Στην απέραντη χιονισμένη στέπα της Ανατολίας, εκεί όπου υπάρχουν μόνο δύο εποχές - χειμώνας και καλοκαίρι - και η Φύση δεν προλαβαίνει να πρασινίσει, βίαια ξερή πριν καλυφθεί πάλι με πυκνό χιόνι, οι ήρωες της νέας ταινίας του Νουρί Μπιλγκέ Τζειλάν αναζητούν ένα χώρο να ανήκουν, ένα νόημα για να συνεχίσουν, μια δική τους εποχή μέσα στην οποία - ξεγελώντας τη νομοτέλεια - θα μπορέσουν να ανθίσουν. Ο Σαμέτ, ωστόσο, δεν ελπίζει πια. Το μόνο που θέλει είναι να φύγει επιτέλους από το χωριό στο οποίο έχει εγκλωβιστεί, περιμένοντας μια μετάθεση στην Κωνσταντινούπολη μετά το τέλος της υποχρεωτικής μετάθεσής του. Δάσκαλος σε ένα δημοτικό σχολείο με μεγάλο ποσοστό κουρδικού πληθυσμού, κάνει όσα ορίζει το λειτούργημα του, αλλά αντιμετωπίζει την εργασιακή καθημερινότητά του μάλλον με αδιαφορία και κυνικότητα και μοναδικά ψήγματα αληθινής εσωτερικής αναζήτησης και όποιου συναισθηματισμού τις υπέροχες φωτογραφίες που βγάζει από τη ζωή στην Ανατόλια και την προτίμηση που έχει για μια μαθήτρια, τη Σεβίμ.. Oταν στην τσάντα του 14χρονου κοριτσιού βρεθεί ένα ερωτικό σημείωμα, ο Σαμέτ καταλήγει άδικα κατηγορούμενος και αγωνίζεται να αποδείξει την αθωότητά του.
Ο πρωταγωνιστής των «Ξερών Χόρτων» του Νουρί Μπιλγκέ Τζεϊλάν δε θα μπορούσε να είναι πιο διαφορετικός από τον ανασφαλή, κουτοπόνηρο, χαμένο στην διεκδίκηση της machο πατριαρχικής του ταυτότητας. Σαμέτ.
Ο Ντενίς κάθισε απέναντί μας τόσο ευπρεπής, μειλίχιος, ειλικρινής - έτοιμος να ακούσει (σχεδόν περισσότερο από ό,τι να σχολιάσει). Απολογήθηκε για τα μέτρια αγγλικά του, με την αγωνία ότι ίσως να μην μπορούσε να μεταφέρει τις απόψεις του, όσο ξεκάθαρα θα ήθελε. Δεν έπρεπε να ανησυχεί καθόλου.
Μία από τις πιο ενδιαφέρουσες συνεντεύξεις που έχουμε ποτέ κάνει, κινήθηκε από τις κινηματογραφικές επιλογές και τεχνικές του Τζεϊλάν, στις (τόσο παρόμοια πατριαρχικές) κοινωνίες Τουρκίας-Ελλάδας και έφτασε μέχρι τον Ντοστογιέφσκι και τον Κάφκα.
Υπάρχει ένας κύριος λόγος που μου άρεσε το σενάριο: η αμφισημία του. Ο Τζεϊλάν θέτει ερωτήματα, δεν απαντά σε τίποτα. Ολο αυτό το πλαίσιο που αναφέρατε, ό,τι αφορά στις ζωές των ανθρώπων, στην ίδια την Τουρκία ως κοινωνία, ή ακόμα και στην ίδια την ανθρώπινη φύση κινείται σε μία γκρι ηθική περιοχή. Δεν υπάρχει «άσπρο/μαύρο», ή «καλό/κακό». Και νομίζω ότι αυτό κάνει και την ταινία ανθρώπινη και ταυτόχρονα βαθιά φιλοσοφική...»
photo credit: Σωκράτης Μπαλταγιάννης
Οπως πάντα, ο Τζεϊλάν μάς εισάγει σε μία ιστορία χαρακτήρων, όμως, σταδιακά, αποκαλύπτει το ευρύτερο πλαίσιο, τα θέματα που τον απασχολούν - κοινωνικά, ιστορικά και ανθρώπινα. Εσείς, διαβάζοντας το σενάριο, πώς εισπράξατε αυτή την ιστορία και την ανάγκη να την πει κανείς; Τι σας γοήτευσε περισσότερο;
Πρώτα από όλα με γοήτευσε ο ίδιος ο ρόλος. Από την πρώτη ανάγνωση του σεναρίου κατάλαβα ότι θα είχα για πρώτη φορά στη ζωή μου την ευκαιρία να αναπτύξω όλα μου τα εργαλεία - ακόμα κι αυτά που δεν είχα αναζητήσει, που έκρυβα αρκετά βαθιά μέσα μου, που δεν ήξερα ότι είχα. Ενας τρισδιάστατος ρόλος, ένας πραγματικός χαρακτήρας, ένας άντρας που αλλάζει συνεχώς πρόσωπο, ψάχνοντας να βρει την ταυτότητά του, την αξία του, τα όνειρά του, την ευτυχία του. Και τα κάνει όλα λάθος. Κι αυτό συνδέεται με τον ευρύτερο λόγο που μου άρεσε το σενάριο: η αμφισημία του. Ο Τζεϊλάν θέτει ερωτήματα, δεν απαντά σε τίποτα. Ολο αυτό το πλαίσιο που αναφέρατε, ό,τι αφορά στις ζωές των ανθρώπων, στην ίδια την Τουρκία ως κοινωνία, ή ακόμα και στην ίδια την ανθρώπινη φύση κινείται σε μία γκρι ηθική περιοχή. Δεν υπάρχει «άσπρο/μαύρο», ή «καλό/κακό». Και νομίζω ότι αυτό κάνει και την ταινία ανθρώπινη και ταυτόχρονα βαθιά φιλοσοφική. Με γοήτευσε πολύ αυτό. Κι όχι μόνο - με βοήθησε προσωπικά. Νομίζω ότι έφυγα από την ταινία ένας άλλος άνθρωπος.
Είναι μεγάλη πολυτέλεια να γυρίζεις κινηματογραφική σκηνή που ο σκηνοθέτης την αφήνει να ξεδιπλωθεί ως θεατρικό μονόπρακτο. Σου δίνει τη συνθήκη να μπεις μέσα στην ατμόσφαιρα, να χαλαρώσεις στο ρόλο, να αυτοσυγκεντρωθείς, να αποδώσεις. Τις σκηνές αυτές τις γυρίζαμε χωρίς cut. Οσες λήψεις κι αν κάναμε, τις κάναμε ολόκληρες. Μεγάλο δώρο...»
Πράγματι, ο χαρακτήρας σας είναι πολύ αληθινός. Ειδικά σε μια χώρα σαν την Ελλάδα κάνει αμέσως κάτι το απόλυτα οικείο. Ομως δεν είναι συμπαθής - καθόλου. Αλλά μπορεί να δει κανείς ότι είναι κι ο ίδιος προϊόν των συντηρητικών κοινωνιών μας. Πώς ερμηνεύει κάποιος έναν τέτοιο ρόλο με τόλμη, ειλικρίνεια αλλά και συναισθηματική σύνδεση;
Ο Σαμέτ είναι ένας άντρας που δεν θα συμπαθούσα ποτέ στην πραγματική ζωή. Ομως, ως ηθοποιός δεν νιώθω την ανάγκη ότι πρέπει να συμπαθήσω τον ήρωά μου. Νιώθω όμως την αναγκαιότητα να τον καταλάβω. Βαθιά. Και να τον φροντίσω - σχεδόν μητρικά. Να σκύψω από πάνω του, να βρω τι τον παιδεύει, τι τον έχει διαμορφώσει. Πρέπει να τον κατανοήσω για να μπορέσω να μην τον αδικήσω.
Μία μητέρα όμως προστατεύει το παιδί της, το καλύπτει. Εσείς, αντιθέτως, παίρνατε ρίσκα - να τον εκθέσετε στην ανωριμότητά του, την ασχήμια του, την αντρίλα του....
Ναι, είναι αλήθεια. Προσπαθώ και ακολουθώ πάντα τις νουθεσίες των δασκάλων μου. Κοιτάω πάντα τον ήρωά μου από τρεις διαφορετικές γωνίες - την δική του, την δική μου, και την μεγάλη εικόνα που τον τοποθετεί στο ευρύτερο πλαίσιο. Αν του αφαιρέσω οποιαδήποτε από τις 3 αυτές διαστάσεις, ο ήρωας καταρρέει. Η δική του οπτική παρουσιάζει το πώς βλέπει ο ίδιος τον εαυτό του, ακόμα και στην πλάνη του ή τον ναρκισσισμό του. Η δική μου τον ξεσκεπάζει και τον εκθέτει στην αληθινή του συμπεριφορά. Η ευρύτερη, τον κάνει άνθρωπο - γέννημα των περιστάσεων και των συνθηκών του. Το κοινό έτσι έχει όλη την μεγάλη εικόνα για να τον καταλάβει και να συνδεθεί μαζί του - ακόμα κι αν τον αντιπαθήσει.
