«Fusion» Πυρηνική Σύντηξη: όταν δύο ή περισσότερα άτομα συγχωνεύονται σε ένα μεγαλύτερο. Οταν συμβαίνει αυτό, παράγεται τεράστια ποσότητα θερμικής ενέργειας. Ουάσινγκτον, 1959. H Aμερικανική Γερουσία συντάσσει μία σειρά ακροάσεων για να εγκρίνει ή να απορρίψει την υποψηφιότητα του Λούις Στράους (επιχειρηματία που εξελίχθηκε σε πολιτικό και κομβική φιγούρα της Επιτροπής Ατομικής Ενέργειας) για το Υπουργείο Εμπορίου και Βιομηχανίας της Κυβέρνησης Αϊζενχάουερ. Ο Στράους αναγκάζεται να απαντήσει σε κρίσιμα ερωτήματα για το ρόλο του στην κατασκευή της πρώτης ατομικής βόμβας, αλλά, κυρίως, για την σχέση του με τον Ρόμπερτ Οπενχάιμερ - την αρχική εμπιστοσύνη στο πρόσωπό του και μετέπειτα την εμπλοκή του στην καταδίωξή του.
«Fission» Πυρηνıκή Σχάση: η διαδικασία. πυρηνικής διάσπασης κατά την οποία ένας ασταθής. πυρήνας χωρίζεται σε δύο τµήµατα συγκρίσιµης µάζας. Ουάσιγκτον, 1954. Το διοικητικό συμβούλιο της Επιτροπής Ατομικής Ενέργειας, εν μέσω της αντικομμουνιστικής υστερίας του μακαρθισμού που επικρατούσε, εξετάζει το αίτημα να αφαιρεθεί από τον Ρόμπερτ Οπενχάιμερ η «άδεια ασφαλείας», με το σκεπτικό ότι ήταν Κομμουνιστής και πιθανός προδότης - αποτελούσε κίνδυνο για την εθνική ασφάλεια των ΗΠΑ. Μία σειρά μυστικών ακροάσεων ακολουθεί, όπου ο επιστήμονας περνάει «ιερά εξέταση» της δημόσιας αλλά και προσωπικής του ζωής.
Με αυτές τις δύο λέξεις/ορισμούς κβαντικής φυσικής, ο Κρίστοφερ Νόλαν μάς κλείνει το μάτι για την μεγάλη έκρηξη: την κυριολεκτική - το καταστροφικό μανιτάρι πάνω από τη Χιροσίμα. Αλλά και τη συμβολική - της (βολικής ιστορικά) καταρράκωσης της προσωπικότητάς του «πατέρα της ατομικής βόμβας». Η «Fusion» περίοδος καταγράφεται σε γυαλιστερό ασπρόμαυρο. Η «Fission» σε κορεσμένο έγχρωμο. Οι δυο άξονες της αφήγησης μπερδεύονται χρονικά, με τη σήμα κατατεθέν οπτική του Νόλαν: ο χρόνος κι ο τόπος είναι σχετικός. Η διαλεκτική σύνθεση της κινηματογραφικής εικόνας είναι εκείνη που δημιουργεί τη δραματουργική δημιουργία.
Βασισμένος στο βραβευμένο με Πούλιτζερ βιβλίο «Ο Αμερικανός Προμηθέας: Ο θρίαμβος και η τραγωδία του Ρόμπερτ Οπενχάιμερ» των Κάι Μπερντ και Μάρτιν Τζ. Σέργουιν, ο Νόλαν υπογράφει και το σενάριο με το οποίο θέλει να αφηγηθεί τη δική του ιστορία για μία από τις πιο αμφιλεγόμενες φιγούρες της Ιστορίας. Πατώντας ελεύθερα πάνω στην έρευνα των συγγραφέων, το ενδιαφέρον του Νόλαν εστιάζεται όχι τόσο σε μία τυπική βιογραφία του Οπενχάιμερ, αλλά στο τραγικό δίλημμα μεταξύ επιστήμης και πολιτικής. Στην καταλυτική συνδρομή αυτού του σύγχρονου Προμηθέα, που έδωσε στην ανθρωπότητα την ατομική φωτιά αλλά όταν προσπάθησε να ελέγξει τη διασπορά της, προειδοποιώντας για τους τρομερούς κινδύνους από τη χρήση της, προκάλεσε το μένος του πολιτικού συστήματος, το οποίο ως νέος Δίας τον τιμώρησε στην αρχή του Ψυχρού Πολέμου.
Σε όλες τις ταινίες του (από τη σπαζοκεφαλιά του «Μemento», μέχρι το mind-fuck «Inception», κι από το οπερετικό sci-fi «Interstellar» μέχρι το φορμαλιστικά υπερβατικό «Tenet») ο Νόλαν κατασκευάζει (οπτικά και θεωρητικά) κινηματογραφικούς γρίφους, που, τόσο ο ήρωάς του όσο και το κοινό, καλούνται να επιλύσουν. Η μελετημένη κατασκευή της εικόνας συνδιαλέγεται με την εμπεριστατωμένη επιστημονική γνώση και το αποτέλεσμα άλλοτε σου απογειώνει το βλέμμα και το μυαλό, και κάποιες άλλες σε πετάει εκτός στρατόσφαιρας κι οθόνης, με την υπέρμετρη φιλοδοξία του δημιουργού να λειτουργεί ως τροχοπέδη.
Στο «Οπενχάιμερ», δυστυχώς, συμβαίνει κάτι ενδιάμεσο: η ανάγκη του Νόλαν να τα πει όλα δημιουργεί ένα επικό δραματουργικό αποτέλεσμα, χωρίς όμως αυτό να συνοδεύεται με μία αντίστοιχη οπτική ωστική δύναμη. Ναι, η ανάγκη του ηθικού γρίφου υπάρχει (ποιος ήταν αυτός ο ευφυής μαθητής που εξελίχθηκε σε πρωτοποριακό επιστήμονα και τι ιστορικά και πολιτικά περιβάλλοντα συνάντησε στην πορεία του), για αυτό και οι δύο αφηγηματικές γραμμές («Fusion»/«Fission»). Ο Νόλαν όμως δεν κρατάει σφιχτό το χαλινάρι στο υλικό του. Μπουκώνει την ιστορία με ιστορίες. Ενα μανιτάρι πληροφορίας. Ο Οπενχάιμερ και οι καθηγητές του, το Χάρβαρντ, ο το Κέμπριτζ, το καθοριστικό διδακτορικό στη Γερμανία, η διδασκαλία στο Μπέρκλεϊ. Η φιλοσοφία, η φιλολογία, η ποίηση, η ζωγραφική, τα λατινικά, τα αρχαία ελληνικά, τα σανσκριτικά. Η κομμουνιστική ιδεολογία, ο στρατευμένος αδελφός του, η δική του εμπλοκή. Οι φιλίες του, οι εχθροί του, η άστατη ερωτική του ζωή (για πρώτη φορά ο Νόλαν μάς παρουσιάζει έναν ηδονοβλεπτικό εαυτό με ερωτικές σκηνές και γυμνό, τόσο φορσέ που δεν λειτουργεί), η συμβολή της πολιτικά δυναμικής συζύγου του, αλλά κι αυτή καταθλιπτική κι αλκοολική. Η εβραϊκή του καταγωγή και πώς αυτή του η ταυτότητα τον έκανε να αισθανθεί σύμμαχος με τους ομόθρησκους επιστήμονες απέναντι στη ναζιστική Γερμανία. Κι όλα αυτά να καταλήγουν στο Αλαμο, στο «Σχέδιο Μανχάταν», στην κατασκευή της ατομικής βόμβας. Στην αντίθεσή του για την κατασκευή της βόμβας υδρογόνου. Στον Λούις Στράους, τις μυστικές ακροάσεις, τις καταθέσεις. Ενας κατάφωρος βερμπαλισμός, μια ανάγκη αναλυτικής εξιστόρησης τόσο της θεωρητικής φυσικής, όσο και της περίπλοκης πολιτικής συγκυρίας. Και τελικά, μία αλληλουχία σεκάνς σε αίθουσες, όπου άντρες μιλούν ακατάπαυστα.
Βέβαια δεν πρόκειται για ένα βαρετό δράμα δωματίου. Το «Οπενχάιμερ» δεν παύει να είναι μία ταινία με την ξεκάθαρη υπογραφή του Νόλαν: γύρισμα σε φιλμ με 70άρες ΙΜΑΧ κάμερες, ατμόσφαιρα πυκνού θρίλερ, μοντάζ που κρατάει το σφιχτό ρυθμό της αναρχικής χρονολογικής σειράς, επιμονή σε πραγματικό στήσιμο πλάνων κι όχι οπτικά CGI εφέ (ή με τα ελάχιστα δυνατά). Συγκλονιστική χρήση του ήχου (ειδικά όπου επιλέγει να τον αφαιρέσει ή να τον περάσει από υποκειμενικό σιγαστήρα). Λιγότερο επιτυχής η υπερβολική χρήση του στομφώδους μουσικού σκορ.
Για ακόμα μία φορά, ο Χόιμε Βαν Χόιτεμα, πιστός διευθυντής φωτογραφίας του Νόλαν, παραδίδει μαθήματα τόσο σε κλίμακα μεγατόνων (η σκηνή της «Trinity» πρώτης δοκιμής στέκεται από μόνη της ως μία μικρού μήκους), αλλά, κυρίως, στην εντυπωσιακή υποατομική του προσέγγιση στα πρόσωπα (όπως κάνει και στη «Δουνκέρκη»): όταν η κάμερα πλησιάζει κοντά συμβαίνουν οι μεγαλύτερες εκρήξεις. Κλειστοφοβικά ή εκθαμβωτικά. Ή και τα δύο.
Για αυτό και οι ερμηνείες των ηθοποιών του είναι (κατά κύριο λόγο) αριστουργηματικές. Ο Κίλιαν Μέρφι κουβαλά το οστεώδες κορμί, το διερευνητικό βλέμμα και το ανήσυχο πνεύμα του επιστήμονα με ένταση αργής καύσης. Ψύχραιμα, μελετημένα, ενοχικά. Με το βάρος της Ιστορίας. Και την συνεχή απειλή μίας θανάσιμης ανάφλεξης.
Στο πλευρό του μία πλειάδα εξαιρετικών ηθοποιών που δέχθηκαν την πρόσκληση του μάστερ Νόλαν και την πρόκληση των δευτεροχαρακτήρων τους: από τον Ράμι Μάλεκ, τον Γκάρι Ολντμαν και τον Κένεθ Μπράνα, μέχρι τον Τζος Χάρτνετ, τον Κέισι Αφλεκ και τον Μπένι Σάφντι. Οι γυναίκες είναι λιγότερο αποτελεσματικές, αλλά η ευθύνη πέφτει στο σενάριο: ο Νόλαν δεν τις βοηθάει, δεν τις χτίζει στιβαρά. Η Φλόρενς Πιου είναι εντυπωσιακή για λάθος λόγους, η Εμιλι Μπλαντ έχει μία μεγάλη σκηνή, αλλά μία προβληματική εισαγωγή στην ηρωίδα της.
Αναμφισβήτητα, ο Ρόμπερτ Ντάουνι Τζούνιορ δίνει ερμηνεία καριέρας ως ένας ζηλόφθων «Σαλιέρι» μπροστά στην ευφυία του «Μότσαρτ» Οπενχάιμερ. Πολιτικάντικα λαμπερός και κομπλεξικά σκοτεινός, πικρός και πικραμένος. Ο Iron Man γενναιόδωρα συρρικνώνεται σε «ανθρωπάκο».
Αυτός όμως που παραδίδει την πιο απροσδόκητα, αβίαστη, επική ερμηνεία (αλλά κατασκευασμένη με νανο-εκφράσεις, παύσεις και βλέμματα) είναι ο Ματ Ντέιμον. Ως o Στρατηγός Λέσλι Γκρόβς, Επικεφαλής του «Σχεδίου Μανχάταν», ο Ντέιμον παραδίδει έναν αντιήρωα που κοντράρει σε φιλοδοξίες τον επιστήμονα, μάχεται και τον στηρίζει, επιχειρεί να τον πειθαρχήσει και σιωπηλά τον σέβεται. Είναι απολαυστικό να παρακολουθείς τον Ντέιμον να βουτά με το κεφάλι στην μάτσο συμπεριφορά ενός στρατιωτικού, την οποία ταυτόχρονα ειρωνεύεται με λεπτό χιούμορ, ανεπαίσθητο σαρκασμό, εξαιρετικές ισορροπίες ανάμεσα στο σοβαρό και το τραγελαφικό.
«Τώρα έγινα ο Θάνατος, ο καταστροφέας των κόσμων». Ο Νόλαν ξεκινά και τελειώνει την ταινία με αυτά τα λόγια από την Μπαγκαβάντ Γκίτα («Το Θείο Τραγούδι» - ένα από τα σημαντικότερα ιερά κείμενα του Ινδουϊσμού). Κι αυτό γιατί ξεκάθαρα η ταινία επιχειρεί να εξηγήσει λογικά τον παραλογισμό του πολέμου. Της δημιουργίας ενός καταστροφικού για την ανθρωπότητα και τον πλανήτη εργαλείου. Ο επιστήμονας με τις φιλοσοφικές, πολιτικές, κοινωνιολογικές θεωρίες, ο άνθρωπος που μελετούσε αρχαίο ελληνικό κείμενο και σανσκριτική ποίηση, δεν μπορεί να μην σκέφτηκε τις συνέπειες της ανακάλυψής του. Δεν μπορεί να ήταν ένα φιλόδοξο καθίκι. Ηθελε να σταματήσει τους Ναζί μια για πάντα; Ηθελε να σπείρει τον εκφοβισμό του αφανισμού, ώστε ο μελλοντικός άνθρωπος να μην τον αποτολμήσει; Ακολούθησε τη βασική αρχή του «Θείου Τραγουδιού» ότι όλοι έχουμε έναν ιερό προορισμό - ακόμα και ο πολεμιστής είναι δικαιωμένος στον δικό του;
Σημαντικά ερωτήματα για το ραδιενεργό στίγμα του Οπενχάιμερ στην νεότερη Ιστορία. Μπερδεμένη η ιδεολογική στάση του Νόλαν. Οχι αγιογραφία, ούτε καταγγελία. Μία φλύαρη καταγραφή γεγονότων που ίσως να κέρδιζε μεγαλύτερο βάθος ως μίνι σειρά. Μία υπέρογκη δόση πληροφορίας που υποδαυλίζει την σύνδεσή μας με τον ήρωα. Ή απλώς «κάτι που λειτουργεί» (σ.σ. αυτό είπε λακωνικά ο Οπενχάιμερ, μετά την πρώτη δοκιμή της ατομικής βόμβας - «I guess it works»). Αυτό βέβαια για τον Νόλαν ως auteur είναι καταστροφικό, εγκαυματικό κι ολέθριο.
