφιακά, υπήρχαν αλλαγές στη τεχνολογίες της διατήρησης των ταινιών, αλλά όταν έφτασε η εποχή της ψηφιοποίησης είχε μεγάλο αντίκτυπο στην αρχειοθέτηση τους και είναι κάτι που ακόμα ασχολούμαστε στην Πορτογαλία.
Πώς επηρέασε η δικτατορία τον πορτογαλικό κινηματογράφο;
Δικτατορία σημαίνει λογοκρισία. Αυτό ήταν το κυριότερο πρόβλημα. Βλέπετε στην Πορτογαλία είχαμε τη μεγαλύτερη περίοδο δικτατορίας, νομίζω, στον κόσμο. 48 χρόνια, από το 1926 μέχρι το 1974, χωρίς κάποια διακοπή. Κατά την περίοδο της δικτατορίας σε όλων των ειδών οι Τέχνες, όχι μόνο το σινεμά, οι επιπτώσεις ήταν μεγάλες. Το πρώτο πράγμα που μπορώ να σκεφτώ ήταν φυσικά η λογοκρισία, η επίδραση την οποίας κράτησε για πολλά χρόνια μετά το τέλος της. Μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο τίποτα δεν μπορούσε να υπάρξει αυτούσιο στην Πορτογαλία λόγω της λογοκρισίας. Ηταν αδύνατο να μιλήσει κάποιος για διάφορα κοινωνικά ζητήματα ή για τον αποικιακό πόλεμο, ο οποίος ήταν μεγάλο ταμπού εκείνη την εποχή, χωρίς να λογοκριθεί. Αν και το δικτατορικό καθεστώς χρηματοδοτούσε ταινίες, ήταν για εκείνες οι οποίες δεν μιλούσαν για τα προβλήματα του κόσμου, αλλά για τα όνειρα. Ηταν μια βιομηχανία ονείρων. Και μπορεί το 1974 να σταμάτησε η δικτατορία, αλλά η επιρροή της πάνω μας ήταν τόσο μεγάλη που αρκετοί σκηνοθέτες, ακόμα και όσοι πρωτοστάτησαν εναντίον της, είχαν μπει ήδη σε μια φόρμα στην οποία δύσκολα μπορούσαν να βγουν. Ακόμα και νέοι κινηματογραφιστές οι οποίοι έκαναν να τα πρώτα βήματά τους στα τέλη του ΄70 με αρχές του '80, ένιωθες την επιρροή της δικτατορίας στις ταινίες τους. Φυσικά, όπως είπα, το έβλεπες παντού αυτό, από την λογοτεχνία μέχρι και τον Τύπο και αλλού, όχι μόνο στο σινεμά. Είχαμε γίνει πιο αλληγορικοί στις ταινίες, χρησιμοποιούσαμε αρκετές μεταφορές για να μιλήσουμε για πράγματα. Οπότε ό,τι ήταν σημαντικό για τα πολιτικά, οικονομικά ή κοινωνικά ζητήματα και την καθημερινή ζωή στην Πορτογαλία ποτέ δεν απευθύνονταν απευθείας στο κοινό με κάποιο είδους νατουραλιστικού σινεμά, όπως έγινε με τον νεορεαλισμό στην Ιταλία π.χ., με τους κινηματογραφιστές να προσπαθούν να βρίσκουν άλλους τρόπους για να το πετύχουν. Αλλά και πάλι ήταν ένα αυθεντικό καλλιτεχνικό σινεμά που δεν έβρισκε κάποιος εύκολα σε άλλες χώρες της Ευρώπης.
Στην περίοδο της δικτατορίας στην Πορτογαλία ήταν αδύνατο να μιλήσει κάποιος για διάφορα κοινωνικά ζητήματα ή για τον αποικιακό πόλεμο, ο οποίος ήταν μεγάλο ταμπού εκείνη την εποχή, χωρίς να λογοκριθεί. Αν και το δικτατορικό καθεστώς χρηματοδοτούσε ταινίες, ήταν για εκείνες οι οποίες δεν μιλούσαν για τα προβλήματα του κόσμου, αλλά για τα όνειρα. Ηταν μια βιομηχανία ονείρων.»
