«Οι ταινίες μας αφήνουν τους ανθρώπους ελεύθερους, επομένως και ελεύθερους να φύγουν από την αίθουσα. Δεν τους δένουν στις καρέκλες τους, δεν το παίζουν σεβαστές πόρνες, δεν τους αποπλανούν και δεν αντιμετωπίζουν τους ανθρώπους σαν γουρούνια που πληρώνουν αλλά σαν πολίτες. Αν διανέμονταν σε μια αίθουσα, αλλά που θα τις κρατούσε για τρεις μήνες, οι ταινίες μας θα έφερναν αυτό που κοστίζουν.»
Λέξεις όπως «αντισυμβατικός», «μαρξιστής», «νεωτεριστής» που συνοδεύουν εδώ και λίγες ώρες τα κείμενα γύρω από τον Γάλλο Ζαν-Μαρί Στρομπ που πέθανε σε ηλικία 89 ετών στην Ελβετία, μοιάζουν λίγα για να κλείσουν μέσα τους τον όγκο (όχι απαραίτητα σε ποσότητα) ενός έργου που παραμένει, παρά τη μεγάλη του σημασία για την ιστορία του σινεμά, ανεξερεύνητο και πάντα έτοιμο για να ανακαλυφθεί από νεότερες γενιές στο μέλλον.
Ο Ζαν-Μαρί θα έμενε περισσότερο γνωστός ως οι «Στρομπς», αφού μαζί με τη σύντροφο στη ζωή και στο «έγκλημα» Ντανιέλ Ιγιέ έφτιαξαν μαζί - μέχρι και το θάνατό της το 2006 - ένα κόσμο φτιαγμένο από υπάρχοντα έργα τέχνης σε απόλυτα κινηματογραφική μετουσίωση, πεπεισμένοι πως οι θεατές ήταν πιο έξυπνοι από όσο τους ήθελε το κατεστημένο σύστημα. Το έργο τους δεν έχει σημασία τελικά να το αναλύσεις θεωρητικά (ή αισθητικά), αλλά περισσότερο να το νιώσεις ως μια φευγαλέα ποιητική ωδή πάνω στον Μπέρτολτ Μπρεχτ, τον Γιόχαν Σεμπάστιαν Μπαχ, τον Φραντζ Κάφκα και όλους όσους σπουδαίους από την Ιστορία της Τέχνης υπήρξαν έμπνευση για τις ταινίες τους και το κάτι ανάμεσα στο πειραματικό και το κλασικό, τελείως απείθαρχο και τελικά άλλοτε ασφυκτικά ερμητικό άλλοτε πιο διάφανο, πάντα προσωπικό στιλ του σινεμά τους.
«Εξορία, εξοστρακισμός, εξέγερση, εξάρθρωση. Να ποιες κυρίαρχες έννοιες θα καθορίσουν το λόγο όποιου θέλει να μιλήσει για τη δεκαπεντάχρονη φιλμική πορεία του Ζαν-Μαρί Στρομπ», έγραφε ο Νίκος Σαββάτης στον Σύγχρονο Κινηματογράφο το 1977, αναλύοντας εύστοχα το έργο του ζευγαριού που ξεκίνησε το 1963 και παρέμεινε πιστό στις ιδέες και τις ιδεολογίες του μέχρι και το 2020, όταν ο Στρομπ μόνος του γύρισε το τελευταίο του, μικρού μήκους ήταν, φιλμ, το «Η Γαλλία εναντίον Ρομπότ», εμπνευσμένος από τον Ζορζ Μπερνανός.
«Αυτο-έξορία του κινηματογραφιστή στη Γερμανία (μετά την άνυποταξία του στον γαλλικό στρατό) όπου φτιάχνει τις πρώτες του ταινίες κι απομακρύνεται χωρίς επιστροφή από τον κινηματογράφο των «μεγάλων» δημιουργών που τον επηρέασαν: (Ρενουάρ, Γκρεμιγιόν, Μπρεσόν και Ντράγιερ). Τέσσερις ταινίες ήταν η παραγωγή αυτής της περιόδου (1962-1968) και αμέσως σχεδόν σημάδεψαν τον έναν πόλο του εύρωπαϊκού κινηματογραφικού μοντερνισμού: «Machorka-Muff», «Ασυμφιλίωτοι», «Χρονικό της Αννας Μαγδαληνής Μπαχ», «Ο Αρραβωνιαστικός, η Θεατρίνα και ο Προαγωγός». H έξορία συνεχίζεται στην Ιταλία, όπου θα γίνει το σκηνικό μετέπειτα ταινιών από το 1969 μέχρι σήμερα: «Οθων», «Μάθημα Ιστορίας», «Είσαγωγή στη μουσική του Αρνολντ Σάινμπεργκ, που Ακομπανιάρει τη Σκηνή μιας Κινηματογραφικής Ταινίας», «Μωυσής και Ααρών», «Φορτίνι / Σκυλιά».
«Eξορία διαφορετικά παραγωγική από τις δονκιχωτικές, κοσμοπολίτικες περιπλανήσεις τόσων ξεριζωμένων σκηνοθετών (του Γουέλς για παράδειγμα), γιατί μέσα στα «οπλάχνα» της ζυμώνεται μια πρωτόγνωρη δουλειά πάνω στη γλώσσα και στα κείμενα, κι ακόμη πάνω στην ίδια την αίσθηση της αποξένωσης, του ξεκόμματος. Τούτη η εξορία σύντομαι θα συμπληρωθεί με ένα αποτέλεσμά της. Οι εχθροί του θα βοηθήσουν στον εξοστρακισμό των ταινιών του στο μυθικό, όλως διόλου ψεύτικο εκτός στα λημέρια του εκκεντρικά δύσκολου, υπερκαλλιτεχνικού κινηματογράφου», συμπληρώνει ο Σαββάτης.
Χρονικό της Αννας Μαγδαληνής Μπάχ (1968)
Μαθήματα Ιστορίας (1972)
Με ισότιμη δουλειά σε όλη τη διαδικασία παραγωγής των ταινιών τους, ο Ζαν-Μαρί Στρομπ (που υπήρξε περισσότερο η εικόνα του διδύμου) και η Ντανιέλ Ιγιέ υπήρξαν μέρος του Νέου Γερμανικού Σινεμά (που ξεκίνησε με τον μανιφέστο στο Ομπερχάουζεν το 1962) και έζησαν για χρόνια εξόριστοι στη Γερμανία, αλλά και την Ιταλία, δουλεύοντας πάντα με την στενή «οικογένειά» των συνεργατών τους, ένα κλειστό σύστημα παραγωγής που όμως ταξίδεψε στα διεθνή Φεστιβάλ και άρχισε από νωρίς να δείχνει τα «δόντια» του στην διεθνή της πρωτοπορίας. Στην πραγματικότητα, με κάθε έργο τους (μικρού ή μεγάλου μήκους, μικρής ή μεγάλης ριζοσπαστικής δύναμης), οι Στρομπ και Ιγιέ έκαναν αυτό που χαρακτηριστικά έλεγαν όταν έκαναν επιτέλους την πρώτη τους μεγάλου μήκους ταινία: ανακάλυπταν ξανά και ξανά τον μαρξισμό και την πάλη των τάξεων... στο σινεμά.
«Η πρώτη μας δημιουργία ήταν το "Χρονικό της Αννας Μαγδαληνής Μπάχ" Κανένας δεν το χρηματοδοτούσε στη Γερμανία, όλοι οι παραγωγοί μας έκαναν ωραία μαθήματα πάνω στην ανάγκη να κάνεις φιλμ που να αρέσουν στο κοινό. γι' αυτό το κοινό που αυτοί δεν ξέρανε τίποτα. Γι' αυτό και φτιάξαμε την ταινία μόνοι μας με τη βοήθεια της τηλεόρασης (σ.σ. η πρώη τους μεγάλου μήκους ταινία ταινία χρηματοδοτήθηκε από τη RAI), Μπορούμε να πούμε ότι εμείς ανακαλύψαμε το μαρξισμό ή την πάλη των τάξεων μέσα από τη δουλειά μας σαν κινηματογραφιστές, στην προσπάθειά μας να κάνουμε κάτι που μας εμπόδιζαν να το πραγματοποιήσουμε.»
Το 1972 σε μια από τις συνεντεύξεις του - πάντα ικανές, τουλάχιστον τα πρώτα χρόνια της θορυβώδους παρουσίας του ζευγαριού, να προκαλέσουν - δήλωνε για το έργο τους, διαχωρίζοντας τη θέση του(ς) για ένα σινεμά που συνδιαλέγεται μόνο με την Τέχνη, από το σινεμά της εποχής τους, το πριν από αυτούς και σίγουρα το μετά από αυτούς.
«Αυτή τη στιγμή δεν μπορώ να τοποθετήσω τον εαυτό μου παρά μόνο σε σχέση με τα σύγχρονα προϊόντα της πλειοψηφίας των (διάσημων) Γερμανών και Ιταλών συναδέλφων μου. Πιστεύω γι' αυτούς (αλλά αλίμονο χωρίς ματαιοδοξία) αυτά που πίστευε ο Μπρεχτ για το θέατρο της δεκαετίας του 1920: "Φανταζεστε πάντα ότι κάνατε κάτι άλλο ενώ σας λέω: αυτό που βλέπετε εκεί δεν είναι παρά ένα σκάνδαλο, είναι η ολοκληρωτική σας αποτυχία, είναι η βλακεία που επιδεικνύεται δημόσια, η τεμπελιά της σκέψης σας και η διαφθορά σας.»
Machorka-Muff (1963)
Μωυσής και Ααρών (1975)
Ο συμπυκνωμένος αποχαιρετισμός του Μαρκ Ουζάλ για το Cahiers du Cinema συνδέει οριστικά το τέλος του Ζαν-Μαρί Στρομπ με αυτό του Ζαν-Λικ Γκοντάρ. Δύο αντίθετοι, αλλά πρωτοπόροι, πόλοι για το (οριστικό) μέλλον του σινεμά. Ενα ακόμη τέλος εποχής για το σινεμά που κάποτε ήθελε να αλλάξει τον κόσμο.
Ο θάνατος του Ζαν-Μαρί Στρομπ, δύο μήνες μετά από αυτόν του Ζαν-Λικ Γκοντάρ, σηματοδοτεί την εξαφάνιση μιας εποχής, σκέψης και πρακτικής του κινηματογράφου, για την οποία είχε γράψει ο Πασκάλ Μπονιτζέρ σε ένα διάσημο άρθρο του 1976 (Cahiers αρ. 264), ορίζοντας το τόξο από αυτές τις συλλαβές: «J.-M. S et J.-L. G.». «Ο Στρομπ και ο Γκοντάρ, έγραφε, βρίσκονται στα δύο άκρα της κινηματογραφικής νεωτερικότητας. Σχηματίζουν τις δύο εστίες της έλλειψης στην οποία ο κόσμος του κινηματογράφου έχει ανοίξει, συνθλίβει, αποκεντρωθεί. Υπήρξαν λοιπόν για πολύ καιρό οι σκηνοθέτες-πυλώνες της κριτικής (στο όνομα του Στρομπ, πρέπει φυσικά να προσθέσουμε αυτό της Ντανιέλ Ιγιέ, συν-σκηνοθέτη όλων των ταινιών τους μέχρι τον θάνατό της το 2006) και παραμένουν για πάντα φάροι στη σινεφιλία των «Τετραδίων». Αλλά σε αντίθεση με τον κινηματογράφο των κολάζ και των επικαλύψεων του Γκοντάρ, αυτός των Στρομπς θα έχει ωθήσει μέχρι απόλυτο άκρο τη συγκέντρωση και τη ριζοσπαστικότητα των Ντράγιερ και Μπρεσόν, αλλά και του Σεζάν, ίσως η κύρια αναφορά τους. Μακριά από μια δογματική αυστηρότητα για την οποία μόνο οι τυφλοί τους κατηγόρησαν, αυτός ο ριζοσπαστισμός πρέπει να γίνει κατανοητός με την ετυμολογική έννοια: μια αδιάκοπη προσκόλληση στις ρίζες - του κινηματογράφου (όπως «ένας καθρέφτης που περπατά σε ένα μονοπάτι», σύμφωνα με τον Στανταλ που παραθέτει συχνά ο Στρομπ), των κειμένων που διασκεύασαν (Μπελ, Μπρεχτ, Κορνέιγ, Χέλντερλιν, Κάφκα, Βιτορίνι, Παβέζε...), της μουσικής τόσο απαραίτητης για την τέχνη τους (Μπαχ, Μπετόβεν, Σένμπεργκ...) – αλλά και στις πηγές του ανέμου, του ηλιακού φωτός, του αισθησιασμού των στοιχείων και της φύσης (σαν αιώνια πίστη στους Λιμιέρ και τον Γκρίφιθ). Και, μέσα από όλα αυτά, μια μοναδική επίγνωση της ιστορίας και της πολιτικής στενότητας: λίγες ταινίες μας έκαναν να νιώσουμε τόσο πολύ πώς το παρελθόν μας παρακολουθεί, μας σπρώχνει, μας αναγκάζει, από τα βάθη της αιματοβαμμένης γης και την ομορφιά του κόσμου που σμιλεύτηκε μέσα στους αιώνες.
Ο Ζαν-Μαρί Στρομπ πέθανε στις 19 Νοεμβρίου 2022, σε ηλικία 89 ετών στο Ρόλε της Ελβετίας. Αυτό που έλεγε πάντα ήταν: «Θέλουμε ο κόσμος να χάνεται μέσα στις ταινίες μας. Ολη αυτή η θεωρία περί "αποστασιοποίησης" είναι μαλακίες.»
Δείτε εδώ το «Class Relations» του 1984, βασισμένο στο «Amerika» του Φραντζ Κάφκα:
Δείτε εδώ ολόκληρο το «Χρονικό της Αννας Μαγδαληνής Μπάχ» του 1968, πρώτη μεγάλου μήκους ταινία των Στρομπ-Ιγιέ:
Δείτε εδώ το «Le Genou d'Artémide» του 2008, το πρώτο φιλμ που γύρισε ο Στρομπ μετά το θάνατο της Ιγιέ:
Δείτε εδώ το Où en êtes-vous, Jean-Marie Straub?» που γύρισε ο Ζαν-Μαρί Στράουμπ για το Centre Pompidou το 2016:
Δείτε εδώ ένα βίντεο-δοκίμιο για τη βία στο έργο των Στρομπ-Ιγιέ:
