Γνωστός και αγαπητός στην Ελλάδα κυρίως για το «Sweet Movie» που εν έτει 1974 έδωσε ορισμό στην ευρωπαϊκή αβαν γκαρντ και μια ευκαιρία στον Μάνο Χατζιδάκι να υπογράψει ένα από τα ωραιότερά του κινηματογραφικά soundtrack, ο Ντούσαν Μακαβέγιεφ - θεμελιωτής του «Μαύρου Κύματος» που άλλαξε την οπτική στο σινεμά των Βαλκανίων τη δεκαετία του '60 και του '70 - έφυγε από τη ζωή τον Ιανουάριο του 2019, αφήνοντας πίσω του ένα έργο που δικαίως τον κατατάσσει στους μεγάλους «αναρχικούς» του σύγχρονου σινεμά.
Το 60ό Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης τον τιμά με μια πλήρη ρετροσπεκτίβα που δίνει την ευκαιρία σε μια νεότερη γενιά να ανακαλύψει το πνεύμα της ελευθερίας, την πολιτική αμφισβήτηση και το μαγικό ρεαλισμό που διέτρεχαν ανέκαθεν το έργο του. Μέλος του Novi Film, ενός τολμηρού κινηματογραφικού κύματος που άνθισε στη Γιουγκοσλαβία τη δεκαετία του 1960, οι ταινίες του Μακαβέγιεφ συνδυάζει το ερωτικό με το πολιτικό, αναφέρεται στην πολιτική της σεξουαλικότητας και αντιμετωπίζει την απελευθέρωση της λίμπιντο ως επαναστατική πράξη. Παράλληλα, ασκεί κριτική τόσο στη σοσιαλιστική κοινωνία όσο και στον καπιταλισμό.
Ο Σέρβος σκηνοθέτης γεννήθηκε το 1932 στο Βελιγράδι. Το ενδιαφέρον του για τον κινηματογράφο ξεκίνησε νωρίς και γύρισε τις πρώτες του ταινίες ενώ σπούδαζε ψυχολογία στο Πανεπιστήμιο του Βελιγραδίου. Οι πρώτες του μικρού μήκους είναι πειραματικές –όπως το «The Seal» (1955), στο οποίο παρακολουθούμε έναν νεκρό άνδρα να θυμάται όλες τις φώκιες που συνάντησε στη ζωή του. Τα πρώτα φιλμάκια του Μακαβέγιεφ χαρακτηρίζονται από μια σουρεαλιστική και σατιρική διάθεση που τον ακολουθεί και στις μεγάλου μήκους ταινίες του.
Στην πρώτη του μεγάλου μήκους ταινία, «Ο Ανθρωπος δεν Είναι Πουλί» (1965), ο αντικομφορμιστής σκηνοθέτης αφηγείται την ερωτική ιστορία ενός μηχανικού και μιας κομμώτριας. Η ταινία εκτυλίσσεται σε μια γιουγκοσλαβική βιομηχανική πόλη που μοιάζει να έχει ξεπηδήσει μέσα από όνειρο. Ο Μακαβέγιεφ σχολιάζει τη ζωή στη Γιουγκοσλαβία του Τίτο, απομυθοποιώντας το μοντέλο του εργάτη (αλλά και τις εναλλακτικές του).
Ο Ανθρωπος δεν Είναι Πουλί
Love affair, or the Case of the Missing Switchboard Operator
Στις δύο επόμενες ταινίες του, «Love affair, or the Case of the Missing Switchboard Operator» και «Innocence Unprotected» επιλέγει μη παραδοσιακές κινηματογραφικές φόρμες: χρησιμοποιεί τεχνική «κολάζ» για να δημιουργήσει συσχετισμούς, να ασκήσει κριτική και να σχολιάσει, καλώντας παράλληλα τον θεατή να συμμετάσχει σε μια δημιουργική συζήτηση. Οι ταινίες του αυτές τον καθιερώνουν ως τον κορυφαίο εκπρόσωπο του Novi Film (γνωστού ως «Μαύρου Κύματος»), βασικοί εκπρόσωποι του οποίου ήταν νέοι Γιουγκοσλάβοι σκηνοθέτες όπως οι Ζίκα Πάβλοβιτς, Σάσα Πέτροβιτς και Ζέλιμιρ Ζίλνικ. Οι ταινίες τους έρχονται σε σύγκρουση με τον σοσιαλιστικό ρεαλισμό και δίνουν έμφαση σε προσωπικές ιστορίες και υπαρξιακά θέματα.
Το «Love affair, or the Case of the Missing Switchboard Operator», η δεύτερη ταινία του Μακαβέγιεφ, αφηγείται την ερωτική σχέση μιας νεαρής τηλεφωνήτριας (Εβα Ρας) με έναν ειδικό μυοκτονίας (Σλόμπονταν Αλιγκρούντιτς) στο Βελιγράδι. Η ταινία αποτελεί έναν στοχασμό πάνω στην έννοια του χρόνου και της ελευθερίας του έρωτα, με τον σκηνοθέτη να συνδυάζει επιτυχημένα διαφορετικά φιλμικά είδη. Πάνω απ’ όλα, ο Μακαβέγιεφ είναι βαθιά ουμανιστής: αυτό φαίνεται και στην επόμενη ταινία του, «Innocence Uprotected», ένα ντοκιμαντέρ για την ομώνυμη ταινία που γυρίστηκε υπό ναζιστική κατοχή το 1941 και δεν προβλήθηκε ποτέ.
Πρωταγωνιστής είναι ο Ντράγκολιουμπ Αλέξιτς, ένας σταρ του τσίρκου και σεναριογράφος/σκηνοθέτης της ομότιτλης πρώτης ομιλούσας ταινίας του γιουγκοσλαβικού σινεμά, η οποία κατασχέθηκε από τις ναζιστικές αρχές. Ο Μακαβέγιεφ αποτίνει έναν τρυφερό φόρο τιμής στους ανθρώπους που δημιούργησαν εκείνη την ταινία, ενώ παράλληλα ρίχνει μια ματιά στην πρόσφατη ιστορία της χώρας του. Το «Innocence Unprotected» κερδίζει Αργυρή Αρκτο στο 18ο Φεστιβάλ Κινηματογράφου του Βερολίνου και ανοίγει τον δρόμο για την επόμενη επαναστατική δημιουργία του σκηνοθέτη.
WR: Mysteries of the Organism
Sweet Movie
Στο «WR: Mysteries of the Organism» (1971) το ντοκιμαντέρ συναντά την μυθοπλασία, σε μια σουρεαλιστική δημιουργία που ξεκινά ως αναφορά στο έργο του ψυχολόγου Βίλχελμ Ράιχ για να μετατραπεί σε μια ωδή στη σεξουαλική απελευθέρωση. Ο Μακαβέγιεφ χρησιμοποιούσε τον όρο «πολιτικό τσίρκο» για να χαρακτηρίσει την ταινία που προβλήθηκε στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου των Καννών και προκάλεσε αίσθηση –το κοινό χειροκροτούσε όρθιο επί 13 λεπτά. Η τολμηρή θεματική και η πρωτοποριακή κινηματογράφηση έκανε διάσημο τον Μακαβέγιεφ στους κινηματογραφικούς κύκλους ολόκληρου του κόσμου, αλλά τον μετέτρεψε σε persona non grata στην πατρίδα του.
Μετά την προβολή του «WR: Mysteries of the Organism» ο Μακαβέγιεφ αναγκάζεται να βρει καταφύγιο στη Δύση. Ο Φράνσις Φορντ Κόπολα τον καλεί να γυρίσει την ταινία Αποκάλυψη Τώρα, αλλά εκείνος αποφασίζει να σκηνοθετήσει το «Sweet Movie» (1974) και συνεργάζεται με τον Μάνο Χατζιδάκι που υπογράφει τη μουσική. Μια προκλητική, θαρραλέα και εκρηκτική ταινία που ασκεί κριτική και στον σοσιαλισμό και στον καπιταλισμό. Το «Sweet Movie» αποτελείται από δύο ιστορίες που καταλήγουν σε δύο αδιέξοδα, προβάλλεται και διχάζει. Σκηνές κοπρολαγνείας και παιδικής κακοποίησης προκαλούν θύελλα αντιδράσεων, οδηγώντας στην απαγόρευσή της ή στη λογοκριμένη προβολή της σε αρκετές χώρες.
Μοντενέγκρο: Γουρούνια και Μαργαριτάρια
The Coca-Cola Kid
Ο σκηνοθέτης αδυνατεί να βρει χρηματοδότηση για τα επόμενα πρότζεκτ του. Διδάσκει Κινηματογράφο σε Πανεπιστήμια, όπως το Χάρβαρντ και επανέρχεται στη σκηνοθεσία επτά χρόνια αργότερα, με την ταινία «Μοντενέγκρο: Γουρούνια και Μαργαριτάρια». Εδώ, ο Μακαβέγιεφ εξακολουθεί να εξερευνά την πολιτική της σεξουαλικότητας μέσα από την ιστορία μιας παντρεμένης Σουηδής που απελευθερώνεται σεξουαλικά μέσα από την ερωτική της επαφή με έναν σέρβο μετανάστη.
Επόμενη ταινία του είναι το γυρισμένο στην Αυστραλία «The Coca-Cola Kid», μια σάτιρα για τον καπιταλισμό. Ο Ερικ Ρόμπερτς ερμηνεύει έναν άνδρα που προσπαθεί να μάθει γιατί σε ένα συγκεκριμένο μέρος της Αυστραλίας δεν πίνει κανείς Coca Cola. Τόσο σε αυτή την ταινία, όσο και στην επόμενή του, το «Manifesto» (1988) ο Μακαβέγιεφ συνεχίζει την αναζήτησή του πάνω στις έννοιες της σεξουαλικότητας και της επανάστασης. Με το Manifesto επιστρέφει στη Γιουγκοσλαβία για ένα ευρωπαϊκό «παραμύθι»: ένας βασιλιάς ετοιμάζεται να επισκεφθεί ένα μικρό και ήσυχο χωριό της κεντρικής Ευρώπης, μόνο και μόνο για να συνειδητοποιήσει σύντομα ότι το εν λόγω χωριό δεν είναι τόσο ήσυχο όσο πίστευε.
Gorilla Bathes at Noon
Τελευταία του μεγάλου μήκους ταινία είναι το «Gorilla Bathes at Noon» (1993), όπου ο Μακαβέγιεφ χρησιμοποιεί αρχειακό υλικό από ένα σοβιετικό φιλμ προπαγάνδας για να αφηγηθεί την ιστορία ενός ρώσου στρατιώτη που εγκαταλείπεται στο μετά-κομμουνιστικό Βερολίνο, όταν η μονάδα του λιποτακτεί.
Στο αφιέρωμα θα προβληθεί και το ντοκιμαντέρ του Γκόραν Ραντοβάνοβιτς «The Makavejev Case or Trial in a Movie Theater», παραγωγής 2019, εξερευνά μέσα από το έργο του Μακαβέγιεφ και την αντιμετώπισή του από το σοσιαλιστικό καθεστώς τη θέση του καλλιτέχνη στη Γιουγκοσλαβία του Τίτο. Το ντοκιμαντέρ εξερευνά πώς το καθεστώς χρησιμοποίησε δημόσια κανάλια επικοινωνίας για να καταδικάσει το αριστούργημα του Μακαβέγιεφ, «WR: Mysteries of the Organism».
Δείτε εδώ μια σκηνή από το «Sweet Movie» με τη μουσική και τα τραγούδια του Μάνου Χατζιδάκι:
Το 60ο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης θα πραγματοποιηθεί από τις 31 Οκτωβρίου έως τις 11 Νοεμβρίου.
Διαβάστε ακόμα:
- Προς το Τέμενος: Το πειραματικό σινεμά των Γκρέγκορι Μαρκόπουλος και Ρόμπερτ Μπίβερς στο 60ό Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης
- Θεσσαλονίκη 2019: Ο ανατρεπτικός Καταλανός Αλμπερτ Σέρα, η διορατική Τζοάνα Χογκ και όλες τους οι ταινίες στο 60ό Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης
- Αυτό είναι γιορτή! Ο Τζον Γουότερς στο 60ό Διεθνές Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης
- Το 60ό Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης παθαίνει... overview effect
- Μεγαλώνοντας στα '80s! Ο The Boy επιλέγει ταινίες για το 60ό Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης
- Μεγάλη έκθεση του (ζωγράφου) Νίκου Κούνδουρου στο 60ό Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης
- Η οπτική ταυτότητα του επετειακού 60ού Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης
