"My quietness has a man in it, he is transparent
and he carries me quietly, like a gondola, through the streets." -- Φρανκ Ο' Χάρα, από το "In Memory of My Feelings" (1956)
Το 1984 ταξίδεψα για πρώτη φορά στην Ιαπωνία για την προώθηση της ταινίας μου «Stranger than Paradise». Πριν από εκείνο το ταξίδι είχα δώσει αρκετές συνεντεύξεις στις οποίες ανέφερα τον Γιασουτζίρο Οζου ως έναν από τους σκηνοθέτες από τους οποίους δέχτηκα την πιο βαθιά έμπνευση. Ολοκληρώνοντας αρκετές ακόμη συνεντεύξεις στο Τόκιο, αντιλήφθηκα ότι ανάμεσα στους νεότερους κριτικούς κινηματογράφου της ιαπωνίας, ο Οζου ήταν εκείνη την στιγμή, εκτός μόδας. Οι ταινίες του ανήκαν «στην παλιά σχολή», στιλιστικά συντηρητικές και θεματικά βαριές, μεσοαστικές και για εσωτερική κατανάλωση. Οταν με ρωτούσαν για την επιρροή του έργου του στην δουλεία μου, ήταν σαν να είχα μόλις πει κάτι κραυγαλέα αντιφατικό.
'Shima Iwashita - Scene from 'An Autumn Afternoon' - Yasujirō Ozu, 1962' © Bren Luke
Αυτή η στάση απέναντι στον Οζου μου φάνηκε παράξενη, αλλά με έκανε να συνειδητοποιήσω ότι δεν έχω κανένα πραγματικό ενδιαφέρον για τη μόδα, αλλά ότι από την άλλη το στιλ είναι κάτι που με αφορά ιδιαιτέρως. Ολοι οι σκηνοθέτες τελικά είναι, είτε το ξέρουν είτε όχι –κι αυτοί που δεν το ξέρουν τις περισσότερες φορές δημιουργούν ταινίες με τα πιο αδιάφορα στιλ. Η μόδα μοιάζει συνδεδεμένη με την δημοτικότητα, ενώ το στίλ είναι αδιαχώριστο από την ανθρώπινη έκφραση. Τα φιλμ του Οζου (και η δουλειά κάθε μετρ, στην πραγματικότητα), μπορεί να έρχεται και να φεύγει από τη μόδα, αλλά οι στιλιστικές τους αρετές και οι ιδιαιτερότητες είναι αμετακίνητες.
Στις 13 Οκτωβρίου, το Flix it στη Στέγη, προβάλλει στην Κεντρική Σκηνή της Στέγης του Ιδρύματος Ωνάση, τις ταινίες του Γιασουτζίρο Οζου, Late Autumn και An Autumn Afternoon, σε ανακαινισμένες κόπιες από τα Shochiku Studios σε συνεργασία με το BFI.
Για κρατήσεις εισιτηρίων επισκεφθείτε το site της Στέγης
‘Chishū Ryū in a Scene from 'Late Autumn’ (dir. Yasujirō Ozu, 1949)' © Bren Luke
Κοντά στο τέλος της πρώτης εκείνης επίσκεψής μου στην Ιαπωνία (από τότε έχω επιστρέψει οχτώ ή εννιά φορές), οι φίλοι μου Καζούκο Καγουακίτα και Χαγιάο Σιμπάτα, με πήγαν στο Καμακούρα, την πόλη έξω από το Τόκιο όπου ο Οζου έζησε και συχνά εργάστηκε κι όπου, έχουν θαφτεί οι στάχτες του. Πολύ ταιριαστά πήραμε το τρένο και από τα παράθυρά του που έτρεχαν, είδα αστικές σκεπές με φανάρια και σκοινιά με μπουγάδες, παράλληλες γραμμές τρένων και πλατφόρμες σταθμών που περνούσαν, εικόνες παράδοξα γνώριμες σε μένα, από την χρήση τους ως σημεία στίξεις στην γλώσσα του σινεμά του Οζου.
Mariko Okada _Scene from ‘An Autumn Afternoon’ (dir. Yasujirō Ozu, 1962)’ © Bren Luke
Φτάνοντας στην πλατφόρμα του σταθμού, το Καμακούρα ήταν επίσης αλλόκοτα γνώριμο. Ακόμη και οι κερασιές ήταν γεμάτες με άνθη, Σε ένα μικρό μουσείο, μια έκθεση με τα προσωπικά αντικείμενα από την ζωή και την δουλειά του Οζου είχε μόλις ανοίξει – αυτός ήταν κι ο βασικός μας λόγος γι αυτό το ταξίδι στο Καμακούρα. Υπήρχαν σημειωματάρια γεμάτα με σημειώσεις, πένες μελανιού και σενάρια επίσης γεμάτα σημειώσεις και διορθώσεις στα ιαπωνικά. (Με εντυπωσίασε η συνειδητοποίηση πως το σινεμά είναι άμεσα συνδεδεμένο με την καλλιγραφία.) Η πίπα του Οζου ήταν εκεί, μαζί με πακέτα τσιγάρα, το τασάκι του και την αγαπημένη του κούπα για το τσάι, η οποία είχε την εικόνα ενός κάστανου ζωγραφισμένη στην επιφάνειά της. Το αγαπημένο του καπέλο αποτελούσε επίσης κομμάτι της έκθεσης (το αναγνώρισα από μια συγκεκριμένη φωτογραφία από τα γυρίσματά μιας ταινίας του), όπως κι ένα ζευγάρι γυαλιά. Σε μια γωνιά της έκθεσης, υπήρχε ένα τρίποδο, που είχε σχεδιάσει ο ίδιος. Είχε μόνο δύο θέσεις στις οποίες κλείδωνε το ύψος της κάμερας – το ένα περίπου τρία πόδια από το έδαφος, (περίπου το επίπεδο των ματιών ενός ανθρώπου που κάθεται σε ένα παραδοσιακό μαξιλάρι στο πάτωμα) και το άλλο περίπου ενάμιση πόδια ψηλότερα. Ο Οζου δεν είχε ανάγκη για ενναλακτικά ενδεχόμενα. Αυτοί οι περιορισμοί αντίθετα, όριζαν την ουσία του στιλ του.
'Ozu’s Camera’ © Bren Luke
Στην έκθεση υπήρχαν επίσης αρκετά σχέδια από σετ που ο Οζου είχε κάνει για διάφορες σκηνές από τις ταινίες τους. Τα σετ είχαν σχεδιαστεί για το εστιακό μήκος και βάθος πεδίου, του μονου φακού που ο Οζου προτιμούσε, αυτόν των 50mm. Ξανά, οι υπόλοιποι φακοί δεν ενδιέφεραν τον Οζου και σχεδόν ποτέ δεν τους χρησιμοποιούσε. Οι κινήσεις της κάμερας, είτε ορίζοντές, είτε σε ράγες είναι σχεδόν ανύπαρκτες στο ώριμο στιλ του, όπως και τα fade, τα dissolve, ή άλλα εφέ της εικόνας. Είναι μέσα από αυτή την κομψή ηρεμία που ο Οζου πλοηγεί τις λεπτεπίλεπτες ιστορίες του γύρω από τις αναμενόμενες κορυφώσεις, τις δραματικές καμπύλες και τα οξυμένα συναισθήματα. Τίποτα δεν είναι βεβιασμένο. Το μόνο που μένει στην οθόνη είναι οι πιο μικρές λεπτομέρειες της ανθρώπινης ύπαρξης και αλληλεπίδρασης, μέσα από μια οπτική που είναι λεπτή, παρατηρητική, αφαιρετική και αγνή.
‘Scene from 'Late Autumn’ (dir. Yasujirō Ozu 1960)' ©Bren Luke
Οι θεματικές στα φιλμ του Οζου –συνήθως αφορούν οικογενειακές σχέσεις και την έλλειψη επικοινωνίας- μπλέκονται με τρόπο ρευστό με το στιλ του και είναι τόσο οργανικές όσο και οι αγαπημένες του αναλογίες της φύσης: η κίνηση του φωτός, ο κύκλος της ζωής και το πέρασμα των εποχών (οι τίτλοι των ταινιών του περιλαμβάνουν τους Dreams of Youth, Days of Youth, Where Now Are the Dreams of Youth?, I Was Born, But…, Late Spring, Early Summer, Early Spring, Tokyo Twilight, Equinox Flower, Late Autumn, The End of Summer, An Autumn Afternoon). Ξανά, ο Οζου έκλινε στο να περιορίζει τις θεματικές του, όπως έκανε και με τις θέσεις της κάμερας (και τα καστ του, αφού δούλευε με τους ίδιους ηθοποιούς ξανά και ξανά).
Mariko Okada _Scene from ‘An Autumn Afternoon’ (dir. Yasujirō Ozu, 1962)’ #2 © Bren Luke
Φεύγοντας από την έκθεση με τα αντικείμενα του Οζου, βρέθηκα στο νεκροταφείο του ναού Ενγκακούτζι. Εκεί μια απλή μαύρη μαρμάρινη ταφόπλακα τιμά την ζωή αυτού του ξεχωριστού σκηνοθέτη. Δεν υπάρχει όνομα χαραγμένο πάνω της, ούτε ημερομηνία γέννησης ή θανάτου – μόνο ένα κινέζικο ιδεόγραμμά, το οποιο οι Καζούκο και Χαγιάο μου το περιέγραψαν ως mu. Μου εξήγησαν ότι το νόημα του είναι φιλοσοφικό και πνευματικό, σχεδόν αδύνατον να μεταφραστεί στα Αγγλικά. Κατά προσέγγιση μου προσέφεραν διστακτικά την μετάφραση «ο χώρος που υπάρχει ανάμεσα σε όλα τα πράγματα». Οι φίλοι μου με συμβούλεψαν να δείξω τον σεβασμό μου, γεμίζοντας μια ξύλινη κουτάλα με νερό και να την αδειάσω αργά πάνω στην ταφόπλακα. Το έκανα και είδα το καθαρό νερό να κυλά απαλά πάνω στο γωνιώδες σκαλιστό πάνω στην σκληρή επιφάνεια της πέτρας ιδεόγραμμα και μετά να απορροφάται από το έδαφος από κάτω του.
‘Yasujirō Ozu, self portrait’ (After Ozu) © Bren Luke
Στις 13 Οκτωβρίου, το Flix it στη Στέγη, προβάλλει στην Κεντρική Σκηνή της Στέγης του Ιδρύματος Ωνάση, τις ταινίες του Γιασουτζίρο Οζου, Late Autumn και An Autumn Afternoon, σε ανακαινισμένες κόπιες από τα Shochiku Studios σε συνεργασία με το BFI.
Για κρατήσεις εισιτηρίων επισκεφθείτε το site της Στέγης
* Ολα τα illustrations που συνοδεύουν το άρθρο είναι σχεδιασμένα από τον Μπρεν Λιούκ έναν αυστραλό καλλιτέχνη, ο οποίος ζωγραφίζει κυριως σε χαρτί με μελάνι, ακολουθώντας παραδοσιακές τεχνικές κι ο οποίος αγαπά ιδιαίτερα τον Γιασουτζίρο Οζου. Δείτε περισσότερα για την δουλειά του στο site του
