«Δεν γίνονται πια θαύματα στις ταινίες, από την εποχή που πέθανε ο Ντράγιερ.»
Λίγο πριν το τέλος της νέας, πρώτης μετά από 30 ολόκληρα χρόνια και μόλις τέταρτης συνολικά ταινίας του Βίκτορ Ερίθε με τον - εύκολο να σε ξεγελάσει για την αμφισημία του - τίτλο «Κλείσε τα Μάτια σου», η μαγεία του σινεμά γίνεται και πάλι η μεγάλη πρωταγωνίστρια του θρυλικού Ισπανού σκηνοθέτη.
Μοχλός ενηλικίωσης, αναμόχλευσης της μνήμης, αρχειοθέτησης της ιστορίας (με μικρό και μεγάλο γιώτα) και τελικά λύση σε (σχεδόν) κάθε ανθρώπινο πρόβλημα, ο κινηματογράφος ήταν πάντα για τον Ερίθε, και εδώ, στο πιο κομβικό σημείο της καριέρας και της ζωής του ακόμη περισσότερο, μια σανίδα σωτήριας, το μοναδικό πράγμα που δεν αμφισβήτησε ποτέ, η μόνη σιγουριά σε έναν κόσμο πιο αβέβαιο και από την ανθρώπινη φύση, η μόνη ύπαρξη μέσα σε έναν κόσμο ανυπαρξίας.
Σκηνή από την ταινία
Το «Κλείσε τα Μάτια σου» ξεκινάει στην Γαλλική εξοχή το 1947, εκεί όπου ένας ηλικιωμένος εξόριστος της Ισπανίας του Φράνκο, στην ασφάλεια μιας έπαυλης με το όνομα «Ο Θλιμμένος Βασιλιάς», ζητάει από έναν πολιτικό του σύντροφο του να αναζητήσει για χάρη του, τη χαμένη κόρη του στη Σανγκάη. Το παιχνίδι ανάμεσα στους δύο άντρες είναι γοητευτικό, τρομακτικό, μοιάζει με έναν ανοιχτό λογαριασμό που αναζητά κλείσιμο. Το βλέμμα του ηλικιωμένου άντρα κρύβει αυτοπεποίθηση αλλά και φόβο, του αυτόκλητου ντετέκτιβ τραγωδία και πείσμα.
Εκεί θα τους αφήσουμε, για να μεταφερθούμε στο 2012 και να μάθουμε πως αυτή η σκηνή δεν ήταν παρά η τελευταία που γυρίστηκε από μια ταινία με τον (βαρυσήμαντο, όσο και βαθιά συγκινητικό) τίτλο «Το Βλέμμα του Αποχαιρετισμού». Η παραγωγή σταμάτησε και η ταινία δεν ολοκληρώθηκε ποτέ, όταν ο πρωταγωνιστής, Χούλιο Αρένας (ο άντρας που θα αναζητούσε την κόρη του «Βασιλιά») εξαφανίστηκε κάτω από αδιευκρίνιστες συνθήκες, αφήνοντας πίσω του μια γραμμή μυστηρίου και τον σκηνοθέτη της ταινίας, Μιγκέλ Γκαράι, να εισχωρεί χωρίς επιστροφή στη μαύρη τρύπα μιας υπαρξιακής αναζήτησης του ίδιου του εαυτού.
Σκηνή από την ταινία
Ο Βίκτορ Ερίθε δεν κρύβει την «φουσκωμένη» αυτοβιογραφική φλέβα που τη βλέπεις να διατρέχει όλη τη ραχοκοκκαλιά αυτής της τελευταίας του (!) ταινίας.
Ο σκηνοθέτης Μιγκέλ Γκαράι, με τα γκρίζα του μαλλιά, τη βαθιά μελαγχολία στο βλέμμα, αλλά και την παιδική ανυπομονησία «για την επόμενη σκηνή», είναι ο εαυτός του. Ο Ισπανός σκηνοθέτης που χρεώθηκε με τον τίτλο μιας από τις καλύτερες ταινίες ενηλικίωσης στην ιστορία του σινεμά και έκτοτε σαν να προσπάθησε να ξεπεράσει τον εαυτό του, διασχίζοντας κενούς τόπους και χρόνους, συγκρουόμενος μετωπικά διαρκώς με το εμπορικό σινεμά αλλά και την ψηφιακή εποχή που η ομορφιά της δεν τον γοήτευσε παρά μόνο ως μέσο «αποθήκευσης» των αναμνήσεων, ποτέ σε καλύτερη ανάλυση από το φιλμ, ποτέ χωρίς τη φθορά του χρόνου που δίνει τελικά στα πράγματα την πραγματική τους «αθανασία».
Το «Πνεύμα του Μελισσιού» του 1973, αυτή η τόσο ιδιοσυγκρασιακή ταινία, ποτισμένη από σινεφιλικό «αίμα» και με ανάσα πολιτικού μαγικού ρεαλισμού, θα αρκούσε για να χρίσει τον Βίκτορ Ερίθε έναν από τους σπουδαιότερους Ευρωπαίους σκηνοθέτες όλων των εποχών. Τα 50 ακριβώς χρόνια που την χωρίζουν από το «Κλείσε τα Μάτια σου» είναι ο (μισός) αιώνας της ιστορίας του κόσμου, όπως ο Βίκτορ Ερίθε - προσοχή - δεν θέλησε ποτέ να αφηγηθεί.
Με ρυθμούς που καταλήγουν να σε κάνουν ή αστείο ή μύθο, ο Βίκτορ Ερίθε, γύρισε την επόμενη ταινία του μετά το θρίαμβο του «Πνεύματος του Μελισσιού» μια δεκαετία μετά - ο «Νότος» του 1983 παραμένει μια ταινία για να ανακαλυφθεί ξανά και ξανά από οποιαδήποτε νεότερη γενιά. Και χρειάστηκε άλλα δέκα για ακόμη μια, τεκμηρίωσης αυτή τη φορά, το «The Quince Tree Sun» για τον ζωγράφο Αντόνιο Λοπέζ Γκαρσία. Τριάντα χρόνια μετά, το «Κλείσε τα Μάτια σου» έρχεται για να υπενθυμίσει πως κανένας καλλιτέχνης δεν σταματάει ποτέ να δημιουργεί αλλά και πως ένα συμπαγές έργο δεν χρειάζεται «ικανό» αριθμό ταινιών για να αποκτήσει ειδικά χαρακτηριστικά, αναγνωρίσιμες μορφολογίες, εμμονές και εμμονοληψίες που στην περίπτωση του Ερίθε (δεν) εξαντλούνται στο βάσανο του καλλιτέχνη - δημιουργού, χαμένου οριστικά ανάμεσα στη συναρπαστική χαοτική συντεταγμένη της έμπνευσης και της βιωματικής εκτέλεσης.
Από τα γυρίσματα της ταινίας
Σε μια ταινία που ξεγελά όχι μόνο για το genre της, αλλά και τις τελικές της προθέσεις, το «Κλείσε τα Μάτια σου» δεν είναι παρά η αυτοβιογραφία του Ερίθε - και κάθε αφοσιωμένου δημιουργού. Μια οριστική απάντηση στο τι απέγινε αυτός ο σκηνοθέτης που τόσοι αναφέρουν ως επιρροή και τόσοι αναζητούν σαν αγνοούμενο του Ερυθρού Σταυρού, χωρίς να γνωρίζουν πως το αποτύπωμα του δεν χρειάζεται επικήρυξη. Στην πραγματικότητα το «Κλείσε τα Μάτια σου» είναι ένα ακόμη κεφάλαιο της ίδιας ταινίας που γυρίζει τόσα χρόνια ο Ισπανός δημιουργός, στην οποία πρωταγωνιστούν ακριβώς οι ίδιοι ήρωες και στο κέντρο βρίσκεται το σινεμά. Στην οποία ανιχνεύεται με όρους απλούς (και όχι απλοϊκούς) η διάδραση ανάμεσα στο μύθο και την πραγματικότητα, ανάμεσα στην αφήγηση και την αναπαραγωγή της, ανάμεσα στην ανάμνηση και αυτό που πραγματικά συνέβη και κυρίως ανάμεσα στο χρόνο και τη σύλληψη του από την ανθρώπινη κατάσταση.
Αναζητώντας μέσα στην ταινία τον ηθοποιό που χάθηκε μυστηριωδώς (μη γελιέστε, τον εαυτό του αναζητά), ο «σκηνοθέτης» θα μπει μέσα σε μια κάψουλα του χρόνου, θα ανοίξει κουτιά με αναμνηστικά, θα ξαναμπεί σε χώρους με στοιβαγμένες μπομπίνες, θα ακούσει τον ήχο του προβολέα να πάλλεται σχεδόν πάνω στα καρέ του φιλμ. Καθώς πλησιάζει σε μια λύση του μυστηρίου, θα βρεθεί και ο ίδιος αντιμέτωπος με τα δικά του χαμένα όνειρα, τις φιλοδοξίες που έμειναν στη μέση, αλλά κυρίως την ίδια του τη θέση μέσα στην ιστορία (με γιώτα μικρό και γιώτα κεφαλαίο).
Και είναι σε εκείνο το σημείο που ο Ερίθε ενώνει μια τηλεοπτική εκπομπή με μυστήρια που αναζητούν λύση με το «Ρίο Μπράβο» του Χάουαρντ Χοκς (σε μια απύθμενα συγκινητική στιγμή που ο σκηνοθέτης της ταινίας τραγουδάει το «My Rifle, My Pony and Me» του Γουίλι Νέλσον) και την Ανά Τόρεντ - το κοριτσάκι του «Πνεύματος του Μελισσιού» - με τον σημερινό εαυτό της, μετατρέποντας μια ταινία που διαθέτει την ίδια αινιγματική γοητεία με όλες τις προηγούμενές του, εδώ με ψήγματα μιας μικρής ελεγείας για οτιδήποτε είναι για τον καθένα το… τέλος.
O Βίκτορ Ερίθε με την Ανα Τόρεντ στα γυρίσματα της ταινίας
Η «νοσταλγία» του Ερίθε για το άρωμα, την υφή και τη φθορά του φιλμ (μέσα στην ταινία σχεδόν αγγίζεις την εύθραυστη επιφάνεια του σελιλόιντ) θα έμοιαζε, υπό συνθήκες, με μια παρωχημένη θεώρηση ενός σκηνοθέτη που τον ξεπέρασε η εποχή του. Ναι, μπορεί να δεις έτσι το «Κλείσε τα Μάτια σου » και να μην αφήσεις στον σαγηνευτικό ρυθμό του να σε παρασύρει σε κάτι απείρως πιο υπαρξιακό, σχεδόν συλλογικά βιωματικό. Θα έχεις χάσει τη διάφανη και καίρια ανάγνωση ενός σκηνοθέτη για τον (μοναδικό) τρόπο με τον οποίο το σινεμά παραμένει η μοναδική οδός για να γράψεις, να ανασυνθέσεις, να «διορθώσεις» την Ιστορία. Για τον μαγικό τρόπο που έχουν οι ταινίες να αναζητούν το χαμένο χρόνο και ενδεχομένως να του δίνουν διαστάσεις ελαστικότητας που κάνουν μισό αιώνα να μοιάζει με μια στιγμή και μια ταινία για το παρελθόν απόλυτα σημερινή. Oπως είναι το «Κλείσε τα Μάτια σου».
Το «Κλείσε τα Μάτια σου» προβάλλεται στις 3 Νοεμβρίου στις 22.30 στο Ολύμπιον και στις 12 Νοεμβρίου στις 21.00 στην αίθουσα Τώνια Μαρκετάκη.
Στο 64ο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης, που φέτος διεξάγεται από τις 2 μέχρι και τις 12 Νοεμβρίου, η ευθεία γραμμή που ενώνει το έργο του Βίκτορ Ερίθε βρίσκει σημείο συνάντησης με την ιστορία του Φεστιβάλ. Εκτός από το «Κλείσε τα Μάτια σου» στο Φεστιβάλ θα παρουσιαστεί και το «Πνεύμα του Μελισσιού» σε μια ειδική προβολή, αφιερωμένη στον Μισέλ Δημόπουλο, ο οποίος αγαπούσε την ταινία και τον δημιουργό της. Στην ειδική έκδοση που είχε κυκλοφορήσει από το Φεστιβάλ το 2004, τον είχε περιγράψει με τα παρακάτω λόγια: «O Βίκτορ Ερίθε, αυτός ο τελειομανής κι ακριβοθώρητος του κινηματογράφου, είναι ένας σπάνιος δημιουργός που η οικουμενικότητά του, αλλά και η μοναδικότητα και το σπαρακτικό στοιχείο των ταινιών του προκαλούν πάντα την προσοχή, τον θαυμασμό και την απόλαυση».
