Σε έναν κόσμο καταιγιστικής ταχύτητας, στον οποίο οι πληροφορίες καταναλώνονται πιο γρήγορα από ό,τι παράγονται και (στο χώρο του παγκόσμιου σινεμά) χιλιάδες ταινίες διεκδικούν κάθε χρόνο λίγο χώρο για να …ανασάνουν στο φεστιβαλικό κύκλωμα και στην εμπορική διανομή, ο κινηματογράφος του Φιλιππινέζου Λαβ Ντίαζ παραμένει τις τρεις τελευταίες δεκαετίες ένα μοναδικό φαινόμενο.
Αγαπητός, διάσημος ή διαβόητος (διαλέγετε και παίρνετε) για την τιτάνια διάρκεια των ταινιών του (κατά μέσο όρο 4 ώρες, αν κι έχει φτάσει μέχρι τις 11) και για έναν ελεγειακό ρυθμό, που τον έχει αναγάγει σε έναν από τους ταγούς του κινήματος του slow cinema, o Ντίαζ σε κάθε ταινία του πειραματίζεται με τα κινηματογραφικά είδη (από επιστημονική φαντασία μέχρι μιούζικαλ) και επισκέπτεται την πολύπαθη ιστορία της χώρας του, πάντα με τους δικούς του αισθητικούς, πολιτικούς και κοινωνικούς όρους, δημιουργώντας ένα μοναδικό σύμπαν, μέσα στο οποίο το συλλογικό τραύμα αναζητά την επούλωση και έννοιες όπως ενοχή και συγχώρεση αποκτούν οικουμενικές και πανανθρώπινες διαστάσεις.
Βραβευμένος με το Χρυσό Λιοντάρι στην Βενετία το 2016 για την συγκλονιστική «Γυναίκα που Εφυγε» (η οποία προβλήθηκε στην Ελλάδα μία και μοναδική φορά από το Flix στη Στέγη το Μάρτιο του 2017) και με δεκάδες ακόμα διακρίσεις στα σημαντικότερα φεστιβάλ του κόσμου, όπου το αναπόφευκτα εχθρικό προς τις εμπορικές επιταγές της διανομής σινεμά του βρίσκει το φυσικό του καταφύγιο, ο Ντίαζ επισκέφθηκε την Αθήνα στο πλαίσιο του 12ου Φεστιβάλ Πρωτοποριακού Κινηματογράφου της Αθήνας, όπου η τελευταία του ταινία «H ιστορία του Χα» («Historya ni Ha»), μια υπαρξιακή Οδύσσεια ενός εγγαστρίμυθου καλλιτέχνη στης ενδοχώρα της πατρίδας του και της Ιστορίας, συμμετέχει στο Διαγωνιστικό πρόγραμμα, και το Flix είχε την τιμή να μιλήσει μαζί του σχεδόν για τα …πάντα, σε μια συνέντευξη της οποίας η απομαγνητοφώνηση είχε τη διάρκεια μιας τυπικής ταινίας του.
Ας ξεκινήσουμε από την τελευταία σας ταινία. Γιατί ο πρωταγωνιστής είναι εγγαστρίμυθος;
Η αρχική ιδέα για την ταινία ήταν η λειτουργία των λέξεων στη ζωή μας. Εχουν ακόμα επίδραση στη ζωή μας ή είναι ένα ακόμα καταναλωτικό αγαθό. Αρχικά σκέφτηκα ο κεντρικός ήρωας να είναι συγγραφέας, μετά ένας δημαγωγός. Αλλά στο τέλος μου ήρθε η έμπνευση για τον εγγαστρίμυθο, γιατί συνδυάζει την επέκταση του εαυτού, τη δημιουργία ενός alter ego, την εξωτερική υπόσταση της ανθρώπινης φωνής.
Έχουν οι λέξεις μια ανεξάρτητη ζωή από τον ομιλητή τους;
Η κούκλα είναι ένας πολύ σκοτεινός τρόπος για να επικοινωνήσει ο κεντρικός ήρωας με μια κοινωνία που δεν καταλαβαίνει. Είναι ένας ποιητής, πρώην σοσιαλιστής, που έχει χάσει την πίστη του στις λέξεις και ψάχνει το σύνδεσμο με τον εξωτερικό κόσμο. Αναζητά την προστασία μέσα από μια άλλη οντότητα, την οποία κατοικεί. Αλλά κάθε λέξη που εκφέρουμε είναι γενικά μια μορφή υποκριτικής στην οποία όλοι επιδιδόμαστε για να επιβιώσουμε.
Και μέσα σε αυτό στον κόσμο τι ρόλο παίζει η σιωπή; Στις ταινίες καταλαμβάνει σημαντικό ρόλο.
Η σιωπή είναι ένα κενό, ένα πολύ σημαντικό διάστημα μέσα στο χρόνο, που ειρωνικά αντηχεί και εμπεριέχει περισσότερες λέξεις και ήχους από όσους μπορούμε να φανταστούμε. Αντανακλά όσα έχουν προηγηθεί και όσα έπονται. Μπορεί να γίνει μια επαναστατική πράξη. Εχεις μιλήσει ποτέ με πολιτικούς; Χρησιμοποιούν συνεχώς λέξεις, δεν σε αφήνουν να πάρεις ανάσα, να σκεφτείς όσα λένε. Φοβούνται τη σιωπή ανάμεσα στις λέξεις. Συνεχίζουν μόνο να μιλάνε. Αυτή είναι η επιβολή της εξουσίας μέσω του ήχου και των λέξεων. Η δικτατορία της ρητορικής που δεν σε αφήνει να υποχωρήσεις και να αναστοχαστείς.
Αυτή η υπνωτιστική λειτουργία του λόγου βρίσκει έκφραση στο κυρίαρχο μοντέλο του αφηγηματικού σινεμά;
Είναι μία συνταγή κι αυτή, του συνεχούς βομβαρδισμού με ήχους και πληροφορίες. Ένας τρόπος χειραγώγησης της σκέψης. Εκκωφαντική μουσική και διαρκής επανάληψη, κατάργηση του ήχου και δημιουργία ηχοτοπίων. Τα πάντα είναι μουδιασμένα, ακόμα και η σκέψη.
Το κυρίαρχο εμπορικό μοντέλο θέλει σύντομες διάρκειες για περισσότερα κέρδη. Αλλά ο κινηματογράφος δεν είναι μόνο διανομή και αγορά, αλλά αισθητική και κουλτούρα. Μου είναι επώδυνο να μιλάω με διανομείς. (γέλια) Ευτυχώς δεν είναι όλα μέρος της μηχανής και δεν δουλεύουμε όλοι γι’ αυτή. Κάποιοι βλέπουμε το σινεμά ως ένα μέρος του διαρκούς δημοσίου διαλόγου για την ανθρώπινη κατάσταση. Κι αυτό δεν εξαργυρώνεται.»
Οι ταινίες σας έχουν μια ξεκάθαρη πολιτική θέση απέναντι στην Ιστορία της χώρας σας. Είστε ένας από τους πιο πολιτικοποιημένους σκηνοθέτες παγκοσμίως.
Κατάγομαι από μια βασανισμένη χώρα και το θεώρησα από την αρχή της καριέρας μου ευθύνη μου να αναδείξω τα πολιτικά προβλήματα στις Φιλιππίνες και να πάρω θέση. Ακόμα και τώρα, περισσότερο από ποτέ, που ο γιος του δικτάτορα Μάρκος κατέλαβε την εξουσία, δεν υπάρχει περιθώριο για εφησυχασμό. Όταν η καθημερινότητά σου επηρεάζεται καθημερινά από την κρατική ασυδοσία, δεν μπορείς να υποχωρήσεις.
Αντιμετωπίζετε προβλήματα με την κυκλοφορία των ταινιών σας στις Φιλιππίνες;
Οχι. Το παράδοξο στη χώρα μου είναι ότι όλοι είναι ανέμελοι. Ανέμελοι και απρόσεκτοι. Δεν μαθαίνουμε από το παρελθόν μας. Αντιμετωπίζω εμπόδια από την κρατική μηχανή, γρεαφειοκρατικά και μη, αλλά με ανεπίσημο τρόπο. Σε μια χώρα με τόσο πλούσια πολιτιστική παραγωγή κατά της δικτατορίας και της αποικιοκρατίας, ταινίες, βιβλία, ποίηση, είναι ντροπιαστικό να μη μαθαίνουμε από τα λάθη του παρελθόντος και να τα επαναλαμβάνουμε. Το 80% του πληθυσμού αγνοεί τι συμβαίνει, είναι βουβό και μουδιασμένο, επαναπαυμένο σε μια φαλκιδευμένη ιδέα περί ασφάλειας. Είναι δύσκολο να μη νομίζεις πως έχεις ήδη αποτύχει. Γι’ αυτό υπάρχει μεγάλο κύμα μετανάστευσης, ειδικά από καλλιτέχνες, ακτιβιστές και ενημερωμένους συμπολίτες μου.
Αισθάνεστε ποτέ κουρασμένος, στα πρόθυρα να τα παρατήσετε όλα;
Ναι, είναι εύκολο να γυρίσεις την πλάτη σου στα πάντα, αλλά αυτή η κατάσταση σου δίνει και μια περίεργη ενέργεια να συνεχίσεις να αντιστέκεσαι και να μάχεσαι. Παίρνω αγκαλιά τα παιδιά μου και τα εγγόνια μου και αυτό μου δίνει δύναμη να συνεχίσω. Το σινεμά, η ποίηση, οι λέξεις που λέγαμε στην αρχή, μπορούν ακόμα να κάνουν τη διαφορά.
Σας έχει περάσει ποτέ από το μυαλό ότι οι ταινίες σας, τόσο πλούσιες σε λεπτομέρειες από την κουλτούρα της χώρας σας, δεν είναι φιλικές στον Δυτικό θεατή;
Θα μπορούσα να κάνω πιο εύκολες τις ταινίες μου, αλλά προτιμώ τον σωκρατικό τρόπο του να αφήνω το θεατή να βουτήξει στο έργο και να συλλέξει ό, τι μπορεί και θέλει να ερευνήσει. Στο Βερολίνο μετά το Lullaby For A Sorrowful Mystery πολλοί θεατές πελάγωσαν, απορούσαν για διάφορα στοιχεία και έδινα εξηγήσεις, όπου μπορούσα. Αυτό που θέλω, ωστόσο, είναι πιο απαιτητικούς και ενεργητικούς θεατές. Το κοινό είναι σημαντικό στοιχείο του δημόσιου διαλόγου μιας ταινίες, αυτό βιώνει το έργο και πρέπει να συμμετάσχει. Δεν πιστεύω σε ένα σινεμά που σε κάνει να ξεχνάς τα προβλήματά σου, αλλά σε ένα σινεμά που σου τα υπενθυμίζει.
Το έργο σας είναι τόσο συνυφασμένο με τις Φιλιππίνες που με κάνεις να απορώ αν θέλετε ή έχετε σκεφτεί να σκηνοθετήσετε αλλού.
Φυσικά, αλλά δεν υπάρχει πρόταση ακόμα. (γέλια) Όχι, πλάκα κάνω, υπάρχει μία πρόταση από την Πορτογαλία, αλλά ακόμα δεν ξέρω. Ίσως ξεκινήσουμε τα γυρίσματα τον Αύγουστο.
Θα ακολουθήσετε το ίδιο σκηνοθετικό στιλ;
Φυσικά, η γλώσσα μου είναι παγκόσμια. Φέρτε μου σας παρακαλώ μια ελληνική ιστορία. (γέλια)
Θα είχε ενδιαφέρον μια αρχαία ελληνική τραγωδία από εσάς.
Και οι ταινίες από εκεί είναι επηρεασμένες. Όλα ξεκίνησαν από εσάς και αφηγηματικά ακολουθούν τα διδάγματα από τις τραγωδίες.
Τα τελευταία χρόνια έχετε πειραματιστεί με διάφορα είδη, την επιστημονική φαντασία, το μιούζικαλ, το μεταφυσικό θρίλερ. Πώς εμπλουτίζει αυτό το έργο σας;
Τα είδη δεν είναι τίποτε άλλο από αφηγηματικές και στιλιστικές φόρμες. Διευκολύνουν την αφήγηση μιας ιστορίας. Είμαι ανοιχτός στα πάντα όταν πρόκειται να αφηγηθώ μια ιστορία. Μέχρι και στοιχεία Kung-fu μπορώ να ενσωματώσω, αν αυτό εξυπηρετεί αυτό που θέλω να πω. (γέλια)
Επομένως τι είναι αυτό από το οποίο αντλείτε έμπνευση; Ποια είναι εκείνη η σπίθα που σηματοδοτεί την έναρξη της δημιουργικής διαδικασίας;
Όλα είναι πολύ ρευστά. Στην αρχή είναι μια ιδέα, ίσως ένας διάλογος ή ένα γεγονός. Μετά γύρω από αυτά γεννιέται ένας ήρωας. Και κάπως έτσι χτίζεται σιγά σιγά ένα σύμπαν. Στο Century of Birthing όλα προέκυψαν από την είδηση ότι ένας τυφώνας πρόκειται να πλήξει τις Φιλιππίνες. Πολλές φορές γυρίζω μία σκηνή χωρίς να ξέρω αν είναι η αρχή ή το τέλος μιας ταινίας.
Ολο αυτό πρέπει να συνεπάγεται και πολύ αυτοσχεδιασμό κι αυθορμητισμό στα γυρίσματα.
Φυσικά. Ανακαλύπτω πράγματα καθημερινά. Δεν έχω storyboards, το σενάριο ξεκινάει από λίγες σελίδες και αυξάνεται γεωμετρικά, όπως και οι διάρκειες των ταινιών μου (γέλια) Γράφω καθημερινά, κυρίως τις νύχτες. Χάνω πολύ συχνά τον ύπνο μου.
Δεν βλέπω τις ταινίες μου ως ξεχωριστές οντότητες, αλλά είναι όλες κομμάτια του ίδιου έργου που θα συνεχίζεται και θα εξελίσσεται μέχρι να ολοκληρωθούν όλα όσα θέλω να πω. Ακόμα κι όταν βλέπω τις παλιότερες ταινίες μου σκέφτομαι ότι θα μπορούσα να τις εμπλουτίσω περισσότερο. Εξακολουθώ να επιδιώκω το διάλογο και να προχωρώ αναζητώντας την αλήθεια.»
Τι σας τράβηξε στη μεγάλη διάρκεια; Πότε καταλάβατε ότι αυτό θα είναι ένα από τα συστατικά στοιχεία του οράματός σας;
Το «Batang West Side» είναι η πρώτη ταινία που μπορώ να πω ότι είναι χαρακτηριστικά δική μου. Προβλήθηκε το 2000, αλλά πέντε χρόνια πριν είχα αρχίσει τα γυρίσματα του Evolution of a Philipino Family. Τελικά χρειάστηκαν δέκα χρόνια για να ολοκληρωθεί και η τελική διάρκεια έφτασε τις δέκα ώρες. Σε όλο αυτό το διάστημα γύρισα και άλλες ταινίες. Με αυτό τον τρόπο συνειδητοποίησα ότι μου δίνεται η δυνατότητα να γυρίζω αυθόρμητα τις ιδέες μου και να τις αφήνω να εξελίσσονται μέσα στο χρόνο, χωρίς να δεσμεύομαι από deadlines και οικονομικούς περιορισμούς. Υπάρχει μεγάλη ελευθερία σε αυτό τον τρόπο κινηματογράφησης. Βοηθούν και οι φτηνές κάμερες. Ίσως και η μικρή φήμη που έχω αποκτήσει με τα χρόνια. (γέλια)
Πρέπει να απαιτεί όμως μεγάλη αφοσίωση από τους ηθοποιούς σας, πολλοί από τους οποίους είναι ερασιτέχνες.
Επιλέγω ηθοποιούς που είναι φίλοι μου και καταλαβαίνουν τους ρυθμούς μου. Συνήθως τους ρωτάω αυθόρμητα αν θέλουν να λάβουν μέρος και ευτυχώς με ακολουθούν αμέσως. Οι ερασιτέχνες επιλέγονται κατά τη διάρκεια των γυρισμάτων και διαθέτουν μια ωμή και ακατέργαστη δύναμη που έρχεται σε αντίθεση με την τεχνική των επαγγελματιών και αυτή η σύγκρουση δίνει μια αυθεντικότητα στα συναισθήματα.
Σε έναν μετα-αποικιακό κόσμο, πώς βοήθησε το σινεμά χώρες σαν τις Φιλιππίνες να ανακτήσουν τη χαμένη τους ταυτότητα;
Το σινεμά έχει βοηθήσει πολλές χώρες να επουλώσουν το τραύμα της αποικιοκρατίας τις τελευταίες δεκαετίες. Ο αφρικανικός κινηματογράφος το κάνει, οι χώρες της νοτιοανατολικής Ασίας, όπως η δική μου. Αποκαλύπτεται η δική μας οπτική γωνία, πώς βιώσαμε εμείς την κυριαρχία, τι μας επιβλήθηκε μετά από 300 χρόνια καταπίεσης. Ακόμα και το όνομά μου είναι ισπανικό, αν το σκεφτείς. (γελάει)
Εχω προσέξει το πλήθος των αγγλικών και ισπανικών λέξεων σε κάθε ταινία σας.
Αυτό είναι μία πτυχή του τραύματος που σας έλεγα. Η κυριαρχία ξεκινά από τη γλώσσα. Το μεγαλύτερο ποσοστό της λογοτεχνίας μας είναι στα αγγλικά. Οι τοπικές διάλεκτοι αντιμετωπίζονται ως κάτι κατώτερο. Τα συστημικά μέσα μαζικής ενημέρωσης μιλούν αγγλικά επίσης. Ακόμα και η ποιότητα των αγγλικών που ομιλούνται από τις κατώτερες και τις ανώτερες τάξεις είναι μια μορφή πολιτικού και κοινωνικού εξοστρακισμού.
Σας θεωρούν αν όχι πατέρα, τουλάχιστον ηγετική μορφή του κινήματος του slow cinema. Τι πιστεύετε πως προσφέρει στο θεατή ένα σινεμά μεγάλης διάρκειας που αργεί να ξεδιπλώσει την πλοκή του και ποιές είναι οι πιθανές πολιτικές προεκτάσεις του;
Το σινεμά αυτού του είδους είναι μία πράξη αντίστασης ενάντια στη λήθη και μια προσπάθεια ανάκτησης της ιστορικής ταυτότητας και της μνήμης. Αυτή η διαδικασία απαιτεί χρόνο, απαιτεί μία αποδόμηση και έναν επανασχηματισμό. Μία επαναφορά σε μία πρότερη κατάσταση, σε αυτό που έχει ξεχαστεί. Δεν ενδιαφέρεται για το κέρδος, αλλά επενδύει στην ανθρωπιά. Είναι βέβαια δύσκολο να επιβιώσει αυτό το σινεμά σε χώρους εκτός φεστιβάλ και κινηματογραφικών σχολών. Το κυρίαρχο εμπορικό μοντέλο θέλει σύντομες διάρκειες για περισσότερα κέρδη. Αλλά ο κινηματογράφος δεν είναι μόνο διανομή και αγορά, αλλά αισθητική και κουλτούρα. Μου είναι επώδυνο να μιλάω με διανομείς. (γέλια) Ευτυχώς δεν είναι όλα μέρος της μηχανής και δεν δουλεύουμε όλοι γι’ αυτή. Κάποιοι βλέπουμε το σινεμά ως ένα μέρος του διαρκούς δημοσίου διαλόγου για την ανθρώπινη κατάσταση. Κι αυτό δεν εξαργυρώνεται.
Θα μπορούσα να κάνω πιο εύκολες τις ταινίες μου, αλλά προτιμώ τον σωκρατικό τρόπο του να αφήνω το θεατή να βουτήξει στο έργο και να συλλέξει ό, τι μπορεί και θέλει να ερευνήσει. Αυτό που θέλω, ωστόσο, είναι πιο απαιτητικούς και ενεργητικούς θεατές. Το κοινό είναι σημαντικό στοιχείο του δημόσιου διαλόγου μιας ταινίες, αυτό βιώνει το έργο και πρέπει να συμμετάσχει. Δεν πιστεύω σε ένα σινεμά που σε κάνει να ξεχνάς τα προβλήματά σου, αλλά σε ένα σινεμά που σου τα υπενθυμίζει.»
Ακόμα όμως και στα φεστιβάλ οι ταινίες σας αντιμετωπίζονται από τους διοργανωτές με αμηχανία.
Φυσικά, ασκούνται κι εκεί πιέσεις να περιορίσω τη διάρκεια στις ταινίες μου, γιατί η προβολή μίας ισοδυναμεί χρονικά με την προβολή τριών άλλων. Συνήθως με ρωτάνε ευγενικά τι μπορώ να κόψω (γέλια), αλλά απαντώ εξίσου ευγενικά ότι με τιμά η πρόθεση να με εντάξουν στο πρόγραμμά τους, εγώ όμως δεν συμβιβάζομαι. Αν τη θέλετε έτσι όπως είναι, ευχαρίστως να σας την προσφέρω. (γέλια)
Πώς αντιδράσατε όταν κερδίσατε το Χρυσό Λιοντάρι στην Βενετία;
Ηταν μια μεγάλη και ευχάριστη έκπληξη, δεν το περίμενα καθόλου. Χαίρομαι που τα μέλη της συγκεκριμένης κριτικής επιτροπής εκτίμησαν αυτό που ήθελα να πω. Παρ’ όλα αυτά ήταν μια εξαίρεση στη γενικότερη αμηχανία που περιέγραψα παραπάνω. Ακόμα και η Ιστορία του Χα αποσύρθηκε από το διαγωνιστικό του Λοκάρνο πέρυσι ξαφνικά γιατί η νέα διεύθυνση ήθελε ένα πιο φιλικό στο θεατή φεστιβάλ. Ευτυχώς που το BFI δεν είχε τέτοια θέματα και το ενέταξε στο φεστιβάλ του Λονδίνου.
Μπαίνετε ποτέ στον πειρασμό να κάνετε πιο εμπορικό σινεμά;
Φυσικά, έχω μία οικογένεια να θρέψω. Ενας παραγωγός στις Φιλιππίνες με προσέγγισε για μια ταινία με περισσότερη δράση και σκηνές σεξ (γέλια), αλλά του απάντησα ευγενικά ότι θα το σκεφτώ. Χαίρομαι που έχω πλέον την αναγνωρισιμότητα που ενδεχομένως κάνει τη χρηματοδότηση του έργου μου πιο εύκολη, αλλά με διευκολύνει πια να μιλάω πιο ανοιχτά, να διδάσκω, να ταξιδεύω. Ο αγώνας ενάντια στο σύστημα παραμένει, αλλά ευτυχώς έχει ανοίξει ο ορίζοντας.
Τι συμβολίζει το ασπρόμαυρο στις ταινίες σας;
Για μένα το ασπρόμαυρο είναι συστατικό στοιχείο του σινεμά μου. Είναι ο τρόπος που βλέπω το σύμπαν που θέλω να δημιουργήσω, κοινό αλλά διαφορετικό από αυτό που υπάρχει εκεί έξω. Αυτό δε σημαίνει πως δεν αγαπώ το χρώμα, αλλά το περιορίζω στη ζωγραφική μου. Είμαι πολύ ξεροκέφαλος ως προς αυτό. (γελάει)
Ποιές θεωρείτε τις βασικές αναφορές σας;
Μεγάλωσα διαβάζοντας Ντοστογιέφσκι, Τολστόι και Ρώσους συγγραφείς της εποχής. Κανείς δεν αποτύπωσε την πολυπλοκότητα του να είσαι άνθρωπος με τόσο υπαινικτικό και πολυεπίπεδο τρόπο όσο ο Ντοστογιέφσκι. Αυτό προσπαθώ να κάνω κι εγώ με τις ταινίες μου. Η ζωή είναι δύσκολη και σκληρή και η ανθρωπότητα είναι ένα εφιαλτικό μέρος. Τα κενά στις αφηγήσεις του Τολστόι, όλα τα βιβλία του θα μπορούσαν να είναι μικρότερα, αλλά όχι, αυτά τα κενά είναι απαραίτητα, χωρίς αυτά δεν υπάρχει τέχνη. Ακόμα και ο τρόπος που αποτραβήχτηκε στο τέλος της ζωής του από τα πάντα είναι για μένα αποκαλυπτικός. Ένας καλλιτέχνης που έζησε συνεπής προς το έργο του. Αυτό θέλω να γίνω κι εγώ.
Ποια είναι τα επόμενα σχέδια σας; Μπορούμε να περιμένουμε στο μέλλον ταινία με μεγαλύτερη διάρκεια από δέκα ώρες από εσάς;
Ολα εξαρτώνται από αυτό που θέλω να πω, από τους χαρακτήρες, από την ιστορία. Μπορώ να φτάσω και μέχρι τις 30-40 ώρες. (γέλια) Δεν βλέπω τις ταινίες μου ως ξεχωριστές οντότητες, αλλά είναι όλες κομμάτια του ίδιου έργου που θα συνεχίζεται και θα εξελίσσεται μέχρι να ολοκληρωθούν όλα όσα θέλω να πω. Ακόμα κι όταν βλέπω τις παλιότερες ταινίες μου σκέφτομαι ότι θα μπορούσα να τις εμπλουτίσω περισσότερο. Εξακολουθώ να επιδιώκω το διάλογο και να προχωρώ αναζητώντας την αλήθεια.
Αναζητήστε περισσότερες πληροφορίες για το 12ο Φεστιβάλ Πρωτοποριακού Κινηματογράφου της Αθήνας διεξάγεται φέτος από τις 25 Μαΐου μέχρι και τις 15 Ιουνίου σε όλες τις αίθουσες (και στο θερινό Λαΐς) της Ταινιοθήκης της Ελλάδος στο επίσημο site της Ταινιοθήκης και την επίσημη σελίδα της Ταινιοθήκης στο Facebook.