Ποιες θεωρείτε ως τις πιο υποτιμημένες ταινίες ή δημιουργούς του πορτογαλικού κινηματογράφου που αξίζουν μεγαλύτερη προσοχή και μελέτη;
Οταν με ρωτάτε ποιοι αξίζουν προσοχής καλό είναι να δούμε ποιοι κέρδισαν την προσοχή αυτή. Ο Μανοέλ ντε Ολιβέιρα κέρδισε μεγάλη προσοχή και παγκόσμια αναγνώριση. Από τους σκηνοθέτες του cinema novo, κάποιος όπως ο Πάολο Ρόσα για παράδειγμα μπορεί να κέρδισε κάποια φήμη στην αρχή αλλά δεν νομίζω να τον ξέρει πολύς κόσμος τώρα. Το πορτογαλικό σινεμά στη δεκαετία του '80, εκείνο το είδος του σινεμά, το πιο καλλιτεχνικό και ταυτόχρονα ελεύθερο, ένα πιο ενδιαφέρον και πρωτότυπο σινεμά, του Ολιβέιρα, του Αντόνιο Ρέις, της Μαργκαρίτα Κορντέιρο, του Ζοάο Σεζάρ Μοντέιρο. Ανθρώπων σαν κι αυτών οι οποίοι κέρδισαν κάποιου είδους αναγνώρισης στους καλλιτεχνικούς κύκλους αλλά γρήγορα ξεχάστηκαν. Οπως το σινεμά του Ρόσα, ένα αρκετά σημαντικό μέρος της κινηματογραφικής μας Ιστορίας, το οποίο κάναμε αρκετή προσπάθεια να το δείξουμε σε περισσότερες χώρες. Υπάρχει και ένας σκηνοθέτης, ο οποίος ήταν αουτσάιντερ ακόμα και στην Πορτογαλία, ο Αντόνιο Κάμπους. Ο Κάμπους ήταν ένας αρκετά πρωτότυπος σκηνοθέτης, αλλά, δυστυχώς η δουλειά του παραμένει άγνωστη ακόμα και σήμερα. Τα τελευταία δυο με τρία χρόνια καταφέραμε να δείξουμε τις ταινίες του σε κάποιες χώρες, αλλά ήταν τόσο άγνωστος, ακόμα και στην Πορτογαλία, που δεν κατάφερε να κερδίσει παγκόσμια αναγνώριση. Εκανε ντοκιμαντέρ, αλλά έκανε και fiction ταινίες, όπως ο Ολιβέιρα έκανε ντοκιμαντέρ για να πάρει λεφτά για να χρηματοδοτήσει τις ταινίες του. Στην Πορτογαλία αυτό συνέβαινε αρκετά συχνά, με μερικά από τα πιο σημαντικά και σπουδαία πορτογαλικά ντοκιμαντέρ να έχουν γίνει όχι από ντοκιμαντερίστες αλλά από άτομα που ήθελαν να βγάλουν λεφτά για να κάνουν τις δικές τους μεγάλου μήκους ταινίες. Ο Κάμπους ήταν σημαντικός σκηνοθέτης, ακόμα και πριν την πτώση της δικτατορίας, όπου κατάφερε να βρει υποστήριξη για να γυρίσει δυο αρκετά σημαντικά ντοκιμαντέρ για κάποια ξεχασμένα μέρη στην ενδοχώρα της Πορτογαλίας και κατάφερε να κερδίσει την προσοχή του κοινού. Αλλά μετά την πτώση της δικτατορίας κατάφερε να κάνει και άλλες ταινίες δείχνοντας μια δυνατή και ιδιαίτερη κινηματογραφική ματιά.
Ποιες είναι οι μεγαλύτερες προκλήσεις που αντιμετωπίσατε ως διευθυντής της Cinemateca Portuguesa στην εποχή του ψηφιακού κινηματογράφου και της συνεχούς ροής περιεχομένου;
Ηταν μια από τις σημαντικότερες αλλαγές, η οποία έμελε να έρθει κάποια στιγμή, επηρεάζοντας ταυτόχρονα ολόκληρη την τοπική κινηματογραφική βιομηχανία. Αλλά μετά το 2010, και όταν πέρασε αυτή η μεταβατική περίοδος, η Ταινιοθήκη της Πορτογαλίας έπρεπε να σκεφτεί έναν τελείως διαφορετικό τρόπο για την διατήρηση των ταινιών για το μέλλον. Αλλά ταυτόχρονα μας έκανε να αναρωτηθούμε και την αναλογική, προ-ψηφιακή, εποχή. Πιστεύω ακράδαντα ότι οι Ταινιοθήκες γενικά δεν πρέπει να έχουν ως σκοπό μόνο την διατήρηση των παλιών ταινιών αλλά και να προσπαθούν να συντηρούν και την παλιότερη αναλογική εργασία για να τα δείχνουμε τους τρόπους με τους οποίους αυτή η, εδώ και πάνω από έναν αιώνα, Τέχνη γίνονταν παλιότερα στις επόμενες γενιές. Η τεχνολογία με τις οποίες γίνονταν τότε αυτές οι ταινίες είναι μέρος της ταυτότητάς τους. Αλλά φυσικά χρειάζεται να μπούμε κι εμείς στην ψηφιακή εποχή μιας και η αποστολή μας δεν είναι να δείχνουμε τις ταινίες μας στους δικούς μας χώρους, αλλά να προβάλλουμε αυτή την υπέροχη Τέχνη οπουδήποτε αλλού για να την χαρεί περισσότερος κόσμος.
