«Η συμπεριφορά του καθενός (πολίτη είτε πολίτη – καλλιτέχνη) είναι το αποτέλεσμα της αγωγής του προ παντός και στη συνέχεια της μόρφωσης, των πνευματικών του οριζόντων, του ατομικού του θάρρους και του πώς ο ίδιος μετρά την προσωπική του ευθύνη απέναντι στους άλλους με τους οποίους συνιστά την κοινωνία, τον λαό, το έθνος μέσα στο οποίο κολυμπά όπως το ψάρι στο νερό. Εμένα δεν θα μου άρεσε να βλέπω τους άλλους να κουβαλούν τη «θάλασσα» για να μπορώ εγώ να κολυμπώ άνετα χωρίς να σκέφτομαι τι θα γίνει αν αδειάσει ξαφνικά η θάλασσα-χώρα μου; Πώς θα αναπνέω; Πώς θα ζω; Μήπως λοιπόν τελικά η αδιαφορία δεν είναι τίποτε άλλο παρά ένας πονηρός εγωισμός, η συνηθισμένη εκδήλωση του εξυπνάκια (που αφθονεί τόσο στην χώρα μας) ν’ αφήσουμε τον άλλο να βγάζει το φίδι από την τρύπα; Ειλικρινά απορώ κάθε φορά που θα πρέπει να απαντώ για πράγματα αυτονόητα, όπως είναι η ευθύνη που θα πρέπει να έχει ο κάθε πολίτης (και ίσως περισσότερο ο καλλιτέχνης) απέναντι σε κάθε τι που αφορά τον τόπο του.»
[Από συνέντευξη του Μίκη Θεοδωράκη στον Γιάννη Παπαϊωάννου, περιοδικό ΗΟΜΜΕ, 2004]
Ο νεαρός Μίκης Θεοδωράκης
Από τους ανθρώπους της τέχνης που σημάδεψαν όσο λίγοι τη σύγχρονη πολιτιστική –και όχι μόνο– ιστορία της Ελλάδας, ο Μίκης Θεοδωράκης διακρίθηκε τόσο για την πληθωρική μουσική του καριέρα όσο και για την έντονη πολιτική του δράση.
Σε μια καριέρα που διανύει πάνω από έξι δεκαετίες, ασχολήθηκε με κάθε πιθανό μουσικό είδος γράφοντας περισσότερα από χίλια τραγούδια, πολυάριθμα συμφωνικά έργα, καντάτες και ορατόρια, μουσική για δεκάδες θεατρικά έργα, αρχαίες τραγωδίες και όπερες, και –φυσικά– μουσική για τον κινηματογράφο, η οποία υπήρξε σε μεγάλο βαθμό υπεύθυνη για την εκτόξευση της φήμης του πέρα από τα ελληνικά σύνορα.
Ο Μίκης Θεοδωράκης θα έγραφε τα πρώτα ολοκληρωμένα κινηματογραφικά του σάουντρακ το 1953, συνθέτοντας μουσική για τρεις ελληνικές ταινίες, γρήγορα όμως θα βρισκόταν να συνεργάζεται σε διεθνείς παραγωγές. Το κινηματογραφικό του έργο περιλαμβάνει συνεργασίες με σκηνοθέτες όπως οι Μάικλ Πάουελ και Εμερικ Πρεσμπέργκερ («Night by Ambush»), Κώστας Γαβράς («Ζ»), Σίντνεϊ Λιούμετ («Σέρπικο»), Ζιλ Ντασέν («Φαίδρα»), Αλέκος Αλεξανδράκης («Συνοικία το Ονειρο») και ο Μιχάλης Κακογιάννης με τον οποίο θα συνεργάζονταν στενά σε έξι ταινίες, ανάμεσά τους και ο «Αλέξης Ζορμπάς», για τις ανάγκες του οποίου θα συνέθετε το διάσημο συρτάκι, ένα μουσικό θέμα που περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο θα ταυτιζόταν για πάντα στη συλλογική συνείδηση με την Ελλάδα.
Οι συνθέσεις του για το σινεμά θα χάριζαν στον Θεοδωράκη μια υποψηφιότητα για Χρυσή Σφαίρα (για το «Αλέξης Ζορμπάς») και πολλαπλές υποψηφιότητες για BAFTA και βραβεία Grammy.
