«Οι λευκοί ακόμα με ρωτάνε γιατί ο Μούκι πέταξε τον κάδο στο παράθυρο. 20 χρόνια μετά, ακόμα με ρωτάνε», λέει ο Σπάικ Λι. Το έχει πει σε συνεντεύξεις, τοέχει πει και στον ηχητικό σχολιασμό της ταινίας στο DVD της Criterion Collection. «Ούτε ένας μαύρος άνθρωπος ποτέ, σε 20 χρόνια, κανείς μη λευκός άνθρωπος, δεν με έχει ρωτήσει το γιατί».
Σήμερα, πάνε περισσότερα από 30 χρόνια από την κυκλοφορία του εμβληματικού φιλμ «Κάνε το Σωστό», αλλά εικάζουμε πως ο Σπάικ Λι δεν θα είχε κάτι να προσθέσει στο παραπάνω απόσπασμα. Οι συνθήκες εξάλλου γύρω από την υποδοχή του φιλμ και της επικαιρότητας των θεματικών του, μοιάζουν νοσηρά, σουρεαλιστικά απαράλλαχτες.
O Σπάικ Λι στα γυρίσματα του «Κάνε το Σωστό»
Το «Κάνε το Σωστό», η τρίτη ταινία του 32χρονου τότε Μπρουκλινέζου σκηνοθέτη έκανε πρεμιέρα το 1989. Ο Ρότζερ Εμπερτ έγραφε σε ένα απόσπασμα για την έκδοση της Criterion Collection το 2001, πως μετά την προβολή στις Κάννες από όπου αποχώρησε σοκαρισμένος, έκανε προσπάθεια να αποφύγειπηγαδάκια όπου οι απόψεις ήδη έμοιαζαν ηφαιστειώδεις. «Μια Αμερικάνα κριτικός ήταν τόσο θυμωμένη που με κυνήγησε ως την έξοδο για να με πληροφορήσει πως “Αυτό το φιλμ καλεί τον κόσμο σε διαφυλετική βία!”», θυμάται ο κριτικός.
«Δεν νομίζω κάτι τέτοιο. Νομίζω πως είναι επίκληση στην ενσυναίσθηση, που από όλες τις ανθρώπινες ιδιότητες είναι εκείνη που αυτός ο περασμένος αιώνας μοιάζει να έχει ανάγκη περισσότερο», συμπληρώνει.
Η αντίδραση εκείνης της συναδέλφου δεν ήταν σαφώς απομονωμένη, μιας και η ταινία άνοιξε στην εποχή της εν μέσω τεράστιων αντιπαραθέσεων και αγχωμένων editorial γνώμης για το κατά πόσο θα σημάνει το τέλος του ευγενούς δυτικού πολιτισμού όπως τον ξέρουμε. Ή τον ξέραμε.
Δεν έχει και πολύ σημασία ο χρονικός προσδιορισμός γιατί έτσι κι αλλιώς ζούμε διαρκώς τις ίδιες καταστάσεις και απολύτως τίποτα δεν αλλάζει.
Η ταινία παρουσιάζεται με έναν τρόπο πλήρως αχρονική, εν μέρει επειδή δεν επιτρέπει ούτε είσοδο ούτε έξοδο στα δραματουργικά της στοιχεία (κανείς δεν έρχεται ούτε πηγαίνει πουθενά) κι εν μέρει επειδή πίσω από το πολύχρωμο πέπλο ιδρώτα, οργής και θλίψης, απλώνει ερωτήματα σε τόσο αγνά ηθική σφαίρα, που σε τραβάνε έξω από τον χρόνο τους. Το να αναρωτηθείς και μόνο αν ο Μούκι Eκανε Το Σωστό, αποτελεί ήδη μια απάντηση.»
Η ταινία ανακήρυξε πέραν πάσης αμφισβήτησης την άφιξη του Σπάικ Λι ως auteur, ενός σκηνοθέτη στυλιστικά αθυρόστομου όσο θεματικά άφοβου. Διαδραματίζεται κατά βάση στη διάρκεια μιας κολασμένα καυτής μέρας του καλοκαιριού σε μια γειτονιά του Μπρούκλυν όπου οι διαφυλετικές εντάσεις αποτελούν καθημερινότητα, όμως αυτό το καζάνι φτάνει σε σημείο βρασμού. Ο Μούκι (που τον παίζει ο ίδιος ο σκηνοθέτης) δουλεύει στην τοπική πιτσαρία του Σαλ (ο υποψήφιος για Οσκαρ Ντάνι Αϊέλο) έχοντας τις συναισθηματικές του ανησυχίες, και μια γειτονιά ολοζώντανη, χρωματιστή, φασαριόζικη, γεμάτη απολαυστικούς χαρακτήρες. Από τον Ρέιντιο Ραχίμ του αξέχαστου Μπιλ Ναν και τον Μπάγκιν’ Aουτ του απολαυστικά αγνώριστου Τζανκάρλο Εσπόζιτο, ως το δίδυμο των χαρακτήρων-γερασμένη συνείδηση της περιοχής, των Oσι Ντέιβιςκαι Ρούμπι Ντι (ως Ντα Μέιορ και Μάδερ Σίστερ, αντίστοιχα).
Το στόρι είναι εμπνευσμένο από περιστατικά αστυνομικής βίας εναντίον μαύρων συνανθρώπων μας (τα οποία και κατονομάζει στους τίτλους τέλους, και που νοητικά κάθε θεατής μπορεί να συμπληρώσει με όποιο έχει πιο πρόσφατο, γιατί έτσι κι αλλιώς αυτό είναι κάτι που εξακολουθεί να αποτελεί κανονικότητα για την Αμερική) όμως για το μεγαλύτερο μέρος του φιλμ ο Λι αφήνει κάθε τέτοια ευθεία αναφορά εκτός κάδρου.
Επιπλέον, το συντριπτικά μεγαλύτερο μέρος του φιλμ δεν αφορά καν κάποια κυριολεκτική έκφραση βίας, παρά αποτελεί σύνθεση από βινιέτες σαν κινούμενους πίνακες, με έντονα χρώματα-εκφράσεις της καυτής ατμόσφαιρας, μπροστά στους οποίους οι συνηθισμένοι κάτοικοι-χαρακτήρες της γειτονιάς μας συστήνονται και απλώς ζουν τη μέρα τους. Τα επεισόδια σπανίως σχηματίζουν κάποια ιδέα πλοκής. Στιλιζαρισμένοι διάλογοι και θεατρικοί μονόλογοι ανακοινώνουν ήρωες-ιδέες μπροστά σε ένα χρωματικά ζηωρό σκηνικό που αντιπροσωπεύει μια μικρή κοινωνία σε σημείο βρασμού. Oλοι αυτοί οι χαρακτήρες δεν βρίσκονται σε κίνηση, δεν πάνε κάπου, δεν εξελίσσονται- απλώς είναι , σαν αναγκασμένοι να ερμηνεύουν ξανά και ξανά την πιο κολασμένη τους μέρα σε θεατρικό μονόπρακτο για μια κοινωνία που αδυνατεί να εξελιχθεί.
Πίσω στο 1989, ο Σπάικ Λι μιλά στους New York Times κατά την κυκλοφορία της ταινίας στις αίθουσες. "Ηθελα να δημιουργήσω συζητήσεις για τον ρατσισμό επειδή πολλοί άνθρωποι έχουν το κεφάλι τους στην άμμο. Νιώθουν πως το πρόβλημα εξαλείφθηκε στα ‘60s όταν ο Λίντον Τζόνσον υπέγραψε μερικά έγγραφα". Πριν μερικά χρόνια στην Αμερική, πολλοί θα πίστευαν επίσης πως ο ρατσισμός γιατρεύτηκε επειδή εξελέγη ο Ομπάμα. Ο κοινωνικός ιστός επιλέγει πάντα να πιστεύει πως τα προβλήματα είναι ήδη λυμένα.»
Ο Λι φυσικά ξέρει τι κάνει: Δεν χρειάζεται καν να αναφερθεί σε συγκεκριμένες περιπτώσεις για να τραβήξει κανείς τη νοητική ευθεία που συνδέει την φαινομενικά τυχαία μέρα μιας φαινομενικά τυχαίας γειτονιάς με την μόνιμη κατάσταση διαφυλετικής έντασης, ανεξέλεγκτης αστυνομικής βίας και γενικευμένης οργής της αμερικάνικης κοινωνίας. Το πλαίσιο ανάγνωσης είναι πάντοτε εκεί, είτε κανείς το τοποθετήσει στην οθόνη με εικόνες και λόγια, είτε όχι.
Για την ακρίβεια, ο Σπάικ Λι πάει ακόμα ένα βήμα παραπέρα. Oταν το δράμα του έργου κορυφώνεται μέσα από μια καθηλωτικού στησίματος σκηνής κλιμάκωσης στην πιτσαρία του Σαλ, αντί να βασιστεί σε ψύχραιμη τονικότητα και ένα ρεαλισμό ύφους στη ματιά, εντείνει κάθε του προ-υπάρχουσα στiλιστική επιλογή. Χρησιμοποιεί το «Fight the Power» ως μουσικό μοτίβο και ακολουθεί το αίτημα της προσθήκης μαύρων ηρώων στον Hall of Fame τοίχο της πιτσαρίας του Σαλ μέσα σε ένα αποστομωτικής συνέπειας παράλογο κρεσέντο. Κάνει ακραία χρήση dutch angles της κάμερας και των έντονων χρωμάτων, κοιτάζοντας το ξέσπασμα της βίας μέσα από μια οπτική καμπ σουρεαλισμού.
«Ο Λι ουσιαστικά μετατρέπει το βασικό του καστ σε villains του Batman, δημιουργώντας την αίσθηση πως κάθε εμπλεκόμενος είναι εξίσου μανιακός»,γράφει ο Μάικ ΝτιAντζελο στο AV Club. «Είναι μια τεχνική που συνήθως χρησιμοποιείται είτε στον τρόμο είτε στο camp, υπονοώντας πως η φυλετική επιθετικότητα είναι κάποιου είδους ανίερο αμάλγαμα των δύο».
Καθώς τα αίματα ανάβουν στην τελευταία πράξη της ταινίας, η έκρηξη βίας οδηγεί στην εμπλοκή των αστυνομικών δυνάμεων. Την επόμενη πράξη της τραγωδίας την ξέρουμε ή πολύ απλά μπορούμε με ευκολία να τη φανταστούμε: Eνας άντρας πέφτει νεκρός, ένας από τους χαρακτήρες που είχαμε περάσει την ως τώρα διάρκεια του φιλμ αγαπώντας (τον ίδιο, αλλά και τον κόσμο που κατοικούσε), και αυτό είναι το φυτίλι που ήθελε ο δυναμίτης: Ακολουθεί ένα εκτός λογικής και εαυτού ξέσπασμα, με τους κατοίκους της γειτονιάς να καταστρέφουν την πιτσαρία του Σαλ όταν ο Μούκι δίνει το πρώτο έναυσμα.
«ΜΙΣΟΣ», φωνάζει εκτοξεύοντας τον κάδο, φαινομενικά τοποθετώντας την παρούσα κοινωνική συνθήκη στο κατάλληλο σημείο του διπόλου μίσους-αγάπης που ανέλυε κατά τη διάρκεια του φιλμ ο Ρέιντιο Ραχίμ. Υπήρξαν έκτοτε οι θεωρίες των φωνών της λογικής: Ο Μούκι το έκανε για να μετατοπίσει την οργή προς τα υλικά αγαθά (την πιτσαρία) προστατεύοντας έτσι τους ανθρώπους (τον Σάλ). Υπήρξαν φυσικά και τα ντιμπέιτ, για το αν ο Μούκι Εκανε Το Σωστό, αυτό για το οποίο ο Λι λέει ότι μόνο λευκοί έχουν απορία. Υπήρξαν βεβαίως και οι αντιδράσεις, σαν της συναδέλφου του Εμπερτ, ας πούμε. Στα έντυπα της εποχής, ο πολιτικός σχολιαστής Τζο Κλάιν του New York Magazine σε ένα πολυσυζητημένο editorial με τίτλο «Spiked!» υποστηρίζει πως η ταινία θα προκαλέσει βίαιες εξεγέρσεις (σε αντίθεση με την πραγματικότητα γύρω μας, που δεν δίνει ποτέ τέτοια εναύσματα), ενώ αρκετοί κριτικοί, ανάμεσά τους ο Ντέιβιντ Ντέμπι (του ίδιου εντύπου) απαιτούν ηθική καθαρότητα.
"Οπωσδήποτε δεν έχω τις απαντήσεις για τον ρατσισμό", έλεγε και τότε ο Σπάικ Λι. "Αλλά νιώθω πως προκειμένου να φτάσουμε στις απαντήσεις, πρέπει να κοιτάξουμε τα ζητήματα φυλής και σύγκρουσης και να πούμε πως τα πράγματα δεν είναι εντάξει. Για πολλούς λευκούς, υπάρχει η οπτική πως οι μαύροι έχουν τώρα ψήφο και μπορούν να είναι γείτονές μας άρα τελείωσε, δεν υπάρχει πια ρατσισμός. Αλλά όσο με αφορά, ο ρατσισμός είναι το πιο πιεστικό πρόβλημα στις Ηνωμένες Πολιτείες, και ήθελα η ταινία να φέρει το ζήτημα στο προσκήνιο, όπου ανήκει".»
Ο Σπάικ Λι στα γυρίσματα του «Do the Right Thing»
Δεκαετίες μετά, ο Σπάικ Λι μιλά ξανά στο New York Magazine για εκείνες τις πρώτες αντιδράσεις. «Μια από τις μεγαλύτερες κριτικές ήταν πως δεν είχα προσφέρει στην ταινία μια απάντηση για τον ρατσισμό, το οποίο είναι παρανοϊκό. Και ακόμα πιο παρανοϊκό είναι που άνθρωποισαν τον Τζο Κλάιν και τον Ντέιβιντ Ντένμπι ένιωθαν πως η ταινία θα προκαλούσε εξεγέρσεις», θυμάται.
«Νεαροί μαύροι άντρες θα μιμούνταν τον Μούκι και θα πέταγαν κάδους σε παράθυρα. Σα να λέγανε “Πώς τολμάς να βγάζεις αυτή την ταινία μες στο κατακαλόκαιρο: Ξέρεις πώς είναι αυτοί το καλοκαίρι, παίζεις με τη φωτιά”. Δεν τους κρατάω κακία. Αλλά αυτό ήταν 20 χρόνια πριν, και μιλά από μόνο του». Σε μια συνέντευξη το 2014 στο Rolling Stone αποκαλεί τέτοιες τοποθετήσεις ανήκουστες και, τελικά, ρατσιστικές. «Ακόμα με ενοχλεί», λέει. «Δεν θυμάμαι να λέει κανείς πως ο κόσμος θα βγει από το σινεμά και θα αρχίσει να σκοτώνει κόσμο επειδή είδε ταινίες με τον Αρνολντ Σβαρτσενέγκερ».
Πίσω στο 1989, ο Σπάικ Λι μιλά στους New York Times κατά την κυκλοφορία της ταινίας στις αίθουσες. «Ηθελα να δημιουργήσω συζητήσεις για τον ρατσισμό επειδή πολλοί άνθρωποι έχουν το κεφάλι τους στην άμμο. Νιώθουν πως το πρόβλημα εξαλείφθηκε στα ‘60s όταν ο Λίντον Τζόνσον υπέγραψε μερικά έγγραφα». Πριν μερικά χρόνια στην Αμερική, πολλοί θα πίστευαν επίσης πως ο ρατσισμός γιατρεύτηκε επειδή εξελέγη ο Ομπάμα. Ο κοινωνικός ιστός επιλέγει πάντα να πιστεύει πως τα προβλήματα είναι ήδη λυμένα.
(Κι ο καλλιτεχνικός, επίσης: Συμβολικά ή μη, τη χρονιά που το «Κάνε το Σωστό» δημιουργεί σεισμό αλλά δεν προτείνεται καν για Καλύτερη Ταινία στα Οσκαρ, το μεγάλο βραβείο κερδίζει ο «Σωφέρ της Κυρίας Νταίζη», μια ταινία που ο μόνος λόγος που θυμάται κανείς σήμερα είναι ως σύμβολο των “τα καταφέραμε, νικήσαμε τον ρατσισμό!” στουντιακών fluffs. Τουλάχιστον η Κιμ Μπέισινγκερ ήξερε από τότε.)
«Οπωσδήποτε δεν έχω τις απαντήσεις για τον ρατσισμό», έλεγε και τότε ο Λι. «Αλλά νιώθω πως προκειμένου να φτάσουμε στις απαντήσεις, πρέπει να κοιτάξουμε τα ζητήματα φυλής και σύγκρουσης και να πούμε πως τα πράγματα δεν είναι εντάξει. Για πολλούς λευκούς, υπάρχει η οπτική πως οι μαύροι έχουν τώρα ψήφο και μπορούν να είναι γείτονές μας άρα τελείωσε, δεν υπάρχει πια ρατσισμός. Αλλά όσο με αφορά, ο ρατσισμός είναι το πιο πιεστικό πρόβλημα στις Ηνωμένες Πολιτείες, και ήθελα η ταινία να φέρει το ζήτημα στο προσκήνιο, όπου ανήκει».
Ο Σπάικ Λι φυσικά ξέρει τι κάνει: Δεν χρειάζεται καν να αναφερθεί σε συγκεκριμένες περιπτώσεις για να τραβήξει κανείς τη νοητική ευθεία που συνδέει την φαινομενικά τυχαία μέρα μιας φαινομενικά τυχαίας γειτονιάς με την μόνιμη κατάσταση διαφυλετικής έντασης, ανεξέλεγκτης αστυνομικής βίας και γενικευμένης οργής της αμερικάνικης κοινωνίας. Το πλαίσιο ανάγνωσης είναι πάντοτε εκεί, είτε κανείς το τοποθετήσει στην οθόνη με εικόνες και λόγια, είτε όχι.»
Η ταινία παρουσιάζεται με έναν τρόπο πλήρως αχρονική, εν μέρει επειδή δεν επιτρέπει ούτε είσοδο ούτε έξοδο στα δραματουργικά της στοιχεία (κανείς δεν έρχεται ούτε πηγαίνει πουθενά) κι εν μέρει επειδή πίσω από το πολύχρωμο πέπλο ιδρώτα, οργής και θλίψης, απλώνειερωτήματα σε τόσο αγνά ηθική σφαίρα, που σε τραβάνε έξω από τον χρόνο τους. Το να αναρωτηθείς και μόνο αν ο Μούκι Eκανε Το Σωστό, αποτελεί ήδη μια απάντηση.
Οπως λέει κι ο Λι στον σχολιασμό, το σημείο-κλειδί ήταν ο θυμός του Μούκι και το να διερωτηθεί κανείςγια την εξέγερση σημαίνει πως αποτυγχάνει να δει τη διαφορά ανάμεσα στη ζημιά μιας ιδιοκτησίας και στον θάνατο ενός μαύρου άντρα. «Ανάμεσα στις πιο συγκλονιστικές επιδράσεις του φιλμ, οπωσδήποτε η πιο λεπτή και αποτελεσματική είναι ο τρόπος που οδηγεί ορισμένουςθεατές (όχι ρατσιστές, αλλά απερίσκεπτους ή απρόσεκτους ή διαποτισμένους με τις μη εξετασμένες αξίες της κοινωνίας μας) να συνειδητοποιήσουν πως έχουν δώσει μεγαλύτερη αξία σε μια πιτσαρία από ό,τι σε μια ανθρώπινη ζωή», γράφει ο Eμπερτ.
Το δίπολο προσεγγίσεων στην εξέγερση που διατρέχει το φιλμ, αντανακλά αυτή ακριβώς τη μη-απάντηση. Από την αρχή της ταινίας ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ και ο Μάλκολμ Χ παρουσιάζονται ως οι αντικρiστές κοσμοθεωρίες που -συμβολικά- κοσμούν και τα χέρια του Ρέιντιο Ραχίμ.Ο ένας μιλά για το αδιέξοδο της βίας, ο άλλος για την αναγκαιότητά της σε περίπτωση αυτοάμυνας. Ειρήνη/εξέγερση, αγάπη/μίσος. (Ο Μούκι στη Ψύχραιμη Θεωρία της προστασίας του ίδιου του Σαλ, ενεργεί ουσιαστικά ως αμάλγαμα των δύο.) Στο τέλος ο Ρέιντιο Ραχίμ είναινεκρός και οι δύο ηγέτες σε μια κοινή τους φωτογραφία, είναι εκείνοι τελικά οι μαύροι άντρες που βρίσκονται στον Wall of Fame της φλεγόμενης πιτσαρίας του Σαλ.
Οπως και με την περίπτωση του Μούκι, το ερώτημα από μόνο του σημαίνει πολλά. Το ηθικό βάρος του διλήμματος βαρύνει, πάντα, τον καταπιεστή.
«Μπορείς να μπεις σε φλογισμένη διαμάχη για το κατά πόσο έχουν στα αλήθεια υπάρξει και τόσες πολλές αλλαγές στα τελευταία 20 χρόνια. H μαύρη κατώτερη τάξη είναι μεγαλύτερη από ποτέ, και φαίνεται πως ίσως αποτελέσει σταθερό μέρος της κοινωνίας μας», λέει ο Σπάικ Λι.
Σε ποια από όλες τις παραπάνω περιόδους; Οπως και το «Κάνε το Σωστό», είναι από το 1989. Οπως και το «Κάνε το Σωστό», είναι μονίμως σύγχρονο.