Photo credits: Vangelis Patsialos
Πώς συνδυάζεται η αποστολή της Cinemateca Portuguesa για διατήρηση της κινηματογραφικής κληρονομιάς με την ανάγκη να προσελκύσετε νέες γενιές θεατών;
Δεν μπορείς να μιλήσεις σε αυτές τις γενιές για το πως γίνονταν παλιότερα αυτές οι ταινίες αν εξαλείψεις αυτές τις υποδομές, θα πρέπει να τις διατηρήσεις, κι όχι μόνο με απλά να έχεις τα μηχανήματα αυτά για να τα βλέπουν. Θα πρέπει να συνεχίζουν να δουλεύουν. Βέβαια οι δυσκολίες που είχαμε να αντιμετωπίσουμε όλοι μας όσοι δουλεύαμε στις Ταινιοθήκες σε κάποιο μέρος του κόσμου είναι πάνω κάτω οι ίδιες. Οπως π.χ. όσοι δουλεύουν σε κάποιες φτωχές χώρες αντιμετώπιζαν διάφορα οικονομικά προβλήματα, έχοντας αρκετά χαμηλές χρηματοδοτήσεις. Στην Πορτογαλία, για καλό ή για κακό, όταν μπήκα στην Cinemateca ήταν ένα αρκετά μικρό ίδρυμα και υπήρχε μια γενική αίσθηση ότι θα έπρεπε να κάνουμε πολύ μεγαλύτερα πράγματα, όπως π.χ. αν και υπήρχε μια αίθουσα στη οποία προβάλλαμε αφιερώματα και ταινίες από την Cinemateca, την μοιραζόμασταν και με άλλους, πάντα θέλαμε να είχαμε μια αποκλειστικά δική μας αίθουσα προβολής. Εξάλλου, αρχικά κι ενώ βρισκόμασταν ακόμα υπό το διδακτορικό καθεστώς, δεν είχαμε την αυτονομία μας, αν και είχαμε την υποστήριξη από τον κόσμο. Ομως το 1980 επιτέλους το καταφέραμε. Ταυτόχρονα όμως έπρεπε να δημιουργήσουμε και ολοκαίνουργιες δομές για να τοποθετήσουμε και να συντηρήσουμε την συλλογή των ταινιών. Δομές που ξεκινήσαμε να τις φτιάχνουμε μέσα στην δεκαετία του '90, το οποίο πήρε δέκα χρόνια από τη ζωή μου. Και επιτέλους, πέρα από το κτήριο που στεγάζει τα κεντρικά μας γραφεία στη Λισαβόνα, είχαμε και τη δική μας κινηματογραφική αίθουσα στην οποία μπορούσαμε να προβάλλουμε ταινίες καθημερινά. Οι στόχοι μας όμως, καθώς και οι ανάγκες μας, συνέχιζαν να μεγαλώνουν και μαζί με αυτές ήρθαν και καινούργιες προκλήσεις για να διατηρήσουμε τον πορτογαλικό σινεμά. Και μαζί με αυτά βρίσκαμε και δυσκολίες στην χρηματοδότηση, όπως ήταν φυσικό και συμβαίνει σε ολόκληρο τον κόσμο. Αλλά φυσικά αυτό που είναι η Cinemateca σήμερα δεν συγκρίνεται με τίποτα με αυτό που αντίκρισα όταν μπήκα το 1975 μιας και καταφέραμε να βρούμε μια ισορροπία πλέον πάνω ένα μουσείο κινηματογραφικής κληρονομίας αλλά και προβάλλοντας τον πορτογαλικό σινεμά στον κόσμο και αφήνοντας μια σπουδαία κληρονομία για τις επόμενες γενιές. Είναι πλέον ένα πολύ σημαντικό μέρος του Πορτογαλικού σινεμά και είμαι περήφανος γι' αυτό.
Το αφιέρωμα «Η Πτώση των Δικτατοριών και η Ανθιση του Νέου Κινηματογράφου / Ελλάδα – Ισπανία -Πορτογαλία» πραγματοποιείται σε συνεργασία με το Μορφωτικό Ίδρυμα της Εθνικής Τραπέζης, τις Πρεσβείες της Ισπανίας και της Πορτογαλίας στην Αθήνα, το Ινστιτούτο Καμόες και την Ισπανική Υπηρεσία Διεθνούς Συνεργασίας για την Ανάπτυξη, με την υποστήριξη του ΕΚΚΟΜΕΔ και του Ινστιτούτου Θερβάντες.