Διαβάστε ακόμη: Το σινεμά του Μίκη: Μια ιστορία σε 12 πλάνα
Με τον Οδυσσέα Ελύτη, τον Γιάννη Ρίτσο και τον Μάνο Κατράκη
Με τον Γκρεκ Τάλας, σκηνοθέτη του «Ξυπόλυτου Τάγματος» του 1953
Από συναυλία του στην Αργεντινή το 1972
«Να πω δυο πράγματα για να μην πω ότι δεν θα πω τίποτα για το θέμα κινηματογράφος που θεωρώ ότι μικραίνει τη σχέση με τον Θεοδωράκη, δεν έχει σημασία να πω πέντε ανοησίες από το δικό μου το μυαλό, σημασία έχει να πω ότι ο Θεοδωράκης όταν αποφάσιζε κατά καιρούς να παίξει με τον κινηματογράφο, ήξερε ότι θα λειτουργούσε μια δουλειά μειωτική. Γιατί ο συνθέτης στον κινηματογράφο είναι ένα πρόσωπο τριτεύον, ούτε καν δεύτερο. Αναγκάζεται να γράψει μουσική για 12 δευτερόλεπτα, ή για 14 δευτερόλεπτα, ή για 3,5 δευτερόλεπτα. Αν είναι δυνατό να πειθαρχήσει ο συνθέτης μέσα σε αυτά τα χρονικά όρια. Δεν είναι. Παρ' όλα ταύτα ο Θεοδωράκης κατέφερε να δεσπόζει, όπου έβαλε τις νότες του σε οποιαδήποτε ταινία και δεν αναφέρομαι για τον "Ζορμπά" που είναι μια μυθική περιπέτεια, όπου κι ανακατεύτηκε ο Θεοδωράκης κατάφερε να ξεπεράσει την επιβολή, την πειθώ της εικόνας και να μείνει αυτός κυρίαρχος, ο ήχος του. Από μια μεριά αυτό θεωρείται λάθος, από την άλλη βέβαια βλέπει κανένας ότι ο Θεοδωράκης δεν μπορεί να μπει σ' ένα καλούπι εύκολα. Δεν μπορεί να πειθαρχήσει στα τρία δευτερόλεπτα και στα δώδεκα και στα οκτώ.»
[Από διάλεξη του Νίκου Κούνδουρου με τίτλο «Η μουσική του Μίκη Θεοδωράκη για τον κινηματογράφο»]
Ομως το σινεμά υπήρξε ένα μικρό μόνο κεφάλαιο στη ζωή του Μίκη Θεοδωράκη. Συνθέτης, πολιτικός, ποιητής και συγγραφέας, υπήρξε μια από τις σημαντικότερες και πιο πολυσυζητημένες προσωπικότητες της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας. Κρητικής καταγωγής, γεννήθηκε στη Χίο στις 29 Ιουλίου του 1925, αλλά πέρασε τα παιδικά του χρόνια σε διάφορες πόλεις της ελληνικής επαρχίας όπως στη Μυτιλήνη, τα Ιωάννινα, την Κεφαλονιά, τον Πύργο, την Πάτρα και την Τρίπολη. Στην τελευταία, θα δώσει την πρώτη του συναυλία, σε ηλικία μόλις 17 ετών, ενώ ταυτόχρονα παίρνει μέρος στην αντίσταση κατά των κατακτητών, κάτι που θα οδηγήσει στην πρώτη του σύλληψη, από τους Ιταλούς, κατά τη διάρκεια διαδήλωσης στις 25 Μαρτίου του 1943.
Αυτή θα είναι και η πρώτη από τις πολλές διώξεις που θα αντιμετωπίσει εξαιτίας της αντιστασιακής και επαναστατικής του δράσης. Στην Αθήνα οργανώνεται στο ΕΑΜ και αγωνίζεται κατά των Γερμανών κατακτητών, ενώ παράλληλα ξεκινά τις σπουδές του στο Ωδείο Αθηνών. Δεν θα καταφέρει όμως να τις ολοκληρώσει, παρά μόνο το 1950, καθώς μετά την απελευθέρωση ξεσπά ο εμφύλιος, κατά τη διάρκεια του οποίου θα συλληφθεί και θα εξοριστεί στην Ικαρία και στη συνέχεια στη Μακρόνησο.
Από το 1954 μέχρι το 1960 θα ζήσει στο Παρίσι, μια ιδιαίτερα γόνιμη περίοδος για τη μουσική του σταδιοδρομία, καθώς εκεί θα συνθέσει μουσική για το σινεμά αλλά και για μπαλέτο, καθώς και έργα συμφωνικής μουσικής και μουσικής δωματίου. Η επιστροφή του στην Ελλάδα, το 1960, σημαδεύεται με την κυκλοφορία του εμβληματικού «Επιταφίου», όπου μελοποιεί ποιήματα του Γιάννη Ρίτσου, ηχογραφημένα με τη φωνή του Γρηγόρη Μπιθικώτση, κάτι που σηματοδοτεί τόσο το πέρασμά του στο χώρο του λαϊκού τραγουδιού, όσο και το πάντρεμά του με την ποίηση εκπροσώπων της γενιάς του ’30, μελοποιώντας επίσης έργα του Γιώργου Σεφέρη και του Οδυσσέα Ελύτη.
Το 1963, μετά τη δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη, ο Θεοδωράκης ξεκινά την πολιτική του καριέρα καθώς εκλέγεται Πρόεδρος της νεοϊδρυθείσας Νεολαίας Λαμπράκη και, παράλληλα, βουλευτής της ΕΔΑ – λίγο πριν η μουσική του κερδίσει τη διεθνή αναγνώριση με τον «Ζορμπα» (1964) του Μιχάλη Κακογιάννη.
Από την ίδρυση της Νεολαίας Λαμπράκη το 1963
Ο Μίκης Θεοδωράκης με τον Μιχάλη Κακογιάννη και τον Αντονι Κουίν στα γυρίσματα του «Αλέξη Ζορμπά»
Το 1967, η δικτατορία της 21ης Απριλίου θα τον βρει και πάλι στην οργάνωση της Αντίστασης, με την ίδρυση του ΠΑΜ, και κατά συνέπεια σε έναν νέο κύκλο διώξεων και φυλακίσεων, που θα κλείσει μονάχα έπειτα από τη διεθνή κατακραυγή και την παρέμβαση στο εξωτερικό προσωπικοτήτων της τέχνης που δημιουργούν επιτροπές για την απελευθέρωσή του. Θα αποφυλακιστεί εν τέλει το 1970 και θα φύγει στο εξωτερικό όπου θα συνεχίσει τον αγώνα εναντίον της δικτατορίας διοργανώνοντας συναυλίες για την επαναφορά της δημοκρατίας και συναντήσεις με αρχηγούς κρατών και καλλιτέχνες.
Ακόμα και μετά την πτώση της δικτατορίας δεν θα σταματήσει ποτέ να συμμετέχει ενεργά στην πολιτική ζωή της χώρας είτε επίσημα ως βουλευτής ή υπουργός, είτε εκφράζοντας ανοιχτά τις απόψεις του, ενώ παράλληλα χρησιμοποιεί τη φήμη και τη μουσική του σε Ελλάδα και εξωτερικό διοργανώνοντας συναυλίες και εκστρατείες για τα ανθρώπινα δικαιώματα, τις ελληνοτουρκικές σχέσεις, το παλαιστινιακό κ.α., προσπάθειες που αναγνωρίστηκαν με την υποψηφιότητά του το 2000 για το Νόμπελ Ειρήνης.
Με τον Μάνο Χατζιδάκι
Μίκης Θεοδωράκης - Φιλμογραφία
1953 Εύα της Μαρίας Πλυτά
1953 Το Ξυπόλυτο Τάγμα του Γκρεγκ Τάλας
1953 Ο Γολγοθάς Μιας Ορφανής των Ντίμη Δαδήρα και Σπύρου Νικολαΐδη
1957 Night Ambush των Μάικλ Πάουελ και Εμερικ Πρεσμπέργκερ
1959 Honeymoon του Μάικλ Πάουελ
1960 Faces in the Dark του Ντέιβιντ Ιντι
1960 Michalis of Skiathos του Τζον Ινγκραμ (μικρού μήκους)
1961 The Shadow of the Cat του Τζον Γκίλινγκ
1961 Συνοικία το Ονειρο του Αλέκου Αλεξανδράκη
1961 Μυρτιά του Κώστα Καραγιάννη
1961 Συνάντηση μιας Νύχτας του Ερρίκου Θαλασσινού
1961 Manolis του Πολ Γκρόσφιλντ
1962 Les Amants de Teruel του Ρεϊμόν Ρουλό Raymond Rouleau
1962 Ηλέκτρα του Μιχάλη Κακογιάννη
1962 Φαίδρα του Ζιλ Ντασέν
1962 Προδομένη Αγάπη του Ερρίκου Θαλασσινού
1962 Troisieme Dimension του Ανατόλ Λίτβακ
1964 Zorba the Greek του Μιχάλη Κακογιάννη
1964 Το Νησί της Αφροδίτης του Χαρίλαου Παπαδόπουλου
1964 Une Balle Au Coeur του Ζαν Ντανιέλ Πολέτ
1965 Το Μπλόκο του Αδωνι Κύρου
1966 Οταν τα Ψάρια Βγήκαν στη Στεριά του Μιχάλη Κακογιάννη
1969 Ζ του Κώστα Γαβρά
1970 Παριζάν του Στόλε Γιάνκοβιτς
1971 Τρωάδες του Μιχάλη Κακογιάννη
1971 Biribi του Ντάνιελ Μούσμαν
1972 Σε Κατάσταση Πολιορκίας του Κώστα Γαβρά
1973 The Story of Jacob and Joseph του Μιχάλη Κακογιάννη
1973 Sutjeska - The Fifte Offensive του Στάιπ Ντέλικ
1973 Σέρπικο του Σίντνεϊ Λιούμετ
1975 Der Geheimnistrager του Γιόζεφ Γκότλιμπ
1975 Actas de Maruis του Μιγκέλ Λίτιν
1976 Ιφιγένεια εν Αυλίδι του Μιχάλη Κακογιάννη
1980 Ο Ανθρωπος με το Γαρύφαλλο του Νίκου Τζίμα
Δείτε εδώ ένα αφιέρωμα στον Μίκη Θεοδωράκη από τη σειρά Modern Greeks του History Channel:
Δείτε εδώ μια σκηνή από την ταινία «Ο Θανάσης στη Χώρα της Σφαλιάρας» του 1976, όπου ο Θανάσης Βέγγος ακούει τα απαγορευμένα τραγούδια του Μίκη Θεοδωράκη εν μέσω δικτατορίας:
