«The Sopranos», «The Wire», «Northern Exposure», «Homeland», «Lost», «Alias», «Six Feet Under», «True Blood», «Entourage», «The Killing», «The Walking Dead», «True Detective», «The Americans», «Friday Night Lights»… Μεταξύ πάρα πολλών άλλων. Θα λέγαμε πως ο Νταν Ατίας είναι από τους κύριους «συγγραφείς» της σύγχρονης αμερικανικής τηλεοπτικής ιστορίας, από τους πιονέρους που έσπασαν το στενό… καδράρισμα της μικρής οθόνης.
Συναντήσαμε τον βετεράνο σκηνοθέτη στη Νίσυρο, όπου βρίσκεται προσκεκλημένος του Μεσογειακού Ινστιτούτου Κινηματογράφου στο ετήσιο –και 20ο φέτος- πρόγραμμα ανάπτυξης σεναρίων του πολιτιστικού φορέα και τιμώμενος μιας νέας, παράλληλης πλατφόρμας ανάπτυξης τηλεοπτικών σειρών από την Ελλάδα και την Ε.Ε., στο πλαίσιο της οποίας παραδίδει, απόψε Κυριακή, ένα masterclass στο Ζησιμοπούλειο κληροδότημα στο Μανδράκι.
Διαβάστε αναλυτικά: Το Μεσογειακό Ινστιτούτο Κινηματογράφου στρέφει το βλέμμα στη νέα εποχή
Δουλέψατε ως βοηθός σκηνοθέτη σε φημισμένες ταινίες στο ξεκίνημά σας. Αναρωτιόμαστε πώς νιώσατε την πρώτη μέρα που βρεθήκατε στα πλατό του «Ε.Τ.: Ο Εξωγήινος» του Στίβεν Σπίλμπεργκ, το 1981…
Φοβερή εμπειρία. Ο Σπίλμπεργκ είχε μόλις σκηνοθετήσει τους «Κυνηγούς της Χαμένης Κιβωτού, που όμως δεν είχαν ακόμη κυκλοφορήσει. Η τελευταία του δουλειά που είχε προβληθεί στις αίθουσες ήταν το «1941», που οι κριτικοί είχαν μισήσει. Τον θεωρούσαν έναν κακομαθημένο νεαρό κινηματογραφιστή που απλά σπαταλούσε λεφτά ανεξέλεγκτα. Του Σπίλμπεργκ δεν του άρεσε φυσικά αυτό και βάλθηκε να αποδείξει πως μπορούσε να κάνει μια ταινία πολύ γρήγορα και με πολύ λίγα χρήματα. Κι έτσι προέκυψε ο «Εξωγήινος».
Hταν πράγματι τόσο χαμηλού κόστους;
Hταν. Δεν ξόδεψε πολλά λεφτά στο πλάσμα, που ήταν άλλωστε ρομποτικό, και το καστ ήταν άγνωστο σχεδόν, με τα πιο ηχηρά ονόματα να είναι η Ντι Γουάλας και ο Πίτερ Κογιότ. Πολύ σύντομο πρόγραμμα γυρισμάτων, και πυκνή δουλειά φυσικά. Oμως τα κατάφερε. Η ταινία θριάμβευσε, και για μένα ήταν εννοείται ένα μάθημα επαγγελματισμού και συνέπειας που προσπαθώ ακόμα να ακολουθώ.
Δουλεύετε πάνω από 30 χρόνια στην τηλεόραση, η οποία ως γνωστόν δεν είναι αυτό που κάποτε ήταν. Eχει χαρακτηριστικά υψηλής τέχνης, και συναγωνίζεται με άνεση το σινεμά, αν όχι και το ξεπερνά ενίοτε. Ποια ήταν η κρίσιμη καμπή σ’ αυτή την πορεία;
Νομίζω το «The Sopranos». Το οποίο απομακρύνθηκε από την αυτοϋποχρέωση που μέχρι τότε είχαν οι σειρές των καναλιών το κάθε επεισόδιό τους να έχει χαρακτήρα αυτοτελή. Ολοκληρώνεται δηλαδή η ιστορία ενός επεισοδίου, και την επόμενη εβδομάδα έχεις μια ολοκαίνουργια ιστορία. Σε έναν βαθμό, είχε υπάρξει μια απόπειρα παλιότερα, με το «Northern Exposure». Oμως το «The Sopranos» το έκανε πρώτο, με υποδειγματική συνέπεια. Χρησιμοποίησε τις 12 ώρες που είχε την πρώτη του σεζόν ως μια ιστορία… 12ωρη. Δε χρειαζόταν κάθε επεισόδιο να μαζεύει και να τακτοποιεί τα δρώμενα ώστε να εισάγει μετά κάτι εντελώς νέο. Ξεκίνησε λοιπόν σταδιακά μια νόρμα όπου είχες την ευκαιρία να πεις και να αναπτύξεις μια ιστορία σε σχεδόν ελεύθερο χρόνο. Ούτε να περιορίζεσαι στα 60 λεπτά ενός επεισοδίου, ούτε και στο χρονικό πλαίσιο μιας ταινίας. Τώρα πια είχες στη διάθεσή σου 600 λεπτά –τουλάχιστον, χωρίς να μιλάμε για τις ακόλουθες σεζόν.
Σε τι εξυπηρετούσε αυτό τους εκάστοτε σκηνοθέτες;
Ως σκηνοθέτης, είχες εκεί την ευκαιρία να εκμεταλλεύεσαι ό,τι έχει προηγηθεί και να προαναγγέλλεις ο,τι έπεται. Και νομίζω πως το κοινό ερωτεύτηκε αυτή τη διαδικασία. Ηταν σαν να διαβάζει ένα καλό μυθιστόρημα, παρακολουθώντας ένα νέο κεφάλαιο κάθε εβδομάδα στην ίδια ιστορία. Σε αντίθεση με τη μεγάλου μήκους ταινία όπου πρέπει να τα χωρέσεις όλα σε 100 λεπτά. Εννοείται πως πρέπει πράγματι να έχεις ένα ικανοποιητικό ωριαίο επεισόδιο, αλλά δε χρειάζεται να συστήσεις πρόσωπα και καταστάσεις όπως σε μια ταινία, γιατί έχουν ήδη συσταθεί. Ετσι άλλαξαν τα γούστα του κοινού. Μετά, τον ρόλο της έπαιξε και η τεχνολογία. Η κάποια πτώση στην ποιότητα των ταινιών, αλλά και η ευκολία να βλέπει κανείς σωστό θέαμα στο σπίτι με τις προηγμένες συνθήκες προβολής. Είναι πιο δύσκολο πλέον να πείσεις τον κόσμο να βγει έξω για να πάει σινεμά.
Ο Νταν Ατίας στο σετ του «The Americans»
Επαιξε, εννοείτε, κι έναν αρνητικό τρόπον τινά ρόλο…
Δεν είναι μόνο η τεχνολογία. Είναι κρίμα αυτό που συνέβη και στις ίδιες τις κινηματογραφικές ταινίες. Νομίζω πως γίνονται πλέον λιγότερο καλές ταινίες σε σχέση με τη δεκαετία του ’70, ας πούμε, σε επίπεδο ανεξάρτητων κυρίως παραγωγών. Η έμφαση των στούντιο είναι εδώ και χρόνια στις ταινίες tentpole, υπερωρωικές περιπέτειες και τα παρόμοια. Κατά κάποιον τρόπο, έχουν παρατήσει το τερέν του δράματος χαρακτήρων, ταινίες δηλαδή όπου είναι οι χαρακτήρες η κινητήρια δύναμη μιας ιστορίας.
Ποια είναι η τελευταία καλή ταινία που είδατε;
Πρέπει να σας πω πως δύσκολα θυμάμαι τι έκανα χθες. Ομως, να, μια ταινία που είδα εδώ και λίγες εβδομάδες και μου εντυπώθηκε ήταν το «Who We Are Now». Μια μικρή αλλά εξαιρετική ανεξάρτητη ταινία με φόντο τη Νέα Υόρκη, για μια γυναίκα που αποφυλακίζεται και θέλει να πάρει πίσω το παιδί της που αναγκάστηκε να αφήσει στη φροντίδα της αδελφής της όταν μπήκε μέσα. Πολύ ανθρώπινη ιστορία, πανέμορφα δουλεμένη. Πάντα προκύπτουν εξαιρετικές ταινίες.
Στο σετ του «Homeland»
Νομίζω πως γίνονται πλέον λιγότερο καλές ταινίες σε σχέση με τη δεκαετία του ’70, ας πούμε, σε επίπεδο ανεξάρτητων κυρίως παραγωγών. Η έμφαση των στούντιο είναι εδώ και χρόνια στις ταινίες tentpole, υπερωρωικές περιπέτειες και τα παρόμοια. Κατά κάποιον τρόπο, έχουν παρατήσει το τερέν του δράματος χαρακτήρων, ταινίες δηλαδή όπου είναι οι χαρακτήρες η κινητήρια δύναμη μιας ιστορίας.
Στο σετ του «Deadwood»
Eχετε ποτέ ασχοληθεί και με τη σεναριογραφία;Oχι. αν και αυτό νόμιζα πως θα κάνω όταν σπούδαζα αγγλική φιλολογία. Κάνω κάποια rewrites που και που, ή προτάσεις πάνω σε σενάρια, αλλά σε γενικές γραμμές δεν έχω καλή σχέση με τη λευκή σελίδα. Οπότε η σκηνοθεσία μου ταιριάζει απόλυτα, γιατί έχω το προνόμιο να αντιδρώ σε ένα προϋπάρχον υλικό και να προτείνω όταν χρειάζεται κάποιες αλλαγές.
Πώς αντιδράτε στη γνωστή θεωρία που λέει πως ενώ από ένα μέτριο σενάριο μπορεί να προκύψει μια καλή ταινία, από ένα κακό αποκλείεται να συμβεί το ίδιο;
Συμφωνώ απόλυτα. Ο Στίβεν Σπίλμπεργκ είπε κάποια στιγμή, παραλαμβάνοντας το βραβείο Οσκαρ και τιμώντας τους συγγραφείς που είχαν συνεργαστεί στο φιλμ του: «If it ain’t on the page, it ain’t on the stage!». Είναι αλήθεια πως σκηνοθέτες, ηθοποιοί, οπερατέρ και όλοι οι καλλιτέχνες, όταν συνεργάζονται, μπορούν να απογειώσουν το σεναριακό υλικό. Αλλά αν δεν υπάρχει τίποτα εκεί, στη «σελίδα», τίποτα δεν μπορείς να κάνεις, όσο κι αν προσπαθήσεις. Υπάρχει βέβαια και η άλλη πλευρά, δυστυχώς. Το να παίρνεις ένα έξοχο σενάριο και να το μετατρέπεις σε κάτι που δε βλέπεται με τίποτα!
Αυτή η συνεργασία που αναφέρατε, ο συλλογικός δηλαδή χαρακτήρας του filmmaking, είναι και το θέμα του masterclass που παραδίδετε στη Νίσυρο…
Ναι. Την οποία συλλογικότητα η δουλειά στην τηλεόραση με έκανε να συνειδητοποιήσω. Οπως είπα και πριν, στην αρχή νόμιζα πως θα γινόμουν σεναριογράφος. Αλλά αυτό που έχω τώρα να πω ως σκηνοθέτης, ανεπιφύλακτα, είναι πως όλα σε τούτο το επάγγελμα εξαρτώνται από τη συνεργασία. Ολοι συνεισφέρουμε τις ικανότητές μας και όλοι δρούμε σαν αφηγητές, και ο μόνος τρόπος να το κάνουμε σωστά είναι να σεβόμαστε αυτό ακριβώς που συνεισφέρει ο άλλος. Και να μην είμαστε αυταρχικοί σε πεδία που δεν είμαστε εξειδικευμένοι. Ο σεναριογράφος, είτε είναι οπτικός τύπος είτε όχι, αυτό που παρέχει είναι ένας σκελετός. Μπορείς να καθίσεις και να φανταστείς και να γράψεις ό,τι θέλεις. Οταν όμως το μετουσιώνεις αυτό σε σκηνή σε μια ταινία, έχεις να κάνεις με αληθινούς χώρους και τοποθεσίες, με αληθινούς ανθρώπους που διαδρούν. Με την πραγματικότητα δηλαδή αυτής της μετουσίωσης, Κι αυτό που τα ενοποιεί όλα τελικά και σε κάνει να τα ξεπερνάς είναι να έχεις πάντα στο μυαλό σου ποια είναι η ιστορία που θέλεις να αφηγηθείς, να την ορίζεις ξεκάθαρα. Και μετά να αφήνεις την ιστορία αυτή να σε θρέφει, και να θρέφει και τους συνεργάτες σου ώστε να μπορέσεις να απομυζήσεις την ουσία - και όχι το γράμμα - του αρχικού υλικού. Και θέλεις πάντα να είσαι ανοιχτός στην οπτική του άλλου, αυτή είναι η ουσία τούτης της συλλογικής τέχνης. Εγώ, ως σκηνοθέτης, μπορεί να έχω ένα συγκεκριμένο στήσιμο στο μυαλό μου και καμιά φορά μπορεί και να επιμένω σ’ αυτό. Αλλά αν ένας ηθοποιός έχει έναν διαφορετικό τρόπο να το αντιλαμβάνεται, ποτέ δε θα αρνηθώ να τον ακούσω, γιατί μπορεί πράγματι να μου αποκαλύψει κάτι η παρέμβασή του, κάτι που δεν είχα σκεφτεί. Οταν νομίζεις πως έχεις όλες τις απαντήσεις, είσαι καταδικασμένος να αυτοπεριορίζεσαι. Σ’ αυτό το επάγγελμα, πρέπει πάντα να είσαι ανοιχτός.
Τι έχει το πρόγραμμά σας μετά τη Νίσυρο;
Επιστρέφω στην Αμερική για τα γυρίσματα μιας δραματικής αστυνομικής σειράς που λέγεται «Snowfall». Αφορά μια σκοτεινή περίοδο της αμερικανικής ιστορίας, στα χρόνια του ’80, όταν η CIA επενέβη στο Κογκρέσο αναζητώντας πόρους για να χορηγήσει τον πόλεμο των Κόντρας.
Στο σετ του «Big Love»
