Με τον Φιλίπ Γκραντριέ το σινεμά φτάνει στα όριά του. Οχι μόνο εννοιολογικά, αφού πολλές από τις δημιουργίες του πειραματίζονται με την αφηγηματικότητα του μέσου και φλερτάρουν με το video art, αλλά και θεματολογικά, αισθητικά, ακόμα και ηθικά.
Αποδομώντας τον κινηματογράφο στα δομικά του στοιχεία, τον ήχο, την εικόνα, το φως και -κυρίως- το σκοτάδι κι επανασυνθέτοντάς τα από την αρχή με μια ρηξικέλευθη διάθεση επαναπροσδιορισμού της έννοιας της αφηγηματικότητας και της οπτικής αντίληψης, ο Γάλλος σκηνοθέτης χαρτογραφεί την εμμονή και τον πόνο, οδηγώντας τους χαρακτήρες του και τους θεατές σε δύσβατα και ανεξερεύνητα κάθε φορά μονοπάτια, συνθέτοντας γρίφους για δυνατούς λύτες και κοιτώντας κατάματα την άβυσσο της ανθρώπινης κατάστασης.
Με ένα τόσο τολμηρό και διχαστικό έργο, το οποίο έχει κατηγορηθεί για μισογυνισμό και ψυχολογική βία στα όρια της τρομοκρατίας κι έχει υμνηθεί όχι μόνο για το ριζοσπαστικό φορμαλισμό του, αλλά και για την ωμή ειλικρίνειά και την ακατέργαστη αμεσότητά του στην απογύμνωση των ανθρώπινων σχεσεων, ο Φιλίπ Γκραντριέ είναι δικαιολογημένα ένα από τα τιμώμενα πρόσωπα του 9ου Φεστιβάλ Πρωτοποριακού Κινηματογράφου και το Flix τον συνάντησε ένα (ειρωνικά) ηλιόλουστο πρωινό για να μιλήσει μαζί του για τη μάχη ανάμεσα στο φως και το σκοτάδι, αναζητώντας τη λιακάδα ενός σκοτεινού μυαλού (και το αντίστροφο).
Διαβάστε ακόμη: 10 ταινίες που πρέπει να δεις οπωσδήποτε στο 9ο Φεστιβάλ Πρωτοποριακού Κινηματογράφου
Ο Φιλίπ Γκραντριέρ στα γυρίσματα του «Malgré la Νuit» του 2015
Η συνέντευξη δίνεται στο πλαίσιο του 9ου Φεστιβάλ Πρωτοποριακού Κινηματογράφου, επομένως θα ξεκινήσω με τις δύο βασικές ερωτήσεις: τι σημαίνει για εσάς πρωτοποριακός κινηματογράφος και πώς ορίζετε εσείς τον εαυτό σας ως κινηματογραφιστή.
(σκέφτεται σιωπηλός) Πρωτοπορία είναι αυτό που χρειαζόμαστε για να προχωρήσουμε. Oσο για μένα δε με θεωρώ avant-garde καλλιτέχνη. Βασικά δε με θεωρώ τίποτα. (γελάει) Είναι δύσκολο να πω, δεν ξέρω, όταν ξεκινάς μια ταινία, θες να φτάσεις κάπου και να δείξεις ένα κομμάτι του εαυτού σου. Βαδίζω σ’ αυτή τη διαδρομή προς τον εαυτό μου και οι ταινίες μου δίνουν τη δυνατότητα να εξερευνήσω αυτή την πορεία και να νιώσω πιο δυνατός.
Οι ταινίες σας μοιάζουν να εκκινούν από ένα πολύ σκοτεινό σημείο. Είναι βασικός σκοπός των ταινιών σας να εξερευνήσετε τη σκοτεινή πλευρά της ανθρώπινης φύσης;
Ναι, τη σκοτεινή πλευρά σίγουρα, αλλά και τη φωτεινότητα και την τρυφερότητα της ανθρώπινης ύπαρξης. Οι ταινίες μου είναι αποτέλεσμα της διαμάχης της αγριότητας και της απανθρωπιάς με την αγάπη. Δεν είναι μόνο το σκοτάδι, είναι η υπαρξιακή ανάγκη να αισθανθείς και να νιώσεις μέρος του κόσμου που σε περιβάλλει. Oσο προχωρώ στη ζωή και στην τέχνη, μου είναι παραδόξως όλο και πιο δύσκολο να κατανοήσω πραγματικά τον κόσμο.
Meurtrière (2015)
Επειδή το σινεμά σας είναι τόσο μοναδικό και ιδιαίτερο, θέλω να σας ρωτήσω για τις επιρροές σας.
Οι επιρροές μου προέρχονται από διάφορους τομείς, δεν είναι κινηματογραφικές μόνο. Επηρεάζομαι πολύ από τη φιλοσοφία και τη ζωγραφική, τους πίνακες του Ρέμπραντ και του Ελ Γκρέκο. Από ταινίες μου αρέσει πολύ ο ρώσικος κινηματογράφος. Είδα μια καταπληκτική ταινία τις προάλλες, την «Ανοδο» της Λαρίσα Σεπίτκο. Τα πάντα με εμπνέουν, αρκεί να κουβαλούν μια αλήθεια. Δεν ανέχομαι την ψευτιά. Ακόμα κι αν κάτι είναι πολύ ενοχλητικό, αρκεί να κουβαλάει μια αλήθεια μέσα του και γίνεται αυτομάτως δυνατό και μπορείς να ανοίξεις έναν διάλογο μαζί του.
Υπάρχει στο έργο σας διάχυτη η αίσθηση της μοναξιάς και μιας σωματικής σχεδόν ανάγκης του Άλλου. Πιστεύετε ότι μόνο μέσα από τους άλλους ανακαλύπτουμε τον πραγματικό μας εαυτό;
Ποτέ δεν είμαστε πραγματικά μόνοι. Η ετερότητα ενυπάρχει μέσα μας μέσα από τη γλώσσα. Στο μυαλό μας δεν είμαστε ποτέ εκτός γλώσσας. Επομένως όλες μας οι σχέσεις ακόμα και η αυτογνωσία επηρεάζονται από αυτή την ετερότητα.
La Vie Nouvelle (2002)
Μιλώντας για γλώσσα, οι ταινίες σας έχουν ελάχιστους διαλόγους. Είναι κι αυτό μια προσπάθεια να κάνετε ένα σινεμά που εξετάζει τα όρια αυτής της ετερότητας της γλώσσας;
Προσπαθώ να δουλέψω με την αίσθηση. Και εξερευνώ το σινεμά αισθητηριακά ως μέσο, μέσα από τα συστατικά του στοιχεία, τον ήχο, το φως, το καδράρισμα, το μοντάζ, τα σώματα, τους ηθοποιούς. Με όλα αυτά τα συστατικά προσπαθώ να χτίσω έναν κόσμο σε ένα προγλωσσικό επίπεδο, όπως κάνει ένα μωρό που ανακαλύπτει τον κόσμο από την αρχή, μέσα από το φως, τους ήχους, την αίσθηση του σώματός του μέσα στο χώρο.
Ναι, αλλά πώς εξελίσσεται αυτή η αίσθηση σε ταινία; Eχετε ήδη προσχεδιασμένα τα πάντα ή αυτοσχεδιάζετε; Υπάρχει πάντα κάτι ενστικτώδες στις ταινίες σας.
Οι ταινίες μου είναι αποτέλεσμα μιας μακροχρόνιας διεργασίας. Τις σκέφτομαι για πολύ καιρό πριν πραγματοποιηθούν. Γράφω πολύ, ακόμα κι όταν οι διάλογοι είναι περιορισμένοι, επεξεργάζομαι διεξοδικά κι αναλυτικά την ιστορία. Το ίδιο συμβαίνει και με το scouting στις τοποθεσίες και την αναζήτηση των ηθοποιών. Μου παίρνει μήνες αυτή η διαδικασία, χρόνια. Η προσέγγιση στην ατμόσφαιρα της ταινίας. Αλλά όταν σκηνοθετώ, ξεχνάω τα πάντα. Δεν μπορείς να σκηνοθετήσεις, όταν ξέρεις από την αρχή τα πάντα. Πρέπει να ανακαλύψεις την ταινία. Αυτό που μπορείς να κάνεις είναι να είσαι προετοιμασμένος γι’ αυτό που θα ανακαλύψεις.
Τα όνειρα δεν είναι ποτέ πολιτικά ορθά. Είμαστε άνθρωποι, όχι ρομπότ. Το άλλο ζήτημα είναι πως χρησιμοποιείς τη δύναμη σου πάνω στους άλλους. Αλλά αυτό αφορά τη ζωή, όχι τις ταινίες. Δεν γίνεται να αναμειγνύουμε αυτό που γίνεται στη ζωή με αυτό που γίνεται στην τέχνη. Αυτό είναι μια νέα μορφή φασισμού.»
Επειδή οι ταινίες σας είναι τόσο απαιτητικές, θέλω να σας ρωτήσω αν βρίσκετε εύκολα χρηματοδότηση.
Oχι, καθόλου. Είναι πολύ δύσκολο.
Ακόμα και τώρα που έχετε χτίσει το δικό σας όνομα στο φεστιβαλικό κύκλωμα;
Αυτό δεν αλλάζει ποτέ.
Οι σχέσεις σας με τους ηθοποιούς πώς είναι; Λόγω της θεματολογίας των ταινιών σας και της δυσκολίας των γυρισμάτων, πρέπει να είναι πολύ απαιτητική η επιλογή.
Επιλέγω πολύ προσεκτικά τους ηθοποιούς και ο λόγος που το κάστινγκ διαρκεί τόσο πολύ είναι γιατί θέλω να είμαι απόλυτα σίγουρος για το πόσο διατεθειμένοι είναι οι ηθοποιοί στις ταινίες μου να με ακολουθήσουν σ’ αυτή τη διαδρομή. Είμαι από την αρχή ξεκάθαρος μαζί τους κι όταν δουλεύουμε στο σετ δεν του ζητάω ποτέ κάτι περισσότερο από εκείνο στο οποίο συμφωνήσαμε από την αρχή. Είμαι παρών σε όλα τα γυρίσματα και γίνομαι μέρος όλων των σκηνών, δεν τους παρακoλουθώ εκ του μακρόθεν από κάποια οθόνη δίνοντας κατευθύνσεις. Χτίζω μια σχέση εμπιστοσύνης μαζί τους που βασίζεται στην αμοιβαιότητα.
Malgré la Nuit (2015)
Μιλήστε μου για να τη συνεργασία με δύο ελληνικής καταγωγής ηθοποιούς που έχετε συνεργαστεί, την Αννά Μουγκλαλίς στο La Vie Nouvelle και την Αριάν Λαμπέντ στο «Malgré la Nuit».
Eχουν περάσει πολλά χρόνια από το «La Vie Nouvelle», αλλά θυμάμαι πως η Αννά ήταν υπέροχη, απόλυτα δοσμένη σ’ αυτό που κάναμε, ήταν μια πολύ δυνατή συνεργασία.
Hταν φωτομοντέλο τότε και μούσα του Καρλ Λάγκερφελντ για την Σανέλ. Hταν δύσκολο να παίξει σε μια τόσο σκοτεινη ταινία;
Δεν ξέρω αν ήταν δύσκολο για τη Σανέλ. Για εμένα δεν ήταν καθόλου. (γέλια)
Η Αριάν Λαμπέντ;
Ω, η Αριάν είναι απίστευτη ηθοποιός και γυναίκα. Hταν ένα θαύμα. Κατάλαβε αμέσως τι ήθελα να κάνω, ποτέ δεν είχε καμία αμφιβολία γι’ αυτό που κάναμε, ήταν φανταστική.
Unrest (2018)
Πιστεύετε ότι με τα χρόνια οι ταινίες σας γίνονται με τα χρόνια πιο πειραματικές; Το Sombre, η πρώτη σας ταινία, είχε συγκριτικά μια πιο δομημένη αφήγηση σε σχέση με τις επόμενες.
Είναι αστείο που το λέτε, γιατί στην πρεμιέρα του φεστιβάλ προχθές, όπου προβλήθηκε το «Le Livre d’ Image» είπαν το ίδιο για τον Γκοντάρ. Δεν ξέρω, για μένα δεν είναι ποτέ ζήτημα αν η επόμενη ταινία μου θα είναι πειραματική ή mainstream, το θέμα και η ατμόσφαιρα υπαγορεύουν τον δρόμο που θα ακολουθήσω. Κάνω ταινίες και κάποιες φορές έχω μια διαφορετική προσέγγιση στο ανθρώπινο σώμα και στην κίνησή του ή στη σεξουαλικότητα, άλλες φορές θέλω να επιμείνω στην αφήγηση.
Αλλά αφηγηματικά μιλώντας καμία ταινία σας δεν έχει την παραδοσιακή αφήγηση που βλέπουμε σε μια τυπική mainstream ταινία. Θα το επιλέγατε ποτέ;
Ποτέ. Θέλω να κάνω αυτό που αοσθάνομαι που πρέπει να κάνω. Δεν θα συμβιβαζόμουν ποτέ στις απαιτήσεις ενός παραγωγού. Για μένα το σινεμά είναι τέχνη, όχι διασκέδαση. Ακόμα κι όταν είναι δύσκολο να βρεις λεφτά. Αν πρέπει να παλέψω, θα το κάνω.
Το «Unrest», η τελευταία σας ταινία, είναι κατά τη γνώμη μου περισσότερο video art. Βλέπετε καμία διαφορά στα είδη;
Το «Unrest» είναι το τελευταίο μέρος της τριλογίας που ξεκίνησε με το «White Epilepsy» και το «Meurtière» και θα προβληθεί κυρίως σε γκαλερί και μουσεία, επομένως ναι, είναι περισσότερο video art παρά σινεμά. Σαφώς υπάρχει διαφορά ανάμεσα στα δύο, κυρίως στην παραγωγή και στα άτομα με τα οποία συνεργάζομαι. Αλλά αυτά αφορούν εξωτερικούς παράγοντες, μέσα μου ακολουθώ την ίδια εσωτερική ροή, ανακαλύπτω τις ίδιες σκοτεινές πτυχές του υποσυνείδητου μου.
Un Lac (2008)
Οπότε τι είναι αυτό που σας δίνει την σπίθα για να δημιουργήσετε;
Για κάθε ταινία είναι κάτι διαφορετικό. Με το Sombre ήταν η αίσθηση του φωτός και του ήχου. Ξεκίνησα να γράφω μερικές προτάσεις για τη φύση που έχει το φως και την ποιότητα του σκοταδιού, το πώς το φως έρχεται πάντα σε αντίθεση με μας. Η ιστορία βγήκε από αυτή την αίσθηση, για έναν τύπο που είναι κλειστός από όλους και απ’ όλα, που δεν μπορεί να ερθει σε επαφή με τίποτα και κανέναν άλλο. Η πρώτη αίσθηση με τη φύση, τα δέντρα, το βουνό, το νερό, τη γυναίκα, τις δονήσεις του φωτός. Αργότερα με τους σεναριογράφους μου αποφασίσαμε να βάλουμε κι άλλα στοιχεία, να τον κάνουμε δολοφόνο και να τονίσουμε την αποξένωσή του. Στο La Vie Nouvelle φαντάστηκα όλη την ιστορία στο δωμάτιο ενός ξενοδοχείου στη Σόφια, όπου βρισκόμουν. Είδα όλη την ταινία εκεί. Δεν ξέρεις ποτέ πότε θα έρθει η ταινία. Είναι σαν τον έρωτα. Δεν ξέρεις από πού θα προκύψει και πότε θα έρθει. Αν δεν υπάρχει αυτή η αναγκαιότητα, γυρίζεις βλακείες.
Ηθελα να σας ρωτήσω γι’ αυτό. Μεσολαβεί μεγάλο διάστημα ανάμεσα στις ταινίες σας. Είναι κι αυτό μέρος της δημιουργικής διαδικασίας;
Μου παίρνει πολύ χρόνο να βγω από την ατμόσφαιρα της προηγούμενης ταινίας, θέλω να είμαι καθαρός πριν αφοσιωθώ στην επόμενη. Δεν μπορώ να πηγαίνω από ταινία σε ταινία, είναι πολύ προσωπικό όλο αυτό. Κι όπως είπα, πρέπει να ερωτευτώ την κάθε ταινία που γυρίζω, δεν μπορείς να ερωτεύεσαι κάθε μέρα. Πρέπει κάποιες φορές να περιμένεις, θέλει κι η αναμονή πολλή δύναμη.
Λειτουργούν ψυχαναλυτικά οι ταινίες επομένως για εσάς;
Oχι με την φροϋδική έννοια. Δεν με ερμηνεύω, με ανακαλύπτω. Προσεγγίζω διάφορες πτυχές του εαυτού μου που δεν γνωρίζω, την ανθρωπιά μου. Ο φροϋδισμός ανήκει στο Χόλιγουντ, η έννοια της ενοχής, ο ρόλος του πατέρα, της μητέρας. Τίποτα από αυτά δεν με ενδιαφέρει. Ο «Πόλεμος των Αστρων» και το Οιδιπόδειο Σύμπλεγμα. Οχι, εγώ θέλω να ανακαλύψω τι σημαίνει να είσαι ζωντανός. Το πώς μπορούμε να αποδράσουμε από τη γλώσσα, αν μπορούμε να το κάνουμε αυτό. Είμαστε χτισμένοι μέσα στο λόγο, στη γλώσσα. Σκεφτόμαστε μέσα στη γλώσσα και δεν μπορούμε να αποδράσουμε από την ανθρώπινη κατάσταση.
Υπάρχει μια έντονη σωματικότητα στις ταινίες σας. Είναι κι αυτό μέρος της εξερεύνησης της ανθρώπινης κατάστασης;
Το σώμα είναι το κέντρο των πάντων, αλλά δεν υπάρχει ιεραρχία. Oπως λέει ο Σεζάν, μπορείς να ζωγραφίσεις ένα πρόσωπο, όπως ένα δέντρο ή ένα βουνό. Για μένα έχει περισσότερη σημασία η παρουσία του σώματος στο χώρο, ως μορφή κι ως εμπόδιο.
Sombre (1998)
Και το γυμνό;
Είναι και το γυμνό μέρος της ανθρώπινης κατάστασης. Γεννίομαστε γυμνοί, ενωνόμαστε γυμνοί και φεύγουμε γυμνοί.
Eχετε κατηγορηθεί από μερίδα της κριτικής για τον τρόπο της απεικόνισης των γυναικών στις ταινίες σας. Aλλοι πάλι βρίσκουν ότι οι γυναίκες στις ταινίες σας είναι παρά τις κακουχίες σύμβολα δύναμης κι αντίστασης. Εσείς τι πιστεύετε, ειδικά σήμερα, με όλη αυτή τη συζήτηση για το #metoo και τη νέα πολιτική ορθότητα;
Αυτό είναι ένα τεράστιο ζήτημα. Στις ταινίες μου όλες οι γυναίκες είναι δυνατές, καμία δεν γίνεται παθητικό έρμαιο των αντρών. Η Κλερ (η Ελίνα Λόουενσον στο «Sombre») αποφασίζει συνειδητά να ερωτευτεί έναν serial killer, η Μελάνια (στο «La Vie Nouvelle») ή η Ελέν (στο «Malgré la Nuit») είναι επίσης δύο πολύ δυνατές γυναίκες που αποφασίζουν για τον εαυτό τους τι θέλουν. Από άποψη αφηγηματικότητας δεν είναι καμία σε αδύναμη θέση. Και σε κάθε περίπτωση το σινεμά προέρχεται πάντα από τις βαθύτερες ανάγκες μας και τα πιο σκοτεινά μας ένστικτα. Τα όνειρα δεν είναι ποτέ πολιτικά ορθά. Είμαστε άνθρωποι, όχι ρομπότ. Το άλλο ζήτημα είναι πως χρησιμοποιείς τη δύναμη σου πάνω στους άλλους. Αλλά αυτό αφορά τη ζωή, όχι τις ταινίες. Δεν γίνεται να αναμειγνύουμε αυτό που γίνεται στη ζωή με αυτό που γίνεται στην τέχνη. Αυτό είναι μια νέα μορφή φασισμού.