Οι ταινίες του Τζεϊλάν είναι αρκετά βερλμπαλιστικές - επιτρέπει στους ήρωες να αναπτύξουν τα θέματα τους μέσα από σεκάνς διαλόγων που έχουν διάρκεια και θυμίζουν την βαρύτητα θεατρικού έργου, ή λογοτεχνικού κειμένου (εδώ ειδικά υπάρχει κάτι κι από ατμόσφαιρα Ντοστογιέφσκι). Είναι χαρά ή πρόκληση για έναν ηθοποιό αυτή η διαδικασία;
Ω, είναι μόνο χαρά για έναν ηθοποιό. Ισως η μοναδική πρόκληση είναι να μάθεις τα λόγια σου και να μην χαλάσεις τη λήψη (γελάει). Ομως είναι μεγάλη πολυτέλεια να γυρίζεις κινηματογραφική σκηνή που ο σκηνοθέτης την αφήνει να ξεδιπλωθεί ως θεατρικό μονόπρακτο. Σου δίνει τη συνθήκη να μπεις μέσα στην ατμόσφαιρα, να χαλαρώσεις στο ρόλο, να αυτοσυγκεντρωθείς, να αποδώσεις. Τις σκηνές αυτές τις γυρίζαμε χωρίς cut. Οσες λήψεις κι αν κάναμε, τις κάναμε ολόκληρες. Μεγάλο δώρο. Και ακόμα μεγαλύτερο ότι είχαμε 7 μήνες προετοιμασίας και πρόβας. Δεν συμβαίνει αυτό συχνά.
Η απομόνωση των ηρώων σε γεωγραφικά κομμάτια της Τουρκίας που τους κρατούν σε απόσταση από την πρόοδο της χώρας ή την προσωπική τους ανάπτυξη, είναι ένας ακόμα χαρακτήρας στις ταινίες του Τζεϊλάν. Πιστεύετε ότι ο Σαμέτ θα ήταν ένας διαφορετικός άντρας αν ζούσε στην Κωνσταντινούπολη; Είναι η ζωή στην τουρκική επαρχία καλυμμένη από «ξερά χόρτα» και όνειρα;
Απολύτως. Είναι ένα σχόλιο αυτό στην ταινία. Μία κρίση μέσης ηλικίας σ' έναν άνθρωπο εγκλωβισμένο στην επαρχία, στο πουθενά, εκδηλώνεται με οργή και προς την ίδια τη γεωγραφία της απομόνωσης. Ομως τα ζητήματα του Σαμέτ (όπως και της Τουρκίας) είναι πολύ πιο βαθιά. Η ταινία πατάει πάνω σ' αυτά τα ευρήματα (της επαρχίας, της μέσης ηλικίας, της μοναξιάς) για να μιλήσει για μία κρίση σε ακόμα πιο βαθιά θεμέλια. Κι όταν τα θεμέλια σου είναι σαθρά, τότε όλα καταρρέουν με την οποιαδήποτε αφορμή.
Ο κεντρικός άξονας στη σκιαγράφηση του χαρακτήρα είναι η εξουσία. Ο Σαμέτ νιώθει ότι ξέρει ποιος είναι μέσα από τις θέσεις εξουσίας του - ως καθηγητής, ως άντρας, ως φίλος, ως σύντροφος. Αν του πάρεις την εξουσία, όπως και γίνεται μετά την καταγγελία, ο ανδρισμός του, η ταυτότητά του, κλονίζεται. Δεν ξέρει ποιος είναι. Ενας σεισμός συμβαίνει μέσα του. Κι αυτό ξεκινά έναν πολύ ενδιαφέροντα διάλογο για το τι κάνει έναν άντρα τελικά. Και πόσο φταίει η πατριαρχία για την απάντηση που θα δώσουμε...»
Μπορεί κανείς να διαπιστώσει ομοιότητες ανάμεσα στις χώρες μας κι όσον αφορά στη σχέση των δύο φύλων. Ο Σαμέτ γοητεύεται από μία έξυπνη γυναίκα - θέλει να την κατακτήσει. Πάνω στο ραντεβού τους όμως κάνει τα πάντα για να την μειώσει, να τη βγάλει λάθος, να την συρρικνώσει. Αυτή η σκηνή είναι εξαιρετικά ερμηνευμένη από εσάς - πώς αλλάζει το σώμα σας, η εκφραστικότητα του προσώπου σας. Πώς την προσεγγίσατε;
Εχουμε κοινά θέματα και σ' αυτό, έτσι; (γελάει αμήχανα) Ναι, δεν ξέρω. Μου φαίνεται αδιανόητο ότι συζητάμε ακόμα αυτές τις ισορροπίες - όταν οι καιροί έχουν προχωρήσει, έχουμε όλοι ματακινηθεί από τις θέσεις των γονιών μας, μορφωθεί, ταξιδέψει. Νομίζω ότι η ζημιά που θέλει τον «πραγματικό» άντρα/αρσενικό σε θέση κυνηγού και τη γυναίκα στη θέση του θηράματος είναι ένα ταμπού βαθιά ριζωμένο μέσα μας. Κι ακόμα δεν μπορούμε να το ξεριζώσουμε. Θέλεις να κατακτήσεις μια γυναίκα, να την νικήσεις, να της δείξεις ποιος είναι ο αρχηγός. Σε γοητεύει μία έξυπνη γυναίκα και ταυτόχρονα σε τρομάζει. Γιατί πρέπει εσύ να είσαι εξυπνότερος. Μπορείς; Πρέπει συνεχώς να το αποδεικνύεις; Μία γυναίκα που διεκδικεί την σεξουαλικότητά της, την ελευθερία της να επιλέξει ένα one-night-stand - τι είναι αυτό το νέο αγρίμι; Πώς του συμπεριφέρεσαι; Πρέπει να το βάλεις στη θέση του και να του επιβληθείς για να αισθανθείς άντρας; Ολα αυτά είναι ένα ανεξήγητο για μένα σύμπλεγμα που ακόμα ισχύει. Γιατί δεν μπορούμε να συνεννοηθούμε και να αγαπηθούμε, επιτέλους;
Τόσο ο Σαμέτ, όσο κι ο φίλος του καθηγητής, κατηγορούνται για απρεπείς σχέσεις με μαθήτριές τους. Πιστεύετε ότι ο Τζεϊλάν έβαλε αυτή την σεναριακή παράμετρο γιατί ήθελε να αποτυπώσει και τον σύγχρονο #metoo διάλογο που κάνουμε παγκοσμίως - τι θεωρούσαμε φυσιολογικό, τι ήταν απαράδεκτο πάντα, αλλά κάναμε τα στραβά μάτια; Είναι η ταινία μία κριτική στην τουρκική πατριαρχία;
Δεν το συζητήσαμε τόσο αναλυτικά. Με τον ίδιο τρόπο που δεν μπήκαμε σε μία ψυχαναλυτική ανάλυση του Σαμέτ, κι ό,τι συζητάμε εμείς οι δύο σήμερα είναι επιλογές ενστικτώδεις που έκανα πατώντας στο έτσι κι αλλιώς καλογραμμένο σενάριο, έτσι δεν συζητήσαμε και την ιστορική στιγμή μίας τέτοιας ιστορίας. Ο Τζεϊλάν δε θέλει να τα συζητάει αναλυτικά γιατί αυτό περιορίζει την έμπνευση των ηθοποιών και σε δεύτερο επίπεδο την κατανόηση των θεατών. Θέλει να αφήνει τα θέματα ανοικτά. Να βλέπεις τις ταινίες με την καρδιά και το ένστικτο, όχι με το μυαλό. Αν με ρωτάτε πάντως, δεν το θεωρώ τυχαίο. Ο Τζεϊλάν είναι ένας ευφυής άνθρωπος, με εξαιρετική ενσυναίσθηση και εγρήγορση απέναντι στα ευρύτερα κοινωνικά θέματα. Αυτό που συζητήσαμε ήταν ποιος θα είναι ο κεντρικός άξονας του χαρακτήρα: η εξουσία. Ο Σαμέτ νιώθει ότι ξέρει ποιος είναι μέσα από τις θέσεις εξουσίας του - ως καθηγητής, ως άντρας, ως φίλος, ως σύντροφος. Αν του πάρεις την εξουσία, όπως και γίνεται μετά την καταγγελία, ο ανδρισμός του, η ταυτότητά του, κλονίζεται. Δεν ξέρει ποιος είναι. Ενας σεισμός συμβαίνει μέσα του. Κι αυτό ξεκινά έναν πολύ ενδιαφέροντα διάλογο για το τι κάνει έναν άντρα τελικά. Και πόσο φταίει η πατριαρχία για την απάντηση που θα δώσουμε.
Η ταινία με βοήθησε να καταλάβω πολλά πράγματα, βαθιά ριζωμένα μέσα μου. Πολλές φορές ανέτρεξα στην αγάπη μου για τον Κάφκα - στην Μεταμόρφωση. Συνήθως χανόμαστε στο να κοιτάμε το γιγαντιαίο αποκρουστικό έντομο. Κι όχι την πεταλούδα, που θα τα αφήσει όλα αυτά πίσω και θα πετάξει στο φως...»
Εχετε παρουσιάσει την ταινία και σε άλλες κουλτούρες πέρα από τις Κάννες και την Τουρκία; Είχατε διαφορετικές αντιδράσεις από άντρες πάνω σ' αυτό το ζήτημα;
Νομίζω ότι οι Ευρωπαϊοι και κυρίως οι αγγλοσάξωνες λαοί ενδιαφέρονται περισσότερο για το «πες μου ποιος είναι ο καλός και ποιος ο κακός της ιστορίας». Θέλουν διακαώς να τους πεις τα όρια και τους ορισμούς.. Νιώθουν μεγάλη ανασφάλεια στο γκρι. Αλλά ατύχησαν με μένα (γελάει).
Ποια είναι τα ξερά χόρτα του τίτλου;
Κι αυτό είναι ανοικτό για διαπραγμάτευση. Για μένα είναι οι ίδιοι οι άνθρωποι. Οι ζωές τους, τα όνειρά τους. Ξέρα χόρτα, ξεχασμένα κάτω από τόνους χιόνι.
Θα ήθελα να τελειώσουμε με κάτι που είπατε στην αρχή και μου φάνηκε εξαιρετικά ενδιαφέρον. Γιατί λέτε ότι αυτή η ταινία σας σημάδεψε;
Για πάρα πολλούς λόγους. Η διαδρομή μου με τον ρόλο του Σαμέτ με βοήθησε να καταλάβω πολλά πράγματα, βαθιά ριζωμένα μέσα μου. Να επιλύσω δικά μου θέματα, να δώσω απαντήσεις στον εαυτό μου. Οταν τελείωσε ένιωσα ένα τεράστιο βάρος να φεύγει από πάνω μου. Απελευθερώθηκα. Αρχισα να βλέπω τη ζωή πολύ πιο αισιόδοξα, πολύ πιο ισορροπημένα. Ξέρετε, πολλές φορές ανέτρεξα στην αγάπη μου για τον Κάφκα - στην Μεταμόρφωση. Συνήθως χανόμαστε στο να κοιτάμε το γιγαντιαίο αποκρουστικό έντομο. Κι όχι την πεταλούδα, που θα τα αφήσει όλα αυτά πίσω και θα πετάξει στο φως...
Tα «Ξερά Χόρτα» του Νουρί Μπιλγκέ Τζεϊλάν κάνουν πρεμιέρα στις ελληνικές αίθουσες την Πέμπτη 12 Οκτωβρίου από την Weird Wave
SPOILER ALERT: ΜΗ ΔΙΑΒΑΣΕΤΕ ΤΗΝ ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΕΡΩΤΗΣΗ ΠΡΙΝ ΔΕΙΤΕ ΤΗΝ ΤΑΙΝΙΑ
photo credit: Σωκράτης Μπαλταγιάννης
H σκηνή που σπάτε τον 4ο τοίχο, φεύγετε από τον ρόλο, φεύγετε από το σκηνικό ήταν ένα μεγάλο σοκ για τον θεατή.Τι πιστεύετε ότι ήθελε να μας πει ο Τζεϊλάν με αυτό το εύρημα; Υπήρχε στο σενάριο;
Οχι δεν υπήρχε στο σενάριο. Ο Τζείλάν το αποφάσισε κάποια στιγμή κατά τη διάρκεια των γυρισμάτων. Και πάλι δεν συζητήσαμε ανοικτά ποια ήταν η δική του πρόθεση στο να κάνει κάτι τέτοιο. Μπορώ να σας πω μόνο την δική μου ερμηνεία. Πώς το εισέπραξα εγώ. Ενιωσα ότι καμιά φορά ως ηθοποιός, ειδικά μετά από μία πολύ κρίσιμη μεγάλη σκηνή, θέλεις ένα μικρό διάλειμμα. Λίγο να ξεφύγεις από το ρόλο. Να πάρεις μια απόσταση. Αυτό ισχύει και για το κοινό. Ο θεατής μετά τη σκηνή του δείπνου έχει ακούσει τόση πληροφορία που χρειάζεται λίγο χρόνο να την επεξεργαστεί. Μία απόσταση για να μπορέσει να την καταναλώσει, να την κατανοήσει, να την μεταβολίσει.